Είμαι σαν τον βασιλιά μιας βροχερής χώρας

Μελαγχολικοί στις κάλπες

Ενθέματα της Αυγής, 6 Σεπτεμβρίου 2015 

ΟΙ ΛΕΞΕΙΣ ΕΧΟΥΝ ΤΗ ΔΙΚΗ ΤΟΥΣ ΙΣΤΟΡΙΑ

Του Νίκου Σαραντάκου

  

Στην πρόσφατη πανελλήνια σύσκεψη στελεχών του ΣΥΡΙΖΑ, ο Αλέξης Τσίπρας αναφέρθηκε στην έκφραση «αριστερή μελαγχολία», που την είχε προηγουμένως χρησιμοποιήσει στην ομιλία του ο Γαβριήλ Σακελλαρίδης — και πώς να μην υπάρχει μελαγχολία στους αριστερούς, ή τουλάχιστον στους Συριζαίους, με όσα γίνανε τον τελευταίο καιρό, σε τούτο τον παράξενο και μεστό από εξελίξεις Αύγουστο, με το τρίτο Μνημόνιο και τη διάσπαση του κόμματος. Υπάρχει πιο μελαγχολικό πράγμα από τον χωρισμό;

Άρνολντ Μπέκλιν, «Μελαγχολία», 1900

Ταιριάζει λοιπόν η μελαγχολία για λέξη ειδικά τούτου του μήνα, του Σεπτέμβρη, που μεταιχμιακός καθώς είναι θεωρείται ευρέως ο πιο μελαγχολικός της χρονιάς ανεξαρτήτως πολιτικών εξελίξεων. Η μελαγχολία είναι λέξη αρχαία, που ανήκει στο λεξιλόγιο των μεγάλων Ελλήνων γιατρών της αρχαιότητας –και μάλιστα η πρώτη εμφάνισή της βρίσκεται στα έργα του μεγαλύτερου από αυτούς, του Ιπποκράτη, ο οποίος σε έναν αφορισμό του υποστηρίζει: ῍Ην φόβος ἢ δυσθυμίη πουλὺν χρόνον διατελέῃ, μελαγχολικὸν τὸ τοιοῦτον, που σημαίνει, στην ασυνήθιστη σε μας ιωνική διάλεκτο, ότι αν ο φόβος ή η δυσθυμία διαρκούν πολύ, δημιουργείται μελαγχολική κατάσταση.

Σύμφωνα με τη θεωρία των σωματικών χυμών, που τη διατύπωσε πρώτος ο Ιπποκράτης και που δέσποσε στην ιατρική σκέψη μέχρι τη σύγχρονη εποχή, στο ανθρώπινο σώμα υπάρχουν τέσσερα υγρά, τέσσερις χυμοί: το αίμα, το φλέγμα, η (κίτρινη) χολή και η μέλαινα (μαύρη) χολή. Με βάση λοιπόν αυτή τη θεωρία, στον απόλυτα υγιή άνθρωπο οι τέσσερις χυμοί βρίσκονται σε ισορροπία μεταξύ τους, όταν όμως κάποιος χυμός βρίσκεται σε περίσσεια ή σε έλλειψη προκαλούνται διάφορες αρρώστιες.

Οι γιατροί της ελληνιστικής εποχής και οι μεταγενέστεροι συνάδελφοί τους πίστευαν ότι ο χαρακτήρας και η συμπεριφορά μας καθορίζονται από την ανάμιξη (σύγκραση) των σωματικών χυμών, πράγμα που εκφράζεται με τη λέξη «ιδιοσυγκρασία». Μάλιστα, ο Γαληνός, ο πολυγραφότερος συγγραφέας της αρχαιοελληνικής γραμματείας, συστηματοποίησε τη θεωρία των χυμών και έγραψε βιβλίο «Περί κράσεων» αλλά και «Περί μελαίνης χολής». Ανάλογα με τον χυμό που κυριαρχεί, οι αρχαίοι και οι μεσαιωνικοί γιατροί ξεχώριζαν τέσσερις βασικούς ανθρώπινους χαρακτήρες: τον αιματώδη (θαρραλέο και αισιόδοξο), τον φλεγματικό (υπομονετικό και ειρηνικό), τον χολερικό (φιλόδοξο και οξύθυμο) και, τέλος, τον μελαγχολικό, εκείνον που κυριαρχείται από τη μέλαινα χολή, που είναι σοβαρός και σκυθρωπός.

Η λέξη πέρασε (μέσω των λατινικών) και στις διάφορες ευρωπαϊκές γλώσσες: melancholy στα αγγλικά, mélancolie στα γαλλικά, Melancholie στα γερμανικά. Στην τουρκική γλώσσα, πέρασε δυο φορές από διαφορετικές οδούς: ο νεότερος όρος είναι melankoli, μέσω των γαλλικών, και ο παλαιότερος malihulya, από τα αραβικά-περσικά, με σημασία «μελαγχολία» αλλά και «επιθυμία, καπρίτσιο». Ενδιαφέρον είναι ότι στην κρητική διάλεκτο υπάρχει πολύ ζωντανή η λέξη «μαλιχουλές», ή «μαλικουλές», που σημαίνει αναστάτωση, φασαρία, και είναι δάνειο από τα τουρκικά — δηλαδή αντιδάνειο.

Οι αρχαίοι συνέδεαν τη μέλαινα χολή και τη μελαγχολία με τη σπλήνα (τον σπλήνα στα αρχαία), αλλά η σύγχρονη ιατρική δεν αναγνωρίζει δυο είδη χολής, ούτε εκκρίνει η σπλήνα κάποια παρεμφερή ουσία. Πάντως, ο αδένας αυτός είναι συνδεδεμένος με τη δυσθυμία στην κοινή αντίληψη. Η αγγλική λέξη spleen πήρε από τον 17ο αιώνα και μετά και τη σημασία μιας ιδιότυπης μελαγχολίας, και έτσι πέρασε και στα γαλλικά, όπου έγινε τίτλος ενός διάσημου ποιήματος του Σαρλ Μποντλέρ και έτσι, ως διεθνής πλέον, επέστρεψε και στα ελληνικά, μεταξύ άλλων ως τίτλος ποιητικής συλλογής του Κ. Ουράνη.

Οι ποιητές, λοιπόν, κάνουν ποίηση τη μελαγχολία τους. Ο καβαφικός Ιάσων Κλέανδρος, ποιητής εν Κομμαγηνή το 595 μ.Χ., όταν μελαγχολούσε για το γήρασμα του σώματος και της μορφής του, προσέτρεχε στην Τέχνη της ποιήσεως για αντιφάρμακο. Οι αριστεροί, όμως, πέρα από την τέχνη, για ν’ αντιμετωπίσουν τη μελαγχολία γενικά και ειδικά την «αριστερή μελαγχολία» έχουν και άλλα φάρμακα: τη συζήτηση, την ανάλυση, τη συντροφική ανταλλαγή απόψεων, που πρέπει να δρομολογηθεί με το συνέδριο αμέσως μετά τις εκλογές. Και ως τότε, να μη χάσουμε και να μην ξεχάσουμε τη συντροφικότητά μας, είτε μεταξύ μας είτε με τους παλιούς συντρόφους μας, που ύστερα από κοινή πορεία δεκαετιών τώρα μάς αποκαλούν μεταλλαγμένους· θα περάσει η μελαγχολία, θα περάσει και η μέθη.

*Ο Νίκος Σαραντάκος είναι συγγραφέας, μεταφραστής και κατοικοεδρεύει στα sarantakos.wordpress.com και στo www.sarantakos.com
  Giorgio de Chirico : La mélancolie d'une belle journée/Η μελαγχολία μιας ωραίας μέρας 

************************


Μελαγχολία του Σεπτέμβρη
με ρωτάει πότε θα σε δω
Μα η βροχή του Σεπτέμβρη
ξέρει πως θα `ρθεις ξανά

Φωτογραφίες μου θυμίζουν
στιγμές που `σουν κοντά μου
και αγαπούσα το φως
κι αναμνήσεις παίρνουν αγκαλιά τους
τις γκριζες ώρες και μου λείπεις πολύ

Μελαγχολία του Σεπτέμβρη
με ρωτάει πότε θα σε δω
Δεν περιμένω καλοκαίρια
η ζωή τελειώνει εδώ
Και οι αναμνήσεις παίρνουν αγκαλιά
τους τις γκρίζες ώρες και μου λείπεις πολύ