gerontakos

«Έχω πει μερικές φορές στον εαυτό μου ότι αν υπήρχε μία μόνο πινακίδα στην είσοδο κάθε εκκλησίας που να απαγόρευε την είσοδο σε οποιονδήποτε με εισόδημα πάνω από ένα συγκεκριμένο ποσό , θα γινόμουν αμέσως χριστιανή» . Σιμόν Βέιλ, Γαλλίδα φιλόσοφος και πολιτική ακτιβίστρια (1909-1943)

Σάββατο, Ιανουαρίου 15, 2022

Οι τρεις ηρωίδες που κρέμασαν οι Γερμανοί στο Πήλιο, αφού τις βασάνισαν/ Ο ρόλος της δωσιλογικής οργάνωσης ΕΑΣΑΔ

7 Ιουλίου 1944. Η κεντρική πλατεία των Κάτω Λεχωνίων στο Βόλο βάφεται με αίμα. Από τα κλωνάρια μιας μεγάλης μουριάς, κρέμονται τα άψυχα κορμιά τριών γυναικών. Οι τρεις γενναίες Λεχωνίτισσες, κορυφαίες μορφές του θεσσαλικού αντάρτικου αγώνα, είχαν προδοθεί από συμπατριώτες τους.

Λουκία Τοπάλη, Σοφίκα Τοπάλη και Φιλίτσα Καλαβρού. Αυτά είναι τα ονόματα των τριών γυναικών που θυσιάστηκαν για την ελευθερία. Στις αρχές του Ιουλίου του 1944, οι τρεις Κατωλεχωνίτισσες συνελήφθησαν από τους κατακτητές και οδηγήθηκαν στα κεντρικά της Γκεστάπο στο Βόλο. Εκεί φυλακίστηκαν και βασανίστηκαν επί μέρες. Οι γυναίκες είχαν καταδοθεί από ΕΑΣΑΔίτες, συνεργάτες των Γερμανών, με την κατηγορία ότι βοηθούσαν τους αντάρτες.

Η Λουκία και η Σοφίκα Τοπάλη.

Η Λουκία και η Σοφίκα ήταν μητέρα και κόρη. Οι «Τοπάλαινες», όπως τις είχαν «φακελώσει» οι Nαζί, ήταν από τις πιο επιφανείς οικογένειες στα Κάτω Λεχώνια και βοηθούσαν ενεργά την αντίσταση.

Ο δημοσιογράφος Γιάννης Μαντίδης, ένα από τα παιδιά που είδαν τότε το έγκλημα, ερεύνησε λεπτομερέστερα το θέμα και έγραψε ένα συγκλονιστικό βιβλίο με την εξιστόρηση των γεγονότων. «Σοφίκα Τοπάλη – θηλιά στη μνήμη»

Ο Παναγής Τοπάλης, άντρας της Λουκίας και πατέρας της Σοφίκας, είχε πεθάνει το 1939, λίγο πριν ξεσπάσει ο πόλεμος. Κοσμοπολίτης, σπουδαγμένος και κτηματίας, είχε αφήσει πίσω του μία τεράστια περιουσία. Και οι δυο γυναίκες είχαν αποφασίσει να την χρησιμοποιήσουν προς όφελος των συγχωριανών τους, αλλά και του αντιστασιακού αγώνα.

Τροφοδοτούσαν τους αντάρτες στα βουνά της Θεσσαλίας, βοηθούσαν τους άπορους, παραχωρούσαν κτήματα για να σπείρουν όσοι δεν είχαν δικά τους. Στα υπόγεια του αρχοντικού τους έκρυβαν τις προίκες δεκάδων ανύπαντρων κοριτσιών του χωριού για τις διασώσουν από τους κατακτητές.

Οι δυο γυναίκες είχαν αναδειχθεί σε σημαντικές μορφές της τοπικής κοινωνίας, αγαπητές και σεβαστές από όλους. Το ίδιο και η Φιλίτσα Καλαβρού.

Η Φιλίτσα δεν ήταν πλούσια όπως οι Τοπάλαινες. Ο άντρας της ήταν μυλωνάς και πολεμούσε με τον ΕΛΑΣ στο Πήλιο. Εκείνη με τη σειρά της, βοηθούσε με ό,τι μέσα διέθετε τους αντάρτες.

Η προδοσία

Όπου υπάρχουν ήρωες, υπάρχουν και προδότες. Αυτοί οι λίγοι του χωριού, ανακάλυψαν τη δράση των τριών γυναικών και τις κατέδωσαν. Οι Γερμανοί τις συνέλαβαν, τις φυλάκισαν και αφού τις βασάνισαν, τις οδήγησαν στην κεντρική πλατεία. Μπροστά στα έντρομα μάτια των συγχωριανών τους, εφάρμοσαν την ποινή που τους επέβαλαν.Θάνατος δι’ απαγχονισμού.

Ύστερα, άφησαν τα άψυχα κορμιά τους να κρέμονται από τα κλωνάρια της μεγάλης μουριάς προς παραδειγματισμό των υπολοίπων.

Οι τρεις γυναίκες απαγχονίστηκαν στην κεντρική πλατεία του χωριού.

Την ώρα που οι άτυχες γυναίκες άφηναν την τελευταία τους πνοή, Γερμανοί και Έλληνες συνεργάτες τους κατευθύνονταν στο Τοπαλέικο. Λεηλάτησαν το σπίτι, έκλεψαν τις πλάκες χρυσού, τα κοσμήματα και ό,τι άλλο πολύτιμο βρήκαν μπροστά τους.

Οι πίνακες αμύθητης αξίας και τα σπάνια συγγράματα που είχε συλλέξει με κόπο ο Παναγής Τοπάλης στάλθηκαν στο Βερολίνο.

Η λευκή κρήνη που έχει κατασκευαστεί προς τιμήν των τριών γυναικών. e-thesssalia

Σήμερα, στο σημείο της δολοφονίας τους υπάρχει ένα σεμνό μνημείο προς τιμήν τους, ενώ το προαύλιο της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου όπου θάφτηκαν, κοσμείται από μία λευκή μαρμάρινη κρήνη με τα ονόματά τους χαραγμένα.

«Απαγχονίστηκαν από τους ναζί κατακτητές και τους συνεργάτες τους στις 7.7.1944», αναγράφεται κάτω από τα τρία ονόματα__________________________________

Ο απαγχονισμός των γυναικών στα Κάτω Λεχώνια

Εκτός από την αγχόνη για τρεις πατριώτες στην κολόνα του ηλεκτρικού στα Άνω Λεχώνια στις 12 Μαΐου 1944 (ΕΔΩ), έχουμε και την αγχόνη για την Λουκία (μητέρα) και Σοφία (κόρη) Τοπάλη και τη Φιλίτσα Καλαβρού στις 7 Ιουνίου 1944, στην πλατεία του σταθμού των Κάτω Λεχωνίων, από τους Γερμανούς κατακτητές και τους συνεργάτες τους, τα ΕΑΣΑΔ (Εθνικός Αγροτικός Σύνδεσμος Αντικομμουνιστικής Δράσεως.) Η συμμορία του Σούρλα | Athy, Blog posts, Event

Η συμμορία του Σούρλα | Athy, Blog posts, Event

1944-xx-xx – Θεσσαλία – Εθνικός Αγροτικός Σύνδεσμος Αντικομμουνιστικής Δράσης – Μέλη του ΕΑΣΑΔ σε στιγμές γλεντιού με όπλα – getF5655ileA555rchive_edited-1-1024×750 | XYZ Contagion

*Εθνικός Αγροτικός Σύνδεσμος Αντικομμουνιστικής Δράσεως

* Το πρώτο αίμα μετά την απελευθέρωση της Αθήνας

Η φωτογραφία του απαγχονισμού των τριών γυναικών
στη μουριά της πλατείας στο σταθμό, στα Κ. Λεχώνια.
Δεξιά: Λουκία Τοπάλη (60 ετ.),
κέντρο: Σοφία Τοπάλη (38 ετ.),
αριστερά: Φιλίτσα Καλαβρού (40 ετ.)

(Αντίγραφο από το βιβλίο της δημοσιογράφου Νίτσας Κολιού

«Άγνωστες πτυχές της Κατοχής και της Αντίστασης 1941-44»,

Βόλος 1985, τόμοι Α’ & Β΄)
(Το κείμενο παρακάτω είναι ακριβής αντιγραφή)

Κρέμασαν τρεις γυναίκες

οι γερμανοεασαδίτες στα Λεχώνια

και λήστεψαν το πλούσιο Τοπαλέικο

Ένα από τα πιο στυγερά εγκλήματα των Γερμανών και των Εασαδιτών κατά την Κατοχή ήταν ο απαγχονισμός των τριών γυναικών σε μια μουριά του κεντρικού καφενείου στα Κάτω Λεχώνια. Η Λουκία Τοπάλη 60 ετών, η κόρη της Σοφία 38 και η Φιλίτσα Καλαβρού 40 ετών κρεμάστηκαν από τα όργανα της Γκεστάπο και των συνεργατών τους στις 7 Ιουνίου 1944.

Η Σοφία Τοπάλη ήταν οργανωμένη στο ΕΑΜ από τον προηγούμενο χρόνο, αλλά αυτό μόνο δεν αποτελούσε ίσως λόγο για να στηθεί η αγχόνη. Όλος ο πλη0υσμός στη συντριπτική του πλειοψηφία, ανήκε τότε στο ΕΑΜ. Ούτε η περιέργεια της Λουκίας Τοπάλη που συνήθιζε να ρωτάει πολλούς για διάφορα πράγματα μπορούσε να θεωρηθεί κατασκοπεία.

Υπήρχε ακόμη η κατηγορία ότι από το αρχοντικό Τοπάλη εφοδιάζονταν με τρόφιμα οι αντάρτες. Αλλά όλα αυτά θεωρήθηκαν μεταγενέστερα φθηνές δικαιολογίες για να επιτύχει η φοβερή λεηλασία του σπιτιού από ορισμένους πωρωμένους και αδίστακτους που φρόντιζαν να θησαυρίσουν στην άσχημη εποχή, έστω και αν αυτό εστοίχιζε τη ζωή συνανθρώπων τους. Γι' αυτό και η απάνθρωπη εκτέλεση των τριών γυναικών έγινε αφού τις εξανάγκασαν προηγούμενα να αποκαλύψουν μια κρύπτη στον τοίχο με τα πλέον πολύτιμα είδη. Μερικοί αναφέρουν ότι σε κάποιους «κυρίους.. της περιοχής περιήλθαν οι τοπαλέικοι θησαυροί.

Με τον απαγχονισμό της μάνας και κόρης συμπληρώ0ηκε η τραγική μοίρα της οικογένειας Τοπάλη, της οποίας όλα τα μέλη, όπως λέγει ο Άργης Φιλιππίδης, πήγαν από βίαιο θάνατο. Ο πατέρας Παναγιώτης Τοπάλης είχε πέσει από σκάλα και σκοτώθηκε. Ο γιος τον κάνοντας σκι στην Ελβετία σκοτώθηκε από χιονοστιβάδα. Και η γυναίκα του, ολλανδικής καταγωγής, με την κόρη βρήκαν βίαιο πάλι θάνατο και μάλιστα τον πιο φρικτό με την αγχόνη.

Οι οικογένειες Φιλιππίδη και Τοπάλη είχαν στενό δεσμό και ο Άργης θυμάται πόσο εντυπωσιαζόταν από τις συλλογές έργων τέχνης, από μεγάλους πίνακες Ολλανδών ζωγράφων, από αμέτρητα ασημικά και πορσελάνες και κινέζικα.

Αλλά δεν ήταν μόνο αυτά. Υπολογίστηκε ότι οι Γκεσταπίτες και οι Εασαδίτες έκλεψαν από το τοπαλέικο χρεώγραφα δανείων σε χρυσό αξίας εξήντα χιλιάδων αγγλικών λιρών. Έκλεψαν επίσης δυο χιλιάδες κομμάτια χρυσές αγγλικές λίρες. Και ακόμη χρυσά κοσμήματα και πολύτιμες πέτρες αξίας 6-8 χιλιάδων χρυσών λιρών. Αυτά μαζί με τα πολύτιμα σερβίτσια και τα έπιπλα, τα χαλιά κλπ. Στη συνέχεια το σπίτι ρημάχθηκε και από άλλους και καθώς τα χρόνια περνούσαν αφαιρούνταν τα πάντα, ακόμη και τα πορτοπαράθυρα. Ρημαγμένο πια, ύστερα από λεηλασίες και εμπρησμούς, το ακίνητο Τοπάλη με το μεγάλο κτήμα πουλήθηκε από τους κληρονόμους της οικογένειας που έμεναν στην Αθήνα, στον Δ. Γαλανό, ο οποίος έκτισε και το μεγάλο σπίτι που βλέπουμε σήμερα.

Η οδός Τοπάλη που υπάρχει στον Βόλο δεν έχει σχέση με την οικογένεια των Λεχωνίων. Αυτή είναι αφιερωμένη στον παλιό πολιτικό Κ. Τοπάλη από τη Μακρινίτσα.

Ο Παναγιώτης Τοπάλης, σύζυγος της Λουκίας και πατέρας της Σοφίας, καταγόταν από την Ρουμανία. Στην Ελλάδα εγκαταστάθηκε πριν από το 1900 και αγόρασε το τσιφλίκι Άκετσι του Αλμυρού. Όταν το τσιφλίκι αυτά απαλλοτριώθηκε, ο Toπάλης πήγε στα Λεχώνια και αγόρασε το μεγάλο κτήμα. Υπήρχαν εκεί ελιές, οπωροφόρα και ένα ελαιοτριβείο. Αλλά η σημαντικότερη περιουσία της οικογένειας (χρεώγραφα, λίρες κλπ.) βρίσκονταν μέσα στο μεγαλόπρεπο σπίτι.

Τα χρεώγραφα, αξίας εξήντα χιλιάδων λιρών, η Τοπάλαινα τα φύλαγε σε Τράπεζες του Βόλου. Λίγες όμως μέρες πριν από τη σύλληψή της τα είχε αποσύρει διότι ακρίβηναν τα φύλακτρα. Το γεγονός αυτά πληροφορήθηκαν οι Εασαδίτες, ο οποίοι γνωρίζοντας και τα άλλα πολύτιμα περιεχόμενα του μεγάρου φρόντισαν α m λεηλατήσουν αφού πρώτα έπιασαν τις δυο γυναίκες και τις έκλεισαν στις φυλακές. Και όταν τις έστησαν στην αγχόνη συμπλήρωσαν τη ρεμούλα. Οι ληστές ύστερα από τον απαγχονισμό των γυναικών. κουβάλησαν από το πλουσιόσπιτο των Τοπάληδων 5 γεμάτα αυτοκίνητα πλιάτσικα.

Η Σοφία Τοπάλη, η Σοφίκα όπως την αποκαλούσαν οι φίλοι της, ήταν ξεχωριστός άνθρωπος με ευγένεια αισθημάτων.

Αγαπούσε τα βότανα και ήταν μανιώδης συλλέκτρια.

Αγαπούσε τα ζώα και ήταν πρόεδρος του Συλλόγου προστασίας ζώων. Με δική της δαπάνη είχε κατασκευάσει τη βρύση, κοντά στα παλιά ψαράδικα του Βόλου, για να ποτίζονται τα ζώα.

Αγαπούσε τους ανθρώπους και πρόσφερε πρόθυμα σε ιδρύματα και σε κοινωφελή έργα. Συμπληρώνοντας τη δωρεά του πατέρα της πρωτοστάτησε για να γίνει το ωραίο διδακτήριο του σχολείου Λεχωνίων αριστερά του δημόσιου δρόμου. Αυτό που βλέπουμε σήμερα, όχι και τόσο ωραίο είναι μετασεισμική ανακατασκευή.

Αγαπούσε όμως πάνω απ' όλα η Σοφία Τοπάλη την Ελευθερία και την Αξιοπρέπεια. Γι' αυτό δεν ήταν δυνατόν να ανεχθεί τους κατακτητές και τους χαμερπείς συνεργάτες τους και πέρασε από τους πρώτους στην εθνική Αντίσταση και στον απελευθερωτικό αγώνα. Την αγάπη της αυτή πλήρωσε με τη ζωή της αφήνωντας την τελευταία της πνοή στο βράχο του δέντρου.

Τρεις αποκαλυπτικές μαρτυρίες

για τον τριπλό απαγχονισμό

στα Κάτω Λεχώνια

Όταν τα ανθρωπόμορφα τέρατα, οι δολοφόνοι και οι ληστές και οι προδότες, κατακτητές και συνεργάτες τους, κρέμασαν τρεις γυναίκες στα Κάτω Λεχώνια, χρησιμοποίησαν για το αποτρόπαιο έγκλημά τους μια μουριά. Ένα κοινό δέντρο στην πλατεία του χωριού. Μετά το ανοσιούργημα το δέντρο αυτό έπρεπε να διατηρηθεί από τους μεταγενέστερους σαν μνημείο ιερό, που το καθαγίασαν με το αίμα τους τρεις μεγάλες πατριώτισσες. Μην το αναζητήσετε. Δεν πρόκειται να βρείτε ούτε ένα κλαράκι. Κάποιοι από τους μεταγενέστερους υπεύθυνους το ξερίζωσαν -εκτός πια και αν το δέντρο κάηκε από την κατάρα τον Παντοδύναμου- και στη θέση του δημιούργησαν μια στερνούλα, σαν μέρος ίσως κάποιου «εξωραϊστικού» προγράμματος. Ύστερα ήλθαν και άλλοι υπεύθυνοι, και κοινοτάρχες, και μορφωτικοί σύλλογοι, και Κράτος Δικαίου και όμως κανένας δε σκέφτηκε στον τόπο της τριπλής αγχόνης να υψώσει μια απλή μαρμάρινη στήλη εις μνήμην... Δεν το σκέφτηκαν ούτε οι άνθρωποι της εκκλησίας του χωριού. Τα τρία πτώματα, ύστερα από κάμποσες ώρες, ξεκρεμάστηκαν από τους μιαρούς φονιάδες, οι οποίοι σβαρνίζοντας τα έσυραν ως το προαύλιο της εκκλησίας. Εκεί, στην αυλή του ναού, έγινε ο ενταφιασμός υπό τη φρούρηση των εγκληματιών, αλλά όταν πέρασε το καθορισμένο χρονικό διάστημα ακολούθησε εκταφή και εξαφάνιση των πάντων. Ούτε ίχνος. Θα έπρεπε ασφαλώς να στηθεί ένα μεγαλοπρεπές μνήμα, έστω ένας σκέτος σταυρός με το τρία ονόματα.

Έρχονται αυτές οι σκέψεις και η πολλή θλίψη και η αγανάκτηση καθώς ο ερευνητής πασχίζει να φέρει σε φως όσες το δυνατό περισσότερες λεπτομέρειες για την τραγωδία, και γυρνοφέρνει εκεί ρωτώντας αριστερά και δεξιά. Κοντά στις άλλες μαρτυρίες, είναι χρήσιμες ακόμη τρεις. Η μια προέρχεται από τον Φώτη Χατζόπουλο, ο οποίος το Ι944 ήταν 12 ετών, αλλά θυμάται πολύ καλά τις γυναίκες τον μαρτυρίου. Ιδιαίτερα την κόρη του Τοπάλη, τη Σοφία, που τον αγαπούσε πολύ και ήθελε να τον κάνει και παπά. Η Σοφία είχε οργανώσει συσσίτια για τα παιδιά και ο Φώτης τη βοη0ούσε στο έργο της και μά0αινε ακόμη στα άλλα παιδιά προσευχές και τραγουδάκια. Ο Φώτης Χατζόπουλος αναφέρει ότι όταν οι εασαδίτες πήγαν να πιάσουν τις Τοπάλη, βρήκαν στο σπίτι, το μεγάλο αρχοντικό, τη μητέρα και τότε ο επικεφαλής, Μίμης Κυριαζής προσποιήθηκε τον αντάρτη και τη ρώτησε γιατί δεν έστειλαν τρόφιμα στον ΕΛΑΣ. Εκείνη απάντησε ότι χθες έστειλε και ακολούθησε άμεση σύλληψή της. Ύστερα έφθασε η Σοφία, γυρνώντας ευδιάθετη από κάποια διάσκεψη στο Πήλιο, και την έπιασαν αμέσως και εκείνη.

Όταν ύστερα από μερικές μέρες έγινε στη μουριά της πλατείας ο απαγχονισμός των δύο Τοπάλη και της Φιλίτσας Καλαβρού, ο μικρός Φώτης παρακολούθησε το δράμα από το κοντινό χασάπικο του Αλ. Μακρυγιάννη. Και θυμάται τη μητέρα Τοπάλη που ζητωκραύγασε υπέρ των αγωνιστών και έκανε τον σταυρό της πριν της περάσουν τη θηλιά. Και Θυμάται επίσης τη Σοφία Τοπάλη που καθώς την ανέβαζαν στο τραπέζι για την κρεμάλα, φώναξε: «Φώτη, τα παιδιά να προσέχεις», εννοώντας τα παιδιά του συσσιτίου. Ήταν πριν από το μεσημέρι όταν έγινε ο απαγχονισμός. Οι τρεις γυναίκες φαίνονταν σαν κούκλες κρεμασμένες στο δένδρο. Οι εασαδiτες κουβέντιαζαν και έπαιζαν με τα πιστόλια τους. Ύστερα πέταξαν τα πτώματα μπροστά στην εκκλησία».

Θυμάται ακόμη ο Χατζόπουλος τη λεηλασία του πλούσιου σπιτιού από τους εγκληματίες. «Όταν αργότερα πήγαμε εμείς ήταν όλα ρημαγμένα. Μόνο μερικά βιβλία βρήκαμε πεταμένα». Βλέπετε, τα βιβλία. για πολύν κόσμο ανήκουν στα πιο ευτελή και αζήτητα είδη...

Η δεύτερη μαρτυρία προέρχεται από τη Βασιλική Π. Αγραφιώτη, κόρη της Φιλίτσας Αντ. Καλαβρού, που εκτελέστηκε μαζί με τις Τοπάλη σε ηλικία 36 ετών. Δεν ήταν οικιακή βοηθός των Τοπάλη η Καλαβρού, όπως άλλοι έχουν πει. Ούτε συγγενής τους. Συνέπεσε μόνο ο απαγχονισμός να γίνει ταυτόχρονα. «Η μητέρα μου Φιλίτσα, είπε η κόρη της Βασιλική, κράτησε το μύλο του πατέρα μου, κοντά στην εκκλησία Μέγα Σωτήρα, όταν εκείνος έφυγε για αντάρτης. Έμενε μάλιστα στο μύλο. Ένα βράδυ εμφανίστηκαν στο μύλο άνδρες του ΕΑΣΑΔ μεταμφιεσμένοι σε αντάρτες και φορώντας καπέλα με τη λέξη ΕΛΑΣ! Είμαστε στο βουνά μαζί με τον Αντώνη της είπαν. Γιατί δεν στέλνεις τίποτε στον άνδρα σου; Και εκείνη απάντησε ότι έστειλε και ψωμί και φανέλες και κάλτσες. Είχε μάλιστα πλεκτομηχανή και έπλεκε. Δηλαδή, είσαι συναγωνίστρια; Ξαναρώτησαν οι εασαδίτες. Και βέβαια, απάντησε η μητέρα μου. Τότε θα μας δείξεις που είναι το σπίτι των Γερμανών και των ράλληδων. Η μητέρα τους χήρε και τους πήγε στο σπίτι του Μίμη Κυριαζή. Εκεί την έπιασαν. Ήταν το ίδιο βράδυ που είπαν πιάσει και τις Τοπάλη. Τις πήγαν στο Βόλο στις φυλακές Αλεξάνδρας, όπου τις κράτησαν οκτώ μέρες. Μια μέρα πέρασα εγώ έξω από τις φυλακές και άκουσα τη μητέρα μου να με φωνάζει από το παράθυρο. Είχε πολύ βασανιστεί. Αλλά δεν αρνήθηκε τίποτε και είπε στους βασανιστές: Και εγώ και το κορίτσι μου πλέκαμε για τους αντάρτες. Ύστερα τις έφεραν στα Λεχώνια δεμένες με καλώδια και τις κρέμασαν. Το πόδι της μητέρας μου ήταν δεμένο με πετσέτα γιατί είχε πληγιάσει από το πολύ ξύλο. Το μύλο και το σπίτι μας τα λεηλάτησαν φρικτά. Δεν άφησαν τίποτε!»

Η τρίτη μαρτυρία προέρχεται από την Ευθυμία Γ. Ζαρίδα, η οποία εργαζόταν κοντά στις Τοπάλη και είχε ένα σπιτάκι σε μικρή απόσταση από το μεγάλο. Θυμάται και τις δυο σαν πολύ καλές γυναίκες που βοηθούσαν τους πάντες. Και ιδρύματα και αρρώστους. «Εγώ τις είχα σαν μάνα μου και σαν αδελφή μου. Θυμάμαι που το αρχοντικό βογκούσε από πράγματα και είδη αξίας. Έπιπλα, πίνακες, γυαλικά, ασημικά, ρούχα, τρόφιμα. Σ’ αυτό το σπίτι είχαν κουβαλήσει πράγματα για φύλαξη και άλλοι Λεχωνίτες. Προίκες ολόκληρες. Είχα κι εγώ ένα μπαούλο. Και ο γιατρός Βλάντας φύλαγε εκεί τα εργαλεία του. Δεκατρία χρόνια είχα στο σπίτι τούς και πολύ τις πόνεσα. Όταν τις έπιασαν, ένας Γερμανός με ανέκρινε και ζητούσε να του πω που είχαν κρυμμένα χρήματα. Προθυμοποιήθηκε μάλιστα να μου δώσει ωραία ρούχα της Τοπάλη για δικά μου. Αλλά εγώ δεν δέχτηκα και είπα δεν ξέρω τίποτε. Ύστερα άδειαζαν επί οκτώ μέρες το σπίτι. Το ρήμαξαν ολόκληρο.»

Κάποιοι κληρονόμοι των δυο γυναικών πούλησαν το ακίνητο και τα κτήματα. Πούλησαν ακόμη και ένα πιάνο. που άγνωστο πώς σώθηκε, στην Εξωραϊστική. Έτσι δεν έμεινε τίποτε.

Ούτε ένα μικρό τουλάχιστον μνημείο δεν στήθηκε που να θυμίζει τη θυσία.