Ο Οβίδιος, οι «Ηρωίδες» και η έμφυλη παράδοση
της Κωνσταντίνας Κορρυβάντη
«Έργο άγνωστο στους άλλους που εκείνος ανανέωσε», μ’ αυτά τα λόγια αναφέρεται ο Οβίδιος
Οβίδιος - Βικιπαίδεια (43 π.Χ. – 17 μ.Χ.)
στις «Ηρωίδες» του, προτείνοντας τες ως κατάλληλο ποιητικό ανάγνωσμα στις μαθήτριες του. Το έργο αυτό, ένας σημαντικός τίτλος της κλασσικής γραμματείας, κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Gutenberg σε εισαγωγή, κείμενο, μετάφραση και σχόλια των καθηγητών της λατινικής φιλολογίας Βάιου Βαιόπουλου, Ανδρέα και Χαρίλαου Μιχαλόπουλου. Πρόκειται για δεκαπέντε ελεγειακές ποιητικές επιστολές που τις υπογράφουν η Πηνελόπη, η Σαπφώ, η Μήδεια, η Αριάδνη, η Φαίδρα και η Διδώ, για να αναφερθώ στις πιο γνωστές, με αποδέκτες τους αγαπημένους τους. Είναι, μάλιστα, η πρώτη έμμετρη νεοελληνική μετάφραση των επιστολών αυτών στο σύνολό τους, σε μία εξαιρετικά σχολιασμένη έκδοση υψηλών προδιαγραφών με έκταση εξακοσίων σαράντα σελίδων. Ο τόμος διαθέτει την πληροφορία, το βάθος και όση πρόσβαση χρειάζεται ένας επαρκής αναγνώστης για να γνωρίσει και να εκτιμήσει τις οβιδιανές «Ηρωίδες» για την δεξιοτεχνία, τη διακειμενικότητα και την πρωτοτυπία τους.
Σημείο εκκίνησης για την ανάγνωση που επιχειρεί η στήλη είναι πάντοτε το φύλο. Γνωρίζουμε πως σχεδόν ό,τι γράφτηκε τα πρώτα χρόνια, από τον Όμηρο μέχρι και τον Άγιο Αυγουστίνο, το είχαν συνθέσει άνδρες. Ακόμη και σε εκείνες τις περιπτώσεις που οι άντρες μπήκαν στον κόπο να γράψουν για γυναίκες, τα λόγια τους, όπως είναι φυσικό, προέρχονταν από τον ανδρικό τρόπο θέασης και πρόσληψης των πραγμάτων. Μία οπτική, δηλαδή, βιωματικά ελλιπής, μη σωματική, γεμάτη άγνοια και προκαταλήψεις για την γυναικεία εμπειρία.
Αν και υπήρξαν γυναίκες που έγραφαν προβάλλοντας με θάρρος τη δική τους προσωπικότητα στον ελληνορωμαϊκό κόσμο, ο Οβίδιος είναι ο πρώτος άνδρας συγγραφέας τέτοιου βεληνεκούς και εκτός θεάτρου που έγραψε με γυναικεία φωνή. Σήμερα, θεωρούμε αυτονόητο και σύνηθες κάτι τέτοιο, αλλά στη ρωμαϊκή κοινωνία της εποχής το εγχείρημα αυτό απαιτούσε ένα αρκετά τολμηρό άλμα της φαντασίας.
Η συλλογή ποιημάτων που είναι γνωστή ως «Ηρωίδες (1-15)», είναι ένα τέτοιο άλμα, που δεν σταματά τον πειραματισμό του στην αφηγηματική φωνή με την μετατόπιση του φύλου. Ο πειραματισμός του λατίνου συγγραφέα επεκτείνεται, επιτυγχάνοντας μία «διασταύρωση των λογοτεχνικών ειδών». Σ’ αυτό το επιστολικό έργο αξιοποιούνται ειδολογικά και θεματικά η ποίηση, η μυθολογία, το έπος, η τραγωδία αλλά και η τέχνη της ρητορικής.
Ο Οβίδιος στις «Ηρωίδες» επινόησε συγγραφικά τις επιστολές που θα έστελναν μερικές από τις πλέον διάσημες γυναίκες του μύθου και της αρχαιότητας στους συντρόφους τους, επιστρατεύοντας όλα τα όπλα τους για να τους πείσουν να επιστρέψουν σε εκείνες. Από τα δεκαπέντε πρόσωπα των «Ηρωίδων» μονάχα η Σαπφώ είναι μία ιστορική προσωπικότητα, αποτελώντας και την πιο αμφιλεγόμενη από άποψη αυθεντικότητας επιστολή.
Ως συγγραφείς των δικών τους επιστολικών αφηγήσεων, θα περιμέναμε πως οι γυναίκες των «Ηρωίδων» θα ασκούσαν σχεδόν απόλυτη εξουσία στην διήγηση των ιστοριών τους. Θα είχαν επιλέξει, δηλαδή, την εκδοχή εκείνη που θα λειτουργούσε προς όφελός τους. Ωστόσο, χωρίς εξαίρεση, αυτές οι γυναίκες επιστολογράφοι – όπως τις φαντάστηκε ο Οβίδιος αντλώντας και από τις υπάρχουσες πηγές – αρνούνται να γίνουν οι ίδιες οι πρωταγωνίστριες των μύθων τους. Αντιθέτως, κάθε ηρωίδα ελαχιστοποιεί την εξουσία της ως αφηγήτρια, μετατρέποντας τον εαυτό της σε μια περιθωριακή φιγούρα σε μια ιστορία στην οποία ο εραστής της παραμένει ο ήρωας-πρωταγωνιστής.
Από τους πιο σημαντικούς ρόλους για τις γυναίκες στην αρχαία κοινωνία ήταν ,πράγματι, αυτοί της συζύγου και της μητέρας, και αυτοί ακριβώς οι υποστηρικτικοί ρόλοι είναι που αποκαλύπτονται στις επιστολές των «Ηρωίδων». Πρωταρχικό μέλημα κάθε επιστολής είναι η επιστροφή του εκάστοτε συζύγου ή εραστή σε μία ύστατη προσπάθεια οι άνδρες τους να νοιαστούν για τις ίδιες και την οικογένεια τους.
Για παράδειγμα, η Πηνελόπη προσπαθεί να πείσει τον Οδυσσέα να επιστρέψει γρήγορα στο σπίτι, ώστε να προστατεύει και να καθοδηγεί τον Τηλέμαχο. Ακόμα και η Διδώ που δεν έχει δικά της παιδιά, εκφράζει την ανησυχία της για τον μικρό γιο του Αινεία, τον Ασκάνιο, και προσπαθεί να δελεάσει τον Αινεία να μείνει στην Καρχηδόνα με την πιθανότητα να γεννήσει τον γιο του. Η Αριάδνη, εγκαταλελειμμένη πια από τον Θησέα, δεν ζητά να κάνει οικογένεια μαζί του, αλλά αντιθέτως εύχεται να μην είχε προδώσει την δική της οικογένεια για χάρη του.
Ενώ οι ήρωες είναι προσανατολισμένοι στις δημόσιες υποθέσεις τους, οι γυναίκες που αφήνουν πίσω τους είναι προσηλωμένες στην αποκατάστασή τους, στην ασφάλεια και την ευημερία του οίκου τους. Ακολουθείται, δηλαδή, ο στερεοτυπικός διαχωρισμός ανδρικού εξωτερικού κόσμου και γυναικείου εσωτερικού κόσμου.
Κι εδώ προκύπτει το ερώτημα αυτού του HerStory. Μπορούν οι σημερινοί αναγνώστες να διαβάσουν τις πραγματικά αγέραστες (γεμάτες σφρίγος, συναίσθημα κι οξυδέρκεια) επιστολές του Οβίδιου με έναν τρόπο συγκαιρινό; Ικανό να αντιτάξει απέναντι στον εξωτερικό/ ανδρικό κόσμο και τον εσωτερικό / γυναικείο κόσμο μία άλλη, μη αποκλεισμένη, σφαίρα συμβάντων;
Η μελετήτρια Laurel Fulkerson στο βιβλίο της “The Ovidian Heroine as Author: Reading, Writing, and Community in the Heroides” (Cambridge University Press, 2005), εστιάζοντας στην επίδραση που ασκεί η γραφή των γυναικών στις άλλες γυναίκες, μεταχειρίστηκε αυτές τις δεκαπέντε ελεγειακές επιστολές ως ένα κλειστό σύστημα κειμένων που συνομιλεί. Ως ένα δίκτυο γυναικών-συγγραφέων και γυναικών-αναγνωστριών που αλληλοεπιδρά, συνδιαμορφώνοντας ένα μοντέλο «κοινότητας» ανάμεσά τους.
Πιο συγκεκριμένα, η Fulkerson ανέπτυξε μία σειρά από άξονες πάνω στους οποίους κινούνται πάντα δύο, τρεις ή και τέσσερις ηρωίδες. Με τις επιστολές της Πηνελόπης και της Σαπφούς ,όμως, να διατηρούν σημαντικά την αυτονομία τους. Όσον αφορά την Πηνελόπη που είναι και η πρώτη ηρωίδα του βιβλίου, όπως εύστοχα σημειώνεται και στην πολυσέλιδη εισαγωγή της έκδοσης του Gutenberg, ο ρόλος της, η λειτουργία της είναι προγραμματική. Το γράμμα της Πηνελόπης στον Οδυσσέα θέτει τον τόνο, το ύφος και τον τρόπο όλων των υπόλοιπων επιστολών που ακολουθούν. Κι ο τρόπος αυτός, ο τρόπος του Οβίδιου, είναι η αναθεωρητική ανάγνωση του λογοτεχνικού κανόνα της εποχής του.
Έτσι κι η Fulkerson, πιστή σ’ αυτό το αναθεωρητικό πνεύμα, συνεχίζει την μελέτη των οβιδιανών επιστολών διατηρώντας κριτική στάση απέναντι στις μεγάλες αφηγήσεις (έπος, τραγωδία, βουκολική ποίηση) που ήταν πριν από τον Οβίδιο και οι μόνες πηγές για αυτές τις ηρωίδες. Στο έργο της, αρχικά, αντιπαραβάλλει τις επιστολές της Φυλλίδας, της Διδούς, της Αριάδνης και της Μήδειας, επισημαίνοντας μία «συναισθητική οικειότητα» αυτών των προσώπων. Αποκορύφωμα αυτής της ενσυναίσθησης το επικίνδυνο πλησίασμα που επιχειρεί η νεαρή Φυλλίδα ταυτιζόμενη και επηρεασμένη από τις ιστορίες των υπολοίπων.
Στη συνέχεια, συνεξετάζονται τα γράμματα που στέλνουν η Υψιπύλη, η Μήδεια και η Οινώνη, καθώς μοιράζονται μία δυσοίωνη προβολή στο μέλλον. Οι δύο πρώτες άλλωστε, η Υψιπύλη και η Μήδεια ως αντίζηλες, απευθύνονται στον ίδιον άνδρα, τον Ιάσονα. Η Οινώνη μοιάζει να «εμπνέει» και να «εμπνέεται» από την Υψιπύλη. Έτσι, όταν η Οινώνη εγκαταλείπεται από τον Πάρη αποφασίζει να του γράψει και να καταραστεί την Ωραία Ελένη, όπως ακριβώς και η Υψιπύλη καταράστηκε την Μήδεια για χάρη του Ιάσονα.
Πιο κοντινή ακόμα, σύμφωνα με την συγγραφέα που έχει αφιερώσει μεγάλο μέρος του έργου της στην ερμηνευτική ανάλυση του Οβίδιου, είναι η σχέση της Κανάκης με την Υπερμήστρα, καθώς και οι δύο έχουν εναντιωθεί στην πατρική βούληση. Πιο «μαγικά» συνδεδεμένη, όμως, είναι η γραφή της Δηιάνειρας και της Λαοδάμειας, μία περίπτωση θείας και ανιψιάς με κοινή μοίρα τους νεκρούς τους πλέον συζύγους. Αυτή βέβαια δεν είναι η μόνη συγγενική σχέση μεταξύ των ηρωίδων. Ένα άλλο ζευγάρι που σχηματίζεται από δεσμό αίματος είναι αυτό των δύο αδερφών, της Αριάδνης και της Φαίδρας, οι οποίες βρέθηκαν διαδοχικά το ίδιο δυστυχείς στο πλευρό του Θησέα. Τα γράμματά τους, όμως, δεν έχουν κοινό παραλήπτη. Η Φαίδρα απευθύνεται στον γιό του Θησέα, τον Ιππόλυτο.
Μία άλλη πτυχή του έπους αποκαλύπτουν τα γράμματα της Βρισηίδας και της Ερμιόνης. Και οι δύο είναι γυναίκες με βασιλική καταγωγή, που έχουν βρεθεί στα χέρια του λάθος άνδρα. Εδώ παρατηρείται μία παράδοξη διαφορά δυναμικής ανάμεσα στις δύο επιστολές. Η Βρισηίδα που είναι πια αιχμάλωτη πολέμου και δόθηκε αρχικά ως λάφυρο στον Αχιλλέα παρουσιάζεται πολύ πιο κυρίαρχη και ισχυρή στο γράμμα της από την Ερμιόνη που είναι κόρη του Μενελάου και της Ελένης και έχει βρεθεί παρά την θέλησή της στο παλάτι του γιού του Αχιλλέα. Διαβάζοντας το γράμμα της Ερμιόνης προς τον Ορέστη, τον γιό του Αγαμέμνονα, αισθανόμαστε την αδυναμία και την απόγνωσή της, καθώς τον ικετεύει να την διεκδικήσει από τον Νεοπτόλεμο. Ενώ η Βρισηίδα – που ως παλλακίδα έδωσε την αφορμή της ρήξης Αχιλλέα και Αγαμέμνονα στην Τροία – γράφοντας στον Αχιλλέα (μέσα από τη σκηνή του Αγαμέμνονα) σχεδόν απαιτεί από τον μυθικό μυρμιδώνα να την πάρει πίσω κοντά του. Η εργασία της Fulkerson πάνω στις «Ηρωίδες» και το μοντέλο συγγραφικής κοινότητας που προτείνει – αν και ανοιχτό σε ενστάσεις – επιλέχθηκε από το HerStory ως παράλληλο ανάγνωσμα όχι μόνο ως μία αξιόλογη συμβολή στην σχετική βιβλιογραφία, αλλά κι ως όχημα επανεπίσκεψης στην πολλές φορές λησμονημένη αρετή της γυναικείας αλληλεγγύης. Ως υπενθύμιση της θηλυκής γενεαλογίας, της κοινής μας μοίρας και των συλλογικών μας διεκδικήσεων απέναντι στους ανταγωνισμούς, τις αντιζηλίες και τις έριδες που η αλήθεια είναι πως πλειοψηφούν στο πρωτότυπο. Χαρακτηριστικό είναι, άλλωστε, το παράδειγμα της Οινώνης που θέλοντας να θίξει την Ελένη στα μάτια του Πάρη του γράφει πως και στο παρελθόν «ένας κάποιος Θησέας – τρέχα γύρευε – και πιο παλιά την είχε αρπάξει. Μπορεί να γίνει πιστευτό πως την επέστρεψε παρθένα ένας νέος πάνω στα ντουζένια;» Και συνεχίζει μικροπρεπώς η προδομένη Οινώνη γράφοντας: «Και βιασμό ακόμα αν τον έλεγες και κάλυπτες το σφάλμα με τις λέξεις, αυτή που κλέφτηκε τόσες φορές, προσφέρθηκε η ίδια να την κλέψουν». Λόγος κοφτερά ενοχοποιητικός, σωματικός με ισχυρό μνημονικό που φτάνει στα χείλη πολλών μέχρι και σήμερα, δυστυχώς επιβεβαιώνοντας κατά περιπτώσεις την περίφημη ρήση του Σοπενχάουερ που θέλει τις γυναίκες να διακατέχονται από μία φυσική εχθρότητα μεταξύ τους. Στον αντίποδα αυτών και άλλων παρόμοιων μη ανεκτών πεποιθήσεων, βρίσκεται το παράδειγμα της αναθεωρητικής μυθοποίησης (revisionary mythopoesis) στη λογοτεχνία. Μία κίνηση που εμφανίστηκε δυναμικά τον 20ο αιώνα και συνεχίζεται από γυναίκες δημιουργούς, με στόχο την επαναφήγηση και την επανατοποθέτηση παραγκωνισμένων και αποσιωπημένων γυναικείων προτύπων στο χρονικό συνεχές του μύθου και της ιστορίας. Ως εκ τούτου, κάθε νέα ερμηνευτική στην έμφυλη παράδοση δεν μπορεί παρά να είναι καλοδεχούμενη ως μία ακόμη ενδιαφέρουσα προσθήκη. Κάτω από αυτό το πρίσμα παρουσιάστηκαν παράλληλα οι οβιδιανές «Ηρωίδες» και η σχετική μελέτη της ακαδημαϊκού. Και για να θυμηθώ εδώ έναν στίχο της Αμερικανής ποιήτριας A. E. Stallings και να κλείσω αυτό το HerStory, κάθε νέα ανάγνωση δεν μπορεί παρά να είναι “some metamorphosis that Ovid missed”. ————————————
Οβίδιος, Ηρωίδες (1-15), Μετάφραση, Βάιος, Βαιόπουλος, Ανδρέας Μιχαλόπουλος, Χαρίλαος Μιχαλόπουλος, Gutenberg
Βρες το βιβλίο => εδώ
ΔΙΑΒΑΣΤΕ Σπύρος Αραβανής=>Οβίδιος, «Ηρωίδες (1-15)», poiein.gr
Άλλα έργα του Οβίδιου:
Οβίδιος, Ηρωίδες, (18-19), μτφρ. Βάιος Βαιόπουλος, Εστία
Οβίδιος, Ηρωίδες , (20-21), μτφρ. Ανδρέας Μιχαλόπουλος, Α.Δ.Παπαδήμας
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου