Δημήτριος Βικέλας, ο λάτρης των βιβλίων

 

Τι διάβασε σήμερα ο Δημήτριος Βικέλας;

του Χαράλαμπου Γιαννακόπουλου

Περιοδικό χάρτης # 37

hartismag.gr

7-9 λεπτά

---

Η ενή­λι­κη ζωή του Δη­μη­τρί­ου Βι­κέ­λα (1833-1908) μπο­ρεί να χω­ρι­σθεί χο­ντρι­κά σε τρεις με­γά­λες πε­ριό­δους. Η πρώ­τη εκτεί­νε­ται από το 1852 ως το 1876, όταν ο Βι­κέ­λας ζει στο Λον­δί­νο, όπου ερ­γά­ζε­ται ως έμπο­ρος και επι­δί­δε­ται πα­ράλ­λη­λα στην ποί­η­ση και τη λο­γο­τε­χνι­κή με­τά­φρα­ση. Η δεύ­τε­ρη πε­ρί­ο­δος εί­ναι από το 1878 ως το 1896, οπό­τε ζει κα­τά κύ­ριο λό­γο στο Πα­ρί­σι και εδραιώ­νει τη φή­μη του ως λο­γο­τέ­χνη και λο­γί­ου. Η τε­λευ­ταία πε­ρί­ο­δος της ζω­ής του ξε­κι­νά­ει το 1896, τη χρο­νιά των πρώ­των σύγ­χρο­νων Ολυ­μπια­κών αγώ­νων, όταν εγκα­θί­στα­ται μό­νι­μα πια στην Αθή­να και, χω­ρίς βέ­βαια να εγκα­τα­λεί­ψει ολό­τε­λα τη λο­γο­τε­χνι­κή δη­μιουρ­γία, εκ­δη­λώ­νει έντο­νη κοι­νω­νι­κή δρα­στη­ριό­τη­τα ορ­γα­νώ­νο­ντας κοι­νω­φε­λή έρ­γα και ιδρύ­ο­ντας συλ­λό­γους.

Φτά­νο­ντας στο Λον­δί­νο σε ηλι­κία εί­κο­σι χρο­νών ο Δη­μή­τριος Βι­κέ­λας ξε­κι­νά­ει ένα εί­δος ημε­ρο­λο­γί­ου των ανα­γνώ­σε­ών του, στο οποίο κα­τα­γρά­φει τις πε­ρι­λή­ψεις και τις κρί­σεις του, τις πα­ρα­τη­ρή­σεις και τις σκέ­ψεις του από τα διά­φο­ρα βι­βλία (αλ­λά και από ορι­σμέ­να πε­ριο­δι­κά) που διά­βα­ζε. Τη συ­νή­θεια αυ­τή τη συ­ντή­ρη­σε, με με­γά­λα κά­ποιες φο­ρές κε­νά χρο­νι­κά δια­στή­μα­τα, δε­κα­ε­πτά ολό­κλη­ρα χρό­νια, ως το 1870, δί­νο­ντάς μας έτσι την ευ­και­ρία να πα­ρα­κο­λου­θή­σου­με, με αρ­κε­τά συ­στη­μα­τι­κό τρό­πο μά­λι­στα, τη δια­μόρ­φω­ση ενός λο­γί­ου –από την ηλι­κία των εί­κο­σι ως την ηλι­κία των τριά­ντα πέ­ντε του χρό­νων σχε­δόν– και να γνω­ρί­σου­με, επί­σης, τα υλι­κά μέ­σα της ανά­γνω­σης και τις μι­κρές τε­λε­τουρ­γί­ες ενός φα­να­τι­κού ανα­γνώ­στη.

Για­τί ο Βι­κέ­λας δεν πε­ριο­ρί­ζε­ται στα τρία τε­τρά­δια των ανα­γνώ­σε­ών του που έχου­με στα χέ­ρια μας (αλ­λά και στην αυ­το­βιο­γρα­φία του) να δια­τυ­πώ­νει απλώς την κρί­ση του για το εκά­στο­τε βι­βλίο που δια­βά­ζει, αλ­λά πε­ρι­γρά­φει, με άκρως γοη­τευ­τι­κό τρό­πο, και την οι­κεία σε όλους μας κα­θη­με­ρι­νή σκη­νο­θε­σία της πρά­ξης της ανά­γνω­σης. Τον βλέ­που­με, λοι­πόν, να με­λε­τά­ει στο δω­μά­τιό του κρα­τώ­ντας προ­σε­κτι­κές ση­μειώ­σεις, που κά­ποιες φο­ρές εκτεί­νο­νται σε πολ­λές σε­λί­δες για ένα και μό­νο βι­βλίο: «Πρέ­πει να κά­μω πλέ­ον εκτε­τα­μέ­νας και σπου­δαί­ας ση­μειώ­σεις από τα προ­λα­βού­σας». Τον βλέ­που­με να δια­βά­ζει στο εμπο­ρι­κό γρα­φείο του: «Έμει­να από­ψε εις το γρα­φεί­ον επί­τη­δες, δια να κά­μω αρ­χήν των ση­μειώ­σε­ών μου». Αλ­λά και στο τρέ­νο τα­ξι­δεύ­ο­ντας: «Το ανέ­γνω­σα», γρά­φει για κά­ποιο βι­βλίο, «σχε­δόν όλον εις τον σι­δη­ρό­δρο­μον· και εί­ναι ανά­γνω­σις σι­δη­ρο­δρό­μου».

Κυ­ρί­ως όμως, λό­γω έλ­λει­ψης θέρ­μαν­σης, δια­βά­ζει τις νύ­χτες στο κρε­βά­τι του και γρά­φει σχε­τι­κά: «Πα­ρα­τη­ρή­σας ο ια­τρός ημέ­ραν τι­νά τους οφθαλ­μούς μου, με ηρώ­τη­σεν αν ανα­γι­νώ­σκω την νύ­κτα εις την κλί­νην μου, και απα­ρίθ­μη­σε όλας τας ολε­θρί­ας συ­νε­πεί­ας της τοιαύ­της κα­κής συ­νη­θεί­ας, πα­ρα­κι­νών με να την πα­ραι­τή­σω. Έπει­τα, εψι­θύ­ρι­σε μυ­στη­ριω­δώς: “Δεν απο­κοι­μού­μαι πο­τέ χω­ρίς ν’ ανα­γνώ­σω”. Εν­νο­εί­ται ότι ηκο­λού­θη­σα το πα­ρά­δειγ­μα και όχι το δί­δαγ­μα του ια­τρού μου. Τού­το συ­νέ­τει­νε βε­βαί­ως εις την εξα­σθέ­νη­σιν των οφθαλ­μών μου, αλ­λά προς τι η όρα­σις, εάν δεν χρη­σι­μο­ποιεί­ται; Εάν πέ­πρω­ται να χά­σω το φως των οφθαλ­μών, ας έχω του­λά­χι­στον την πα­ρη­γο­ρί­αν ότι τους εχρη­σι­μο­ποί­η­σα».

Το με­γα­λύ­τε­ρο πρό­βλη­μα που αντι­με­τω­πί­ζει ο Δη­μή­τριος Βι­κέ­λας, στην προ­σπά­θειά του να καλ­λιερ­γή­σει τη λο­γιο­σύ­νη του, εί­ναι από τη μία η έλ­λει­ψη χρό­νου για ανά­γνω­ση και από την άλ­λη ο με­γά­λος αριθ­μός βι­βλί­ων που έχει μπρο­στά του. Ας μην ξε­χνά­με ότι ο Βι­κέ­λας ζει στο Λον­δί­νο, τον πα­ρά­δει­σο των βι­βλιο­φί­λων της επο­χής, και δια­βά­ζει σε πέ­ντε δια­φο­ρε­τι­κές γλώσ­σες (ελ­λη­νι­κά, αγ­γλι­κά, γαλ­λι­κά, γερ­μα­νι­κά και ιτα­λι­κά – σε ηλι­κία 58 ετών αρ­χί­ζει μά­λι­στα να μα­θαί­νει και να με­τα­φρά­ζει και από τα ισπα­νι­κά!). Όσο για τη βι­βλιο­θή­κη του, την πε­ρί­φη­μη Βι­κε­λαία Βι­βλιο­θή­κη*, πε­ριεί­χε κα­τά τον θά­να­τό του πε­ρισ­σό­τε­ρους από 5.000 τό­μους, όταν, κα­τά τον Άλ­κη Αγ­γέ­λου, στις αρ­χές του αιώ­να μια μέ­ση βι­βλιο­θή­κη έλ­λη­να λο­γί­ου εί­χε δεν εί­χε 500 βι­βλία.

Ας ση­μειώ­σου­με εδώ και τον εν­δει­κτι­κό πε­ρί του αν­θρώ­που τί­τλο μιας διά­λε­ξης που έδω­σε ο Βι­κέ­λας το 1887 στην Αθή­να: «Πε­ρί βι­βλί­ων και πε­ρί της έξε­ως του ανα­γι­νώ­σκειν», όπου δια­βά­ζου­με απο­λύ­τως επί­και­ρες ακό­μη και σή­με­ρα δια­πι­στώ­σεις:

«Εν μέ­σω της τό­σης πλη­θώ­ρας γί­νε­ται κα­τα­φα­νής η ανά­γκη οδη­γού τι­νός. Να τ’ ανα­γνώ­ση τις όλα, αδύ­να­τον! Εις ποία να δώ­ση προ­τί­μη­σιν; - Οι δια των εφη­με­ρί­δων απο­νε­μό­με­νοι εις τα νε­ο­φα­νή βι­βλία έπαι­νοι δεν δύ­να­νται, ού­τε ενταύ­θα ού­τε αλ­λα­χού, να θε­ω­ρη­θούν ως ασφα­λής πά­ντο­τε οδη­γός. Αλη­θώς, χά­ρις εις τα εφη­με­ρί­δας ή και άλ­λας αι­τί­ας, βι­βλία τι­νά γί­νο­νται ενί­ο­τε του συρ­μού, τό­τε δε όλοι νο­μί­ζουν ότι οφεί­λουν να τ’ ανα­γνώ­σω­σιν. Αλ­λά πά­ντα τα βι­βλία του συρ­μού δεν έχουν το δώ­ρον της μα­κρο­βιό­τη­τος. Κερ­δί­ζουν εξ αυ­τών χρή­μα­τα ο εκ­δό­της και ο συγ­γρα­φεύς, τού­το δε ανα­ντιρ­ρή­τως έχει την σπου­δαιό­τη­τά του, αλ­λ’ εντός ολί­γου λη­σμο­νού­νται τα πλεί­στα, οι δε ανα­γνώ­σα­ντες δεν εν­θυ­μού­νται ίσως εξ αυ­τών, ή τον απο­λε­σθέ­ντα προς ανά­γνω­σίν των χρό­νον».

Λο­γι­κό, λοι­πόν, να επα­νέρ­χε­ται συ­νε­χώς και σε διά­φο­ρους τό­νους στις ση­μειώ­σεις του το πα­ρά­πο­νο για την έλ­λει­ψη χρό­νου: «Πά­ντο­τε, ή ο και­ρός νο­μί­ζω ότι με λεί­πει ή η διά­θε­σις ή η όρε­ξις, και αυ­ταί αι προ­φά­σεις με χρη­σι­μεύ­ουν εις το να μην εκτε­λώ τας εις τον εαυ­τόν μου υπο­σχέ­σεις μου», «Εις αυ­τό το διά­στη­μα, 2 ½ μη­νών πε­ρί­που, ανέ­γνω­σα διά­φο­ρα πράγ­μα­τα, μο­λο­νό­τι η ασθέ­νεια του Μό­στρα, η σπου­δή της ιτα­λι­κής και τα εμπο­ρι­κά μου εστέ­νευ­σαν πο­λύ τον προς ανά­γνω­σιν και­ρόν», «Αρ­κε­τόν πά­λιν και­ρόν έμει­νε άγρα­φον και κλει­στόν αυ­τό το τε­τρά­διον, μο­λο­νό­τι αρ­κε­τά βι­βλία ανέ­γνω­σα εις αυ­τό το διά­στη­μα. Αλ­λ’ εξ ενός αι γρα­φι­καί μου ερ­γα­σί­αι του εμπο­ρί­ου επε­ρίσ­σευ­σαν, εξ άλ­λου δε προ­σπα­θώ, όταν έχω εκτός του γρα­φεί­ου διά­θε­σιν να με­λα­νώ­νω χαρ­τί, να στι­χουρ­γώ, και κα­τά συ­νέ­πειαν αι ανα­γνώ­σεις μου γί­νο­νται πλέ­ον επι­πο­λαί­ως και χω­ρίς ση­μειώ­σεις. Κα­κόν», «Δεν έχω και­ρόν δια να ση­μειώ­σω με πλειο­τέ­ραν λε­πτο­μέ­ρειαν τα εν τω τό­μω τού­τω δι­η­γού­με­να συμ­βά­ντα. Αλ­λά και αυ­τό το σύγ­γραμ­μα εί­ναι συ­νο­πτι­κή έκ­θε­σις· ώστε σύ­νο­ψις της συ­νό­ψε­ως απο­βαί­νει δύ­σκο­λος. Δεν έχω και­ρόν· αυ­τή εί­ναι η μαύ­ρη αλή­θεια.»

^ΠΗΓΕΣ
«Και έμπο­ρος ατε­λής και ατε­λής λό­γιος». Τα τε­τρά­δια ανα­γνώ­σε­ων του Δη­μη­τρί­ου Βι­κέ­λα, Φι­λο­λο­γι­κή επι­μέ­λεια: Άλ­κης Αγ­γέ­λου- Μα­ρία Βα­λά­ση, Εκδ. Σύλ­λο­γος προς διά­δο­σιν ωφε­λί­μων βι­βλί­ων
«Πε­ρί βι­βλί­ων και πε­ρί της έξε­ως του ανα­γι­νώ­σκειν», στο Δη­μη­τρί­ου Βι­κέ­λα, Άπα­ντα Ε’, Φι­λο­λο­γι­κή επι­μέ­λεια: Άλ­κης Αγ­γέ­λου, Εκδ. Σύλ­λο­γος προς διά­δο­σιν ωφε­λί­μων βι­βλί­ων.

*

Ιδού οι θησαυροί της Βικελαίας