gerontakos: Οβίδιος : ο ποιητής που έθρεψε την Ευρώπη με υπέροχους ελληνικούς μύθους

Σάββατο, Μαΐου 29, 2021

Οβίδιος : ο ποιητής που έθρεψε την Ευρώπη με υπέροχους ελληνικούς μύθους

Κανείς δεν γνωρίζει αν η φημολογούμενη καύση του δεκαπεντάτομου έπους από τον ίδιο τον ποιητή λίγο πριν εξοριστεί στη Μαύρη Θάλασσα είναι αλήθεια και κανένας δεν θα το μάθει ποτέ, πολύ απλά γιατί δεν υπάρχει καμία μαρτυρία σχετικά με το ποιος ήταν ο πραγματικός λόγος της εξορίας του το 8 μ.Χ. από τον Καίσαρα Αύγουστο. Όπως και να 'χει, οι Μεταμορφώσεις των 12.000 στίχων όχι μόνο συμπλήρωσαν τη μεγάλη φήμη και εκτίμηση που έτρεφαν για εκείνον στη Ρώμη τόσο η αριστοκρατία όσο και μέρος του λαού, αλλά αποτέλεσαν το έργο με το οποίο θα έμενε στην ιστορία του δυτικού πολιτισμού.

Γεννημένος το 43 π.Χ. από τρανή οικογένεια πατρικίων του Σούλμο, προοριζόταν κι αυτός, όπως κάθε αγόρι της τάξης του, για καριέρα πολιτικού ή νομικού. Εκείνος, πάλι, παρ' όλες τις λαμπρές σπουδές στη ρητορική και μια επιμορφωτική διαμονή στην Αθήνα, είχε άλλες βλέψεις, να γίνει ποιητής! Όταν το ανακοίνωσε στον πατέρα του, του υπενθύμισε ότι ο Όμηρος πέθανε πάμφτωχος και ότι το πιθανότερο ήταν να ακολουθούσε την ίδια μοίρα.

Ο Οβίδιος, ένας ταλαντούχος, υπέρκομψος και ευφυής νέος, δεν άλλαξε γνώμη. Θα αναμετριόταν με τους καλύτερους της εποχής του, τον Βιργίλιο και τον Οράτιο, που ήταν γηραιότεροι και εθνικοί ποιητές της γενιάς του χάους, δηλαδή των εμφυλίων. Εκείνος είχε τη μεγάλη τύχη να γεννηθεί σε εποχή ειρηνική, στην αυγή της Pax Romana, και να χαρεί την ελευθερία και τη χαλάρωση των ηθών, κάτι που ερχόταν σε αντίθεση με τις επιδιώξεις του Αυγούστου για μια Ρώμη με σεπτά ήθη.

Διάσημοι μύθοι, όπως αυτοί του Νάρκισσου, του Ορφέα και του Πυγμαλίωνα, που έφτασαν μέχρι τις μέρες μας χάρη στον Οβίδιο, συμπληρώνουν μια σειρά άλλοτε πιο σκοτεινών και βλοσυρών και άλλοτε φωτεινών και περιπαικτικών μύθων που επηρέασαν τη δυτική λογοτεχνία και τέχνη ανά τους αιώνες.

Έτσι, κατάφερε να κατακτήσει εντυπωσιακή δημοφιλία ανάμεσα στους συμπολίτες του, εν μέρει χάρη στην προσωπικότητα και τις ερωτικές του κατακτήσεις, κυρίως όμως με τη λογοτεχνική του παραγωγή, ερωτικές ελεγείες γραμμένες με ρηξικέλευθη, πνευματώδη οπτική και ειρωνική προσέγγιση. Όταν δημοσίευσε το σκανδαλώδες για την εποχή βιβλίο Ερωτική Τέχνη, εξόργισε σε τέτοιον βαθμό τον αυτοκράτορα, που διέταξε τον εκτοπισμό του στις εσχατιές της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, στο λιμάνι Τόμους, τη σημερινή Κωστάντζα της Ρουμανίας.

Βέβαια, τίθενται πολλά ερωτηματικά σχετικά με το ότι αυτό οφειλόταν σε ένα βιβλίο. Όσο ενοχλητικό και να ήταν για τα ήθη που ήθελε να επιβάλει ο ανώτατος άρχοντας, το πιθανότερο είναι ότι ο ποιητής είχε υπερβεί τα εσκαμμένα έχοντας εμπλακεί είτε σε πολιτικής φύσεως ενέργειες είτε σε κάτι που τον ενοχοποιούσε σε σχέση με τα απόκρυφα του οικογενειακού περιβάλλοντος του Καίσαρα. Ο Οβίδιος έζησε εκεί μέχρι τον θάνατό του, το 17 μ.Χ., σε ένα απολίτιστο και αποξενωμένο περιβάλλον, και κανένας ισχυρός φίλος του δεν κατάφερε να ανατρέψει την απόφαση αυτή, ούτε καν όταν ανέβηκε στην εξουσία ο Τιβέριος.

Οι Μεταμορφώσεις του έμελλε να συντηρήσουν τη μεγάλη του φήμη στους αιώνες, ξεπερνώντας σε σημασία το υπόλοιπο έργο του, ενισχύοντας την επίδρασή του τόσο στην Αναγέννηση όσο και στους αιώνες που ακολούθησαν, φτάνοντας μέχρι σήμερα. Ένα είδος εγκυκλοπαίδειας της ελληνικής μυθολογίας για την Ευρώπη αλλά και για τη νεότερη Ελλάδα, καθώς ήταν η κύρια πηγή πληροφοριών για περίπου 250 μύθους, αξιομνημόνευτες ιστορίες μυθικών προσώπων, το πανόραμα μιας ολόκληρης παγανιστικής εποχής. Γιατί όταν ο Οβίδιος τους έγραφε, αποτελούσαν ήδη «μυθολογία», κανείς δεν είχε την ψευδαίσθηση ότι όλα αυτά είχαν συμβεί στην πραγματικότητα.

Παρ' όλα αυτά, είχαν αστείρευτη γοητεία, αφού περιέγραφαν έρωτες και πάθη θεών, ηρώων και απλών θνητών, γεγονότα και αξιοπερίεργα συμβάντα, μεταμορφώσεις σωμάτων που άλλαζαν όψη. Άνθρωποι μετατρέπονταν σε ζώα, πτηνά, έντομα, φυτά και άψυχες πέτρες, ενίοτε άλλαζαν φύλο, κυρίως όσοι είχαν την ατυχία να περιπέσουν σε σφάλματα ή να μπουν στο μάτι κάποιας πανίσχυρης θεότητας. Είναι σαν η Ρώμη να υποδέχεται την παγανιστική Ελλάδα, εντάσσοντάς τη στην κλασική παιδεία.

Ο Οβίδιος, έχοντας πιθανότατα ως πρότυπά του τα Ετεροιούμενα του Νίκανδρου από την Κολοφώνα, την Ορνιθογονία του Βοιώ, τις παλιότερες Μεταμορφώσεις του Παρθένιου από τη Νίκαια αλλά και τα Αίτια του Καλλίμαχου, μια ησιόδεια απόπειρα θέασης του κόσμου, και έχοντας στόχο να γράψει ένα νεωτεριστικό έπος που θα ξεπερνούσε ακόμα και την Αινειάδα του Βιργίλιου, ξεκίνησε από την Απαρχή του Παντός, τη γένεση του κόσμου.

Το έπος του φτάνει μέχρι τη δική του γέννηση, που χρονολογικά ταυτίζεται με τη δολοφονία του Ιούλιου Καίσαρα – τον οποίο και αποθεώνει. Σε αυτό αναμειγνύει όλες τις λογοτεχνικές τεχνοτροπίες, το ηρωικό και φιλοσοφικό έπος, την ερωτική ελεγεία, το δράμα, το βουκολικό ειδύλλιο, την κωμωδία, τη ρητορική. Σε μια περίοδο κατά την οποία δεν υπάρχει η βεβαιότητα μιας αμιγούς πληθυσμιακά πόλης, όπως ήταν η Αθήνα στις δόξες της, αλλά μιας αυτοκρατορίας πολυπολιτισμικής και πολυθρησκευτικής που γεννούσε στους πολίτες της Ρώμης ένα γενικευμένο ταυτοτικό άγχος, γράφει ένα έπος για τη μετάλλαξη.

Διάσημοι μύθοι, όπως αυτοί του Νάρκισσου, του Ορφέα και του Πυγμαλίωνα, που έφτασαν μέχρι τις μέρες μας χάρη στον Οβίδιο, συμπληρώνουν μια σειρά άλλοτε πιο σκοτεινών και βλοσυρών και άλλοτε φωτεινών και περιπαικτικών μύθων που επηρέασαν τη δυτική λογοτεχνία και τέχνη ανά τους αιώνες. Η Αράχνη ήταν μια εργατική κοπέλα, μια ακαταπόνητη υφάντρα, που προσβάλλει τη θεά Αθηνά κι εκείνη τη μετατρέπει σε έντομο, η Δάφνη ήταν μια νύμφη που αντιστάθηκε στον Απόλλωνα, ο Κυπάρισσος, ένα ωραίο αγόρι πριν γίνει πένθιμο δέντρο, ο Αχελώος νικήθηκε σε μονομαχία από τον Ηρακλή, ο Ακταίων, από κυνηγός ελαφιών, μεταμορφώνεται σε ελάφι ο ίδιος, επειδή είχε την ατυχία να αντικρίσει τη θεά Άρτεμη γυμνή, και κατασπαράσσεται από τα σκυλιά του. Μια λαβυρινθώδης περιήγηση όπου αφηγητής είναι ο ποιητής, αλλά συχνά η δεξιοτεχνία και η μεγαλοφυΐα του λυρικού δημιουργού παραχωρούν αυτόν τον ρόλο σε άλλα πρόσωπα που προκύπτουν μέσα από την ιστορία κάθε νέου επεισοδίου.

Εν τέλει, η αλληλουχία των επεισοδίων δεν είναι καθόλου τυχαία αλλά εναλλάσσεται με αριστοτεχνικό τρόπο, περνώντας π.χ. από μια ακραία ιστορία «αφύσικου» έρωτα σε μια πιο ήπια και θερμή.

Έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον πόσο λίγο δημοφιλείς είναι οι Μεταμορφώσεις στον ελλαδικό χώρο, σαν να έχουμε πάρει διαζύγιο από τη λατινική γραμματεία. Προφανώς, οι Έλληνες θεωρούμε ότι κλασική παιδεία είναι αποκλειστικά η αρχαία ελληνική, κι ας χρωστάμε ολόκληρη τη σύγχρονη δυτική κουλτούρα στη ρωμαϊκή.

Αν υπολογίσουμε, λοιπόν, ως πρώτη ελληνική μετάφραση του οβιδιακού έπους εκείνη του Βυζαντινού λόγιου Μάξιμου Πλανούδη, η βιβλιογραφία είναι θεαματικά ελλιπής. Φτάνουμε στο 1875 για να εμφανιστεί η μετάφραση των οκτώ πρώτων βιβλίων από τους Ανδρέα Παπαγεωργίου και Γεώργιο Παπαφωτίου και έκτοτε απαντούν σποραδικά αποσπασματικές μεταφράσεις ως διδακτικά εγχειρίδια.

Σήμερα στα βιβλιοπωλεία κυκλοφορεί μόνο μία ολοκληρωμένη μετάφραση του συνολικού έργου (την ώρα που στα αγγλικά κυκλοφορούν περί τις 280 μεταφράσεις), από τον γιατρό Θεόδωρο Τσοχαλή, μια επιλογή χωρίων σε έμμετρο λόγο του Θεόδωρου Γιαννάτου (εκδ. Δίφρος), το τρίτο και δέκατο βιβλίο από τον Τάσο Νικολόπουλο (εκδ. Στιγμή) και η μελέτη και μετάφραση 3.000 στίχων από τον καθηγητή Λατινικών της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου και ακαδημαϊκό Θεόδωρο Παπαγγελή με τίτλο Σώματα που άλλαξαν τη θωριά τους (εκδ. Gutenberg).

Ο τελευταίος μάς εξήγησε τις αιτίες που οδήγησαν στο λυπηρό αυτό εκδοτικό φαινόμενο: «Ιστορικά, από συστάσεως του ελληνικού κράτους τα λατινικά έχουν υποτιμηθεί και υποβαθμιστεί για ποικίλους λόγους. Ένας ίσως έχει να κάνει και με την ανάγκη δημιουργίας εθνικής ταυτότητας και ας μην ξεχνάμε την Εκκλησία και το σχίσμα. Οι Έλληνες λόγιοι του Διαφωτισμού από τον 18ο αιώνα και εντεύθεν, προκειμένου να χτίσουν την ελληνική εθνική ταυτότητα, πήγαν πίσω στην αρχαία Ελλάδα και άφησαν τη Ρώμη εκτός, η οποία από το 146 π.Χ. και για περίπου 3-4 αιώνες μάς είχε σκλάβους, ενώ ξέχασαν ότι το Βυζάντιο υπήρξε η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Γενικότερα, δεν έχουμε πολλές και καλές μεταφράσεις μεγάλων λατινικών έργων στα ελληνικά».

To άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.