Του Τριαντάφυλλου Τρανού*
Το βιβλίο της Μαργκαρέτε Μπούμπερ-Νόυμαν, “Μίλενα από την Πράγα” (1963) αποτελεί την πρώτη βιογραφία που γράφτηκε για τη ζωή της φίλης και αγαπημένης της, Μίλενα Γιέσενσκα η οποία δολοφονήθηκε στο Ράβενσμπρουκ.
Με ανυπέρβλητη δύναμη, φέρνει μπροστά στα μάτια μας τη σκληρή καθημερινότητα του ναζιστικού στρατοπέδου όπου βρέθηκαν έγκλειστες οι δύο γυναίκες και τη ραγδαία επιδείνωση των συνθηκών διαβίωσης των κρατουμένων, με αποκορύφωμα τη μετατροπή του Ράβενσμπρουκ από στρατόπεδο εργασίας σε στρατόπεδο εξόντωσης.
Το βιβλίο ανατρέχει ακόμη στα χρόνια της νεότητας της πρώτης αγαπημένης του Φρανς Κάφκα στην Πράγα και στη Βιέννη, αναδεικνύοντας την αντισυμβατική προσωπικότητά της. Στη ζωή της Μίλενα το ατομικό και το συλλογικό στοιχείο υπήρξαν αδιαχώριστα συνυφασμένα. Έφεραν πάνω τους όλα τα σημάδια των ιδεολογικών, πολιτικών και καλλιτεχνικών τάσεων που χαρακτήριζαν την περίοδο του Μεσοπολέμου, τότε που το όραμα της επανάστασης συμβάδιζε με τα οράματα των πρωτοποριακών κινημάτων στον χώρο της τέχνης.
Το ίδιο συμβαίνει με το ημερολόγιο που κρατούσε σε μικρά τεφτέρια ο κρατούμενος Λεωνίδας Γιασημακόπουλος όπου κατέγραφε την καθημερινότητα στο ναζιστικό στρατόπεδο Παύλου Μελά της Θεσσαλονίκης, τόπο φρικτών βασανιστηρίων και εκτελέσεων κατά την περίοδο της γερμανικής κατοχής.
Έλληνες δωσίλογοι, ιδεολογικοί πρόγονοι αυτών που πρωτοστάτησαν το Σάββατο 19 Μάη στην άγρια επίθεση κατά του Γιάννη Μπουτάρη, της Καλυψώς Γούλα και του συνοδού τους, τον κατέδωσαν ως οργανωτή του ΕΑΜ.
Ο Γιασημακόπουλος συνελήφθη από τους Γερμανούς τον Απρίλη του 1943 και φυλακίστηκε εκεί μέχρι το τέλος του πολέμου για την αντιστασιακή του δράση και την ενεργό συμμετοχή του στο ΕΑΜ.
Η Violeta Berríos, της οποίας ο αγαπημένος εξαφανίστηκε από τις ακροδεξιές συμμορίες του Pinochet, μιλώντας το 2010 στον κινηματογραφιστή Patricio Guzmán είπε ότι ονειρεύεται πως τα πανίσχυρα τηλεσκόπια του Αστεροσκοπείου Παρανάλ στην έρημο Ατακάμα στην βόρεια Χιλή θα μπορέσουν να στραφούν προς τα κάτω. Αντί να συλλέγουν το φως που εκπέμπουν τα αστέρια που πέθαναν πριν από εκατομμύρια χρόνια, θα καταφέρουν να ανακαλύψουν την ξεχασμένη σποδό όσων δολοφονήθηκαν κάποτε και θάφτηκαν εκεί.
Το 1996, ο εξόριστος χιλιανός σκηνοθέτης Patricio Guzmán επέστρεψε στην πατρίδα του για πρώτη φορά μετά από 23 χρόνια. Στη βαλίτσα του, μετέφερε προσεκτικά πακεταρισμένα, αντίγραφα του διεθνούς φήμης βραβευμένου τριπλού ντοκιμαντέρ του, La Batalla de Chile (Η μάχη της Χιλής), παραγωγής 1975 με την ελπίδα πως θα καταφέρει να το δείξει στη Χιλή για πρώτη φορά. Η ταινία – ολοκληρώθηκε στην εξορία και η προβολή της απαγορεύτηκε στη Χιλή. Η Μάχη της Χιλής, παραδειγματικό cinéma vérité αποτυπώνει τις πολιτικές εντάσεις στη Χιλή το 1973 και το βίαιο πραξικόπημα κατά της δημοκρατικά εκλεγμένης κυβέρνησης του Σαλβαδόρ Αλιέντε. Το ντοκιμαντέρ του Guzmán περιόδευσε στον κόσμο για δεκαετίες αλλά δεν το είχε ποτέ δείξει στη Χιλή. Μια γενιά νέων Χιλιανών έχει πλέον μεγαλώσει χωρίς να έχει επαρκή γνώση των γεγονότων που περιβάλλουν το στρατιωτικό πραξικόπημα της 11ης Σεπτεμβρίου 1973. Διακριτικά, το δείχνει στους φίλους του και σε μια μικρή ομάδα φοιτητών. Κατά τη διάρκεια της προβολής, οι νέοι βρίσκονται σε κατάσταση σοκ. Όμως επιμένουν. Έχουν επείγουσα ανάγκη αλλά και το δικαίωμα να γνωρίσουν όλη την αλήθεια, γιατί αυτοί πρέπει να χτίσουν τη Χιλή του αύριο. Πάνω από δύο δεκαετίες μετά την ανατροπή του δημοκρατικού καθεστώτος του Σαλβαδόρ Αλιέντε στη Χιλή, ο σκηνοθέτης Patricio Guzmán επιστρέφοντας στην πατρίδα του αναγκάζεται να καταγράψει τις ηχώ αυτού που φαίνεται να υπήρξε κάποτε ένα βραχύβιο όνειρο. Αυτό που ανακαλύπτει στην νέα του ταινία την Memoria Obstinada η Επίμονη Μνήμη αυτό που προέκυψε από αυτή την συγκλονιστική εμπειρία αναφέρεται λιγότερο στις ουλές που αφήνει το παρελθόν σε όσους έχουν υποφέρει. Περισσότερο καταγράφει μια εξαιρετικά ανησυχητική κατάσταση συλλογικής σχεδόν αμνησίας. Η έντονη αντιπαράθεση ενός παρελθόντος, τόσο οδυνηρά χαραγμένου στο μυαλό της γενιάς που απέρχεται, με το παρόν ενός νεανικού πληθυσμού που αγνοεί σχεδόν καθολικά την δική του ιστορία, προσδίδει στην ταινία μια συγκλονιστική ποιότητα. Η Memoria Obstinada όμως είναι μια πολύπλοκη ταινία που δεν ερευνά μόνο τους αντικατοπτρισμούς και τις προβολές του παρελθόντος στο παρόν. Αποτελεί ταυτόχρονα παραδειγματική μελέτη της ισχυρής αλληλεπίδρασης μεταξύ της ατομικής και της συλλογικής μνήμης και μια επίμονη, κλινική σχεδόν έκθεση των κινδύνων που ενέχει η ηθελημένη αμνησία και η επιβεβλημένη άνωθεν επιλεκτική μνήμη του παρελθόντος.
Θα ήταν απολύτως επιβεβλημένη η προβολή των ταινιών τόσο στα σχολεία όσο και στα πανεπιστήμια της Θεσσαλονίκης ενόψει της ανάγκης να προστατευθεί η δημοκρατία και η συνείδηση των νέων από τους κινδύνους του φασισμού που προσπαθεί σήμερα να σηκώσει ξανά το φιδίσιο κεφάλι του στην πόλη μας. Προβάλλοντας και μελετώντας τις δύο ταινίες του Patricio Guzmán την τεσσαρακοστή πέμπτη επέτειο του πραξικοπήματος του 1973 στη Χιλή και της επετείου της αποκατάστασης της δημοκρατίας στην Ελλάδα η κριτική συνείδηση θα μπορέσει να διερευνήσει για ίδιον όφελος τα ακόλουθα ερωτήματα: ποιες οπτικές και αφηγηματικές τακτικές χρησιμοποιεί ο Guzmán ώστε να μπορέσει να απελευθερώσει την εθνική συνείδηση των συμπατριωτών του και τη συλλογική μνήμη κατά την μακρά μεταβατική περίοδο στη Χιλή από την χούντα στην δημοκρατία ; πώς ενεργοποιεί , πως διαπραγματεύεται και πως χαρτογραφεί την ατομική μνήμη; Τέλος, πώς μια προσεκτική ανάγνωση αυτού του παραδειγματικού ζεύγους ταινιών-ντοκυμαντέρ μας επιτρέπει να σκεφτούμε τις δυνατότητες που προσφέρει η υλικότητα της μνήμης ως ιστοριογραφική στρατηγική;
Οι βαθιές, σεισμικής τάξεως επιπτώσεις στη συνείδηση και οι ακτινογραφικής ποιότητας ιστοριογραφικές αρετές των ταινιών του Guzmán που δημιουργήθηκαν ως διαδοχικά χρονικά του πραξικοπήματος αλλά και της επιστροφής του σκηνοθέτη στη Χιλή μετά από δεκαετίες εξορίας, έχουν ως οπτικό ανάλογο τις σκληρές φωτογραφίες του δημόσιου εξευτελισμού από τους ναζί 9000 αντρών μεταξύ 18-45 ετών στην πλατεία Ελευθερίας το μαύρο Σάββατο στις 11 Ιουλίου του 1942, φωτογραφίες που προέρχονται από το Deutsches Bundesarchiv, το Γερμανικό Ομοσπονδιακό Αρχείο.
Η πρώτη περιγραφή του γεγονότος προέρχεται από τα απομνημονεύματα του Γιομτώβ Γιακοέλ. Τα απομνημονεύματα του καλύπτουν την περίοδο μεταξύ του Απρίλη του 1941, όταν η γερμανική Κατοχή μόλις είχε ξεκινήσει και τελειώνουν την πρώτη εβδομάδα του Μαρτίου του 1943 όταν το πρώτο βαγόνι μεταφοράς ζώων που περιείχε 2.800 Θεσσαλονικείς Εβραίους ξεκίνησε για το Άουσβιτς. Τελικά και ο ίδιος εκτοπίσθηκε και δούλεψε στα ζοντερκομάντο, (την μεταφορά των πτωμάτων από τους θαλάμους αερίων στα κρεματόρια). Εκτελέσθηκε εκεί τον Απρίλιο του 1944.
Ο Γιακοέλ σχολιάζει όλες τις φάσεις της γερμανικής Κατοχής που
γνώρισε ο ίδιος: τους ανθρώπους που τοποθέτησαν οι Γερμανοί ως
επικεφαλής της Κοινότητας και τις αποτυχίες τους, τον αμφιλεγόμενο ρόλο
του Αρχιραβίνου Κόρετζ, τους χιλιάδες εβραίους που είχαν επιταχθεί για
καταναγκαστική εργασία στις ελληνική επαρχία και πέθαναν από ελονοσία,
τα υπέρογκα λύτρα που ζήτησαν οι Γερμανοί για να τους απελευθερώσουν,
τον ρόλο των ελληνικών Αρχών στην καταστροφή του εβραικού νεκροταφείου,
τα αντιεβραϊκά μέτρα των Γερμανών και την ανάμεικτη αντίδραση του
χριστιανικού πληθυσμού. Το βιβλίο που επιμελήθηκε η Φραγκίσκη
Αμπατζοπούλου η εξαιρετική εισαγωγή της οποίας κατάφερε να δείξει τα
κομβικά σημεία του ελληνικού Ολοκαυτώματος στα ιστορικά πλαίσια της
εποχής, αποτυπώνει με ακρίβεια και νηφαλιότητα τις σκέψεις, τους φόβους,
τις ελπίδες αλλά και το νοσηρό κλίμα της εποχής, χωρίς όμως την πλήρη
γνώση από την μεριά του συγγραφέα της φρικτής γενοκτονίας που
εξελίσσονταν ήδη τότε και την ασύλληπτη έκτασή της.Ο μαζικός εξευτελισμός των Εβραίων της Θεσσαλονίκης από τους Ναζί το μαύρο Σάββατο του 1942, σημαδεύτηκε όμως για πάντα από την πλήρη αδιαφορία των χριστιανών συμπολιτών τους.
Αυτούς, μπορεί κανείς να τους διακρίνει να παρακολουθούν απλώς την βίαια μεταχείριση των συμπολιτών τους, από τα παράθυρα και τα μπαλκόνια τους. Μερικοί απεικονίζονται στις αποσιωπημένες για ευνόητους λόγους και αντιδημοφιλείς ακόμη και σήμερα φωτογραφίες εκείνης της ημέρας, αναμεμειγμένοι με τους Γερμανούς κάτω από την βολική σκιά των δένδρων. Η οδυνηρή ταπείνωση των Εβραίων δε προκάλεσε ούτε ένα επίσημο διάβημα διαμαρτυρίας των αρχών, πολιτικών και εκκλησιαστικών, έστω και για τα μάτια του κόσμου.
Σήμερα ανησυχητικές αναλογίες, μπορεί να εντοπίσει κανείς στην απαθή -με την κοινή αλλά και την νευρολογική σημασία της λέξης- συμπεριφορά των θεσμικών παραγόντων που παρέμειναν απλοί θεατές στα πρόσφατα νταηλίκια των ακροδεξιών εναντίον του Γιάννη Μπουτάρη.
Σε ότι αφορά το μπούλινγκ είναι γνωστό πως οι καταστάσεις εκφοβισμού συνήθως αφορούν πολύ περισσότερους από τους θύτες και το θύμα. Περιλαμβάνουν τους παρευρισκόμενους που είτε παθητικά παρακολουθούν αμέτοχοι τον εκφοβισμό χωρίς να επεμβαίνουν για να τον σταματήσουν, είτε ενεργητικά υποκινούν τους δράστες. Εγκρίνουν ανοιχτά τη βία και δεν κρατιούνται όταν τελικά αυτή ξεσπάσει. Ενθαρρύνουν τους νταήδες με χαμόγελα, με φωνασκίες και με απρεπή σχόλια που παγιδεύουν το θύμα και τονώνουν τον αναιμικό ανδρισμό των νταήδων.
Τα ερωτήματα που αφορούν πλέον στη Δικαιοσύνη -γιατί αφέθηκε στη λύσσα των ακροδεξιών μόνος ο δήμαρχος, πού ήταν η αστυνομία, τι έκαναν και τι κυρίως δεν έκαναν οι πολιτικοί και οι δημοτικοί «άρχοντες» οι οποίοι ήταν παρόντες, τι έπραξαν η δεν έπραξαν οι διοργανωτές ώστε να αποτρέψουν τα επεισόδια, δεν χρειάζεται καν να απαντηθούν. Δεν χρειαζόμαστε αντεστραμμένο τηλεσκόπιο, ούτε καν μεγεθυντικό φακό για να αντιληφθούμε πως το «αυγό του φιδιού» άρχισε ήδη να ραγίζει. Η χαλαρότητα και η ιλαρότητα του πολιτικού προσωπικού και των (πολλών) αστυνομικών που συνωστίζονταν κατόπιν εορτής μπροστά στην κοντινή Λέσχη των Αξιωματικών λένε πολύ περισσότερα για τον πραγματικό χαρακτήρα του περιστατικού και για το τι πραγματικά συμβαίνει στην πόλη μας από τις υποκριτικές και κάλπικες δηλώσεις περί της δήθεν καταδίκης του.
* Ο Τριαντάφυλλος Τρανός είναι εκπαιδευτικός
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου