Πολύτιμο είδος προς εξαφάνιση των Συντακτών
Συντάκτης:
Βασίλης Κάλφας
Οταν, το 1964, η Υπηρεσία Δημοσιευμάτων του
Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης εξέδωσε την Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής
Λογοτεχνίας του Αlbin Lesky συνέβαλε σε ένα πνευματικό γεγονός. Η
«Γραμματολογία» του Λέσκι, παρά τον τεράστιο όγκο της και τον
τυπογραφικό πρωτογονισμό της, στήριξε τις σπουδές φιλολογίας στα
ελληνικά Πανεπιστήμια για δεκαετίες, αλλά βρήκε και τη θέση της σε
πολλές προσωπικές βιβλιοθήκες ως βασικό απόθεμα γνώσεων και πληροφοριών.
Εξίσου σημαντική θεωρώ τη μετάφραση του Αγ. Τσοπανάκη, που στην ουσία απέδειξε ότι ο επιστημονικός λόγος μπορεί να εκφραστεί με απόλυτη επάρκεια σε μια σύγχρονη και ευέλικτη νεοελληνική γλώσσα - κάτι αυτονόητο για εμάς σήμερα, όχι όμως και για τη δεκαετία του 1960.
Από το μακρινό 1964 πολλά πράγματα έχουν αλλάξει, προς το καλύτερο, στην ελληνική βιβλιοπαραγωγή. Η Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας του καθηγητή της κλασικής φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο της Γένοβας Φράνκο Μοντανάρι, η 2η έκδοση της οποίας κυκλοφόρησε πρόσφατα με πρωτοβουλία καθηγητών του Τμήματος Φιλολογίας του ΑΠΘ, δεν καλύπτει πλέον ένα κενό, αλλά συμπληρώνει μια υπάρχουσα αξιόλογη ανάλογη γραμματεία.
Εκτός του Λέσκι και του Μοντανάρι, ο ενδιαφερόμενος αναγνώστης μπορεί να ανατρέξει σήμερα και σε άλλες επαρκείς καταγραφές της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας: στις γραμματολογίες της De Romilly (Καρδαμίτσα 1988), των Easterling και Knox (Παπαδήμας 1990), του Φ. Κακριδή (ΙΝΣ 2005), στους πρώτους τόμους της Ιστορίας του Ελληνικού Εθνους (Εκδοτική Αθηνών 1971-76).
Η Ιστορία του Μοντανάρι είναι ένα εμβριθές, εύστοχο, πλήρες αλλά και ισορροπημένο εγχειρίδιο. Καλύπτει μια διευρυμένη (σε σχέση με άλλες γραμματολογίες) ιστορική περίοδο περίπου 13 αιώνων, από τις απαρχές της ελληνικής γραμματείας μέχρι το 529 μ.Χ., όταν ο Ιουστινιανός κλείνει τις φιλοσοφικές σχολές της Αθήνας. Επιδιώκει να συμπεριλάβει ώς έναν βαθμό και γραμματειακά είδη που δεν θα χαρακτηρίζονταν «λογοτεχνικά», όπως λ.χ. η φιλοσοφία, η θρησκευτική γραμματεία και οι επιστήμες.
Και ενσωματώνει τις σύγχρονες ερευνητικές εξελίξεις σε όλους τους τομείς της κλασικής φιλολογίας - είναι χαρακτηριστικό ότι η 2η έκδοση, που έρχεται 19 χρόνια μετά την 1η, είναι κατά 200 σελίδες μεγαλύτερη. Το σπουδαιότερο όμως γνώρισμά της είναι η αίσθηση ορθής κρίσης και νηφαλιότητας που αποπνέει. «Ουδέτερα εγχειρίδια δεν υπάρχουν», όπως αναγνωρίζει ο Μοντανάρι στην Εισαγωγή του. Το ζητούμενο είναι να ισορροπήσει ο συγγραφέας ανάμεσα στην προσωπική του οπτική, που δίνει έναν ενιαίο χαρακτήρα στο έργο, και την αντικειμενική παρουσίαση τόσο των ποικίλων πληροφοριών, που πρέπει να εμπεριέχει ένα έργο αναφοράς, όσο και των κρίσιμων, ανοικτών και αμφιλεγόμενων προβλημάτων της φιλολογικής έρευνας.
Θα έλεγα λοιπόν ότι η παρούσα έκδοση προσφέρει την πληρέστερη και την πιο ενημερωμένη αποτίμηση της αρχαίας γραμματείας και είναι εύλογο να αντικαταστήσει το ομότιτλα παλαιότερα εγχειρίδια στα προγράμματα διδασκαλίας των Φιλολογικών Τμημάτων. Μιλώντας ωστόσο για διδασκαλία στους τομείς της κλασικής φιλολογίας, τόσο εδώ όσο και διεθνώς, δεν μπορεί να μην παρατηρήσει κανείς την άνιση κατανομή του ενδιαφέροντος ως προς τα γραμματειακά είδη.
Ο Μοντανάρι, λ.χ., στο κεφάλαιο της Ελληνιστικής Εποχής, θα αφιερώσει 45 σελίδες στην ποίηση (που δεν θα έλεγε κανείς ότι διανύει περίοδο ακμής), 11 σελίδες στις φιλοσοφικές σχολές και 7 σελίδες στις επιστήμες (που στα ελληνιστικά χρόνια κυριολεκτικά απογειώνονται). Με δυο λόγια, οι σημερινοί φοιτητές δεν διδάσκονται εκείνες τις πλευρές της αρχαίας σκέψης που ήταν οι μόνες που διατήρησαν την επικαιρότητα και την αναγνωσιμότητά τους μετά την έκλειψη του αρχαίου ελληνικού κόσμου και πρόσφεραν το βασικό υλικό στους πρώτους αιώνες του έντυπου βιβλίου.
Πιο σημαντικό ωστόσο θεωρώ ένα άλλο σημείο. Μίλησα πριν για τον ενδιαφερόμενο αναγνώστη και το βιβλιογραφικό υλικό που του προσφέρεται. Υπάρχει όμως σήμερα πράγματι ενδιαφερόμενος αναγνώστης για παρόμοια βιβλία; Ποιος θα ήταν διατεθειμένος να προστρέξει σε μια έντυπη αρχαία ελληνική γραμματολογία, η οποία δεν παύει να διαβάζεται κατά βάση αποσπασματικά, όταν το Διαδίκτυο προσφέρει πλέον μια πολύ μεγάλη ποικιλία αντίστοιχων και αξιόπιστων πληροφοριών; Είναι ενδεικτικό ότι στη βιβλιογραφία του ο Μοντανάρι ξεκινά, πολύ σωστά, με τις «Ηλεκτρονικές Βιβλιογραφικές Πηγές».
Η Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας ήταν αρχικά γραμμένη για τους μαθητές του ιταλικού κλασικού Λυκείου. Αναπροσαρμόστηκε, όταν το σχετικό μάθημα στην ιταλική Μέση Εκπαίδευση καταργήθηκε, και απευθύνεται πλέον στους φοιτητές των Φιλοσοφικών Σχολών (το ίδιο ακριβώς συνέβη με την επίσης πολύ καλή Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Φιλοσοφίας του Mario Vegetti, που έχει και αυτή μεταφραστεί στα ελληνικά). Στην Ελλάδα από την άλλη οι μαθητές δεν έχουν ποτέ εξοικειωθεί ούτε με ένα σχεδιάγραμμα της ιστορικής εξέλιξης της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Ποιος απομένει λοιπόν εκ των πραγμάτων ως «ενδιαφερόμενος αναγνώστης»;
Αποκλειστικά, ο φοιτητής των Τμημάτων Φιλολογίας. Και αυτός ωστόσο, έχοντας γεννηθεί μετά την ανακάλυψη του Διαδικτύου, παραλαμβάνει τον ογκώδη τόμο μόνο και μόνο επειδή του προσφέρεται στο πλαίσιο της «δωρεάν» εκπαίδευσής του. Αν τον αναζητούσε στο βιβλιοπωλείο, που δεν θα τον αναζητούσε, θα τον έβρισκε, όπως και τα άλλα ανάλογα εγχειρίδια, σε μια τιμή απαγορευτική. Ισως τελικά η πολύ καλή Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας του Φράνκο Μοντανάρι να είναι η τελευταία που θα δούμε σε έντυπη μορφή στην ελληνική αγορά.
Εξίσου σημαντική θεωρώ τη μετάφραση του Αγ. Τσοπανάκη, που στην ουσία απέδειξε ότι ο επιστημονικός λόγος μπορεί να εκφραστεί με απόλυτη επάρκεια σε μια σύγχρονη και ευέλικτη νεοελληνική γλώσσα - κάτι αυτονόητο για εμάς σήμερα, όχι όμως και για τη δεκαετία του 1960.
Από το μακρινό 1964 πολλά πράγματα έχουν αλλάξει, προς το καλύτερο, στην ελληνική βιβλιοπαραγωγή. Η Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας του καθηγητή της κλασικής φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο της Γένοβας Φράνκο Μοντανάρι, η 2η έκδοση της οποίας κυκλοφόρησε πρόσφατα με πρωτοβουλία καθηγητών του Τμήματος Φιλολογίας του ΑΠΘ, δεν καλύπτει πλέον ένα κενό, αλλά συμπληρώνει μια υπάρχουσα αξιόλογη ανάλογη γραμματεία.
Εκτός του Λέσκι και του Μοντανάρι, ο ενδιαφερόμενος αναγνώστης μπορεί να ανατρέξει σήμερα και σε άλλες επαρκείς καταγραφές της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας: στις γραμματολογίες της De Romilly (Καρδαμίτσα 1988), των Easterling και Knox (Παπαδήμας 1990), του Φ. Κακριδή (ΙΝΣ 2005), στους πρώτους τόμους της Ιστορίας του Ελληνικού Εθνους (Εκδοτική Αθηνών 1971-76).
Η Ιστορία του Μοντανάρι είναι ένα εμβριθές, εύστοχο, πλήρες αλλά και ισορροπημένο εγχειρίδιο. Καλύπτει μια διευρυμένη (σε σχέση με άλλες γραμματολογίες) ιστορική περίοδο περίπου 13 αιώνων, από τις απαρχές της ελληνικής γραμματείας μέχρι το 529 μ.Χ., όταν ο Ιουστινιανός κλείνει τις φιλοσοφικές σχολές της Αθήνας. Επιδιώκει να συμπεριλάβει ώς έναν βαθμό και γραμματειακά είδη που δεν θα χαρακτηρίζονταν «λογοτεχνικά», όπως λ.χ. η φιλοσοφία, η θρησκευτική γραμματεία και οι επιστήμες.
Και ενσωματώνει τις σύγχρονες ερευνητικές εξελίξεις σε όλους τους τομείς της κλασικής φιλολογίας - είναι χαρακτηριστικό ότι η 2η έκδοση, που έρχεται 19 χρόνια μετά την 1η, είναι κατά 200 σελίδες μεγαλύτερη. Το σπουδαιότερο όμως γνώρισμά της είναι η αίσθηση ορθής κρίσης και νηφαλιότητας που αποπνέει. «Ουδέτερα εγχειρίδια δεν υπάρχουν», όπως αναγνωρίζει ο Μοντανάρι στην Εισαγωγή του. Το ζητούμενο είναι να ισορροπήσει ο συγγραφέας ανάμεσα στην προσωπική του οπτική, που δίνει έναν ενιαίο χαρακτήρα στο έργο, και την αντικειμενική παρουσίαση τόσο των ποικίλων πληροφοριών, που πρέπει να εμπεριέχει ένα έργο αναφοράς, όσο και των κρίσιμων, ανοικτών και αμφιλεγόμενων προβλημάτων της φιλολογικής έρευνας.
Θα έλεγα λοιπόν ότι η παρούσα έκδοση προσφέρει την πληρέστερη και την πιο ενημερωμένη αποτίμηση της αρχαίας γραμματείας και είναι εύλογο να αντικαταστήσει το ομότιτλα παλαιότερα εγχειρίδια στα προγράμματα διδασκαλίας των Φιλολογικών Τμημάτων. Μιλώντας ωστόσο για διδασκαλία στους τομείς της κλασικής φιλολογίας, τόσο εδώ όσο και διεθνώς, δεν μπορεί να μην παρατηρήσει κανείς την άνιση κατανομή του ενδιαφέροντος ως προς τα γραμματειακά είδη.
Ο Μοντανάρι, λ.χ., στο κεφάλαιο της Ελληνιστικής Εποχής, θα αφιερώσει 45 σελίδες στην ποίηση (που δεν θα έλεγε κανείς ότι διανύει περίοδο ακμής), 11 σελίδες στις φιλοσοφικές σχολές και 7 σελίδες στις επιστήμες (που στα ελληνιστικά χρόνια κυριολεκτικά απογειώνονται). Με δυο λόγια, οι σημερινοί φοιτητές δεν διδάσκονται εκείνες τις πλευρές της αρχαίας σκέψης που ήταν οι μόνες που διατήρησαν την επικαιρότητα και την αναγνωσιμότητά τους μετά την έκλειψη του αρχαίου ελληνικού κόσμου και πρόσφεραν το βασικό υλικό στους πρώτους αιώνες του έντυπου βιβλίου.
Πιο σημαντικό ωστόσο θεωρώ ένα άλλο σημείο. Μίλησα πριν για τον ενδιαφερόμενο αναγνώστη και το βιβλιογραφικό υλικό που του προσφέρεται. Υπάρχει όμως σήμερα πράγματι ενδιαφερόμενος αναγνώστης για παρόμοια βιβλία; Ποιος θα ήταν διατεθειμένος να προστρέξει σε μια έντυπη αρχαία ελληνική γραμματολογία, η οποία δεν παύει να διαβάζεται κατά βάση αποσπασματικά, όταν το Διαδίκτυο προσφέρει πλέον μια πολύ μεγάλη ποικιλία αντίστοιχων και αξιόπιστων πληροφοριών; Είναι ενδεικτικό ότι στη βιβλιογραφία του ο Μοντανάρι ξεκινά, πολύ σωστά, με τις «Ηλεκτρονικές Βιβλιογραφικές Πηγές».
Η Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας ήταν αρχικά γραμμένη για τους μαθητές του ιταλικού κλασικού Λυκείου. Αναπροσαρμόστηκε, όταν το σχετικό μάθημα στην ιταλική Μέση Εκπαίδευση καταργήθηκε, και απευθύνεται πλέον στους φοιτητές των Φιλοσοφικών Σχολών (το ίδιο ακριβώς συνέβη με την επίσης πολύ καλή Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Φιλοσοφίας του Mario Vegetti, που έχει και αυτή μεταφραστεί στα ελληνικά). Στην Ελλάδα από την άλλη οι μαθητές δεν έχουν ποτέ εξοικειωθεί ούτε με ένα σχεδιάγραμμα της ιστορικής εξέλιξης της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Ποιος απομένει λοιπόν εκ των πραγμάτων ως «ενδιαφερόμενος αναγνώστης»;
Αποκλειστικά, ο φοιτητής των Τμημάτων Φιλολογίας. Και αυτός ωστόσο, έχοντας γεννηθεί μετά την ανακάλυψη του Διαδικτύου, παραλαμβάνει τον ογκώδη τόμο μόνο και μόνο επειδή του προσφέρεται στο πλαίσιο της «δωρεάν» εκπαίδευσής του. Αν τον αναζητούσε στο βιβλιοπωλείο, που δεν θα τον αναζητούσε, θα τον έβρισκε, όπως και τα άλλα ανάλογα εγχειρίδια, σε μια τιμή απαγορευτική. Ισως τελικά η πολύ καλή Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας του Φράνκο Μοντανάρι να είναι η τελευταία που θα δούμε σε έντυπη μορφή στην ελληνική αγορά.
.:BiblioNet : Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας / Montanari ...
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου