βιβλίο

Το Βυζάντιο έχει ρεπό

γαβριήλ νικολάου πεντζίκης

Θάνος Σταθόπουλος

Πηγή: litart.gr

έκδοση: αρμός, 2013

Το «Βυζάντιο» ήταν ένα ουζερί στην πλατεία Αμβιορίξ, στις Βρυξέλλες, που πήρε το όνομά του προς τιμήν του πάλαι ποτέ καφενείου «Βυζάντιο», της πλατείας Κολωνακίου. Δεν είναι το «Βυζάντιο» των Βρυξελλών όμως που κάθε Δευτέρα και Τρίτη έχει ρεπό, όπως μας πληροφορεί «επιγραφή στην πόρτα του καταστήματος», αλλά το ομώνυμο εστιατόριο, στην πλατεία Μοριχόβου, στα Λαδάδικα της Θεσσαλονίκης. Το ουζερί «Βυζάντιο» των Βρυξελλών είχε ανοίξει στη δεκαετία του ’80 ο Γιάννης Διακογιάννης, «διπλά συνονόματος» του διάσημου αθλητικογράφου και σπίκερ ποδοσφαιρικών αγώνων και αθλητικών συναντήσεων, συνεπικουρούμενος από τον πολυτεχνίτη και, μεγίστη μορφή των Αθηνών, Γιώργο καλύτερο Κούνδουρο (όπως αποκαλούσε τον εαυτό του ο ίδιος, τον αυτοπροσδιορισμό του οποίου αναφέρει πλειστάκις ο Πεντζίκης στο βιβλίο του) – έναν από τους δύο αδελφούς του σκηνοθέτη Νίκου Κούνδουρου. (Όσοι προλάβαμε να ζήσουμε, έστω και κατ΄ολίγον, τον Γιώργο Κούνδουρο, μόνον ευτυχισμένες αναμνήσεις έχουμε. Προσωπικά, τον έζησα την διετία 1981-1982, όταν είχε επανασυστήσει για λίγο το ιστορικό μπαρ ρέστοραν «Στοά» (το οποίο αρχικώς είχε ανοίξει το 1964, στην οδό Ξάνθου), στο Κολωνάκι, αλλά και αργότερα, αλλού, σε άλλα στέκια της αθηναϊκής ζωής εκείνης της εποχής, μέχρι τον θάνατό του.
Από την κοινή ονοματοδοσία ουζερί, εστιατορίων, καφέ και ξενοδοχείων, ο Γαβριήλ Νικολάου Πεντζίκης επιχειρεί μιαν αναδίφηση στην επίσημη και στην κρυφή Ιστορία του Βυζαντίου, αλλά και στη σύγχρονη ζωή, σε μια «ομιλία σαν μυθιστόρημα». Το μυθιστόρημα είναι το πρώτο βιβλίο μιας Τριόδου, που αναμένεται να ολοκληρωθεί στα αμέσως επόμενα χρόνια. Βαθύς γνώστης του Βυζαντίου ο υιός Πεντζίκης, ο οποίος, συν τοις άλλοις, έχει συγγράψει δίτομο ταξιδιωτικό και προσκυνηματικό οδηγό του Αγίου Όρους, σαρώνει στην κυριολεξία ο,τιδήποτε έχει να κάνει με το Βυζάντιο, και όχι μόνο.
Θα μπορούσαμε να πούμε ότι πρόκειται για μα καταβύθιση στο παρελθόν του Βυζαντίου και στον κόσμο του, με τα μάτια όμως συνεχώς ανοιχτά στο παρόν και στις πρόσφατες δεκαετίες της σύγχρονης ζωής, όπως τις έζησε ο συγγραφέας στην Ελλάδα και στις Βρυξέλλες. «Θρύλοι, παραδόσεις, τελετουργικά, προσκυνήματα, αυτοκράτορες, σεβαστοκράτορες, σουλτάνοι, πατριάρχες και νεομάρτυρες, σταυροφόροι κι αιρεσιάρχες, περιηγητές και χρονογράφοι, στρατηλάτες κι οπλίτες, μάγοι και γελωτοποιοί, πλαστογράφοι και δικηγόροι, συναναστρέφονται τον συγγραφέα, φίλους και συγγενείς του», σημειώνει ο Γ. Ν. Πεντζίκης στο οπισθόφυλλο του βιβλίου. Δύσκολα μπορείς να μεταφέρεις όσα και όσους παρελαύνουν καταιγιστικά σε αυτόν τον καλειδοσκοπικό λαβύρινθο που συνιστά το μυθιστόρημα του Πεντζίκη.
Το επίτευγμα όμως εδώ δεν συνίσταται μόνο στον αστείρευτο πλούτο των γνώσεων του Γαβριήλ Νικολάου Πεντζίκη για το Βυζάντιο και στον τρόπο με τον οποίο συσχετίζονται με τη ζωή του και τις μέρες μας, αλλά κυρίως στη γλώσσα. Το λόγιο ύφος και τα εύφορα ελληνικά του συγγραφέα φτιάχνουν ένα ανεκτίμητο εργόχειρο από λέξεις, ένα παλίμψηστον της ελληνικής γλώσσας σε κάθε εκδοχή της, «ένα νηφάλια μεθυσμένο πανηγύρι της ελληνίδας λαλιάς, από τα ομηρικά έπη μέχρι το σπηκάρισμα ποδοσφαιρικών αγώνων», όπως αναγράφεται χαρακτηριστικά στο οπισθόφυλλο του βιβλίου.
Το «Βυζάντιο έχει ρεπό» μπορεί να συγκαταλεχθεί στα πλέον σημαντικά μυθιστορήματα των τελευταίων τριάντα ετών∙ ως εκ τούτου, δεν είναι άξιον απορίας το γεγονός ότι η μακάρια κριτική το αγνόησε και συνεχίζει να το αγνοεί επιδεικτικά, από το 2013 που κυκλοφόρησε, προς χάριν της οικείας και ημετέρας μετριότητος: η αμηχανία είναι πρόδηλη∙ ο βασιλιάς είναι γυμνός.

________________________

1.

Με τα λόγια ενός άλλου. Όταν, προ τριετίας, ολοκλήρωσα την ανάγνωση του πρώτου βιβλίου από την τριλογία, ή τρίοδο, του Γαβριήλ Νικολάου Πεντζίκη, υπό τον τίτλο Το Βυζάντιο έχει ρεπό (εκδ. Αρμός) ήξερα ότι επρόκειτο για ένα από τα 4 ή 5 σημαντικότερα ελληνικά μυθιστορήματα των τελευταίων 40 ετών, και το ήξερα με μια βεβαιότητα σχεδόν σωματική – την οποία λογαριάζω να ντύσω και με λόγο, με ένα εκτενές δοκίμιο που, όμως, δεν είναι της παρούσης. Επειδή, λοιπόν, είχαν περάσει μερικοί μήνες από την έκδοση του βιβλίου, αναζήτησα, τότε, τις κριτικές, προκειμένου να διαβάσω διθυράμβους, δηλαδή την απαραίτητη ανταπόκριση σε ένα τέτοιο επίτευγμα-δείγμα μυθιστορηματικής ιδιοφυΐας. Ωστόσο, και ως γνωστόν, δεν βρήκα τίποτα, τουλάχιστον σε επίπεδο επίσημης (ελλείψει καλύτερου όρου) κριτικής. Μέχρι σήμερα, κείμενα για το Βυζάντιο (το πρώτο βιβλίο) έχουν δημοσιεύσει ο Γιώργος-Ίκαρος Μπαμπασάκης (ο οποίος διοργάνωσε, αν θυμάμαι σωστά, και μια παρουσίαση του βιβλίου στην Αθήνα) και ο Θάνος Σταθόπουλος, καθώς και, όπως μόλις πρόσφατα έμαθα, ο μπλόγκερ Librofilo. Εδώ και λίγο καιρό, έχει κυκλοφορήσει το δεύτερο βιβλίο από την τρίοδο του Γαβριήλ Νικολάου Πεντζίκη, μαζί με ένα συμπληρωματικό τόμο, ο οποίος περιέχει τα «χαμένα κεφάλαια». Ελπίζω (και το λέω δίχως ίχνος ειρωνείας) ότι αυτήν τη φορά δεν θα κάνουμε, κατά το κοινώς λεγόμενον, τις πάπιες, επειδή ξέρουμε (όλοι το ξέρουμε) ότι η Λογοτεχνία (και η Ιστορία της), εκτός από παιχνίδι, είναι και μια περίοδος κυνηγετική, που διαρκεί άχρι καιρού. Και είναι κρίμα, όταν έρθει ο καιρός, να μας έχουν πάρει τα σκάγια (γράφει ο φιλόλογος και πολυγραφότατος συγγραφέας Κυριάκος Μαργαρίτης, κάπου μέσα στο χάος του Διαδικτύου).

2.

Το Βυζάντιο έχει ρεπό (βιβλίο δεύτερο), Εκδόσεις Αρμός, Σελίδες: 785

Με τα λόγια τα δικά μου. Προσφάτως κυκλοφόρησε και ο δεύτερος τόμος της τριόδου/τριλογίας, Το Βυζάντιο έχει ρεπό (πάντα από τις εκδόσεις Αρμός), όπου και πάλι ο Γαβριήλ Νικολάου Πεντζίκης (Θεσσαλονίκη, 1952) επιδίδεται με αδιανόητο και ακατάσχετο οίστρο, αλλά και με σκακιστική συγκρότηση, με στρατηγικό σύστημα, στην ιστόρηση πραγμάτων της καθημερινής, ας πούμε ζωής, και συνάμα της ιστορίας του Βυζαντίου, αυτοκρατορίας που δεν έστερξε να ενδώσει σε τάσεις επεκτατικές, αλλά διαρκώς έβαινε συρρικνούμενη. Ο Πεντζίκης θυμάται και μας θυμίζει. Φιλοσοφεί, δίχως να φαίνεται, και συρράπτει, φροντίζοντας ιδιοφυώς να μη βγάζουν μάτι οι ραφές. Λάτρης της Ιστορίας, της γλώσσας και των παιχνιδιών του χρόνου, αλλά και μανιώδης του κινηματογράφου, μας μπάζει με το μαλακό σε μια χρονοκάψουλα και μας ταξιδεύει. Το έργο του είναι μια κιβωτός μνήμης και ένα κιβώτιο με παλιά φιλμ, με φωτογραφίες, με αφηγήσεις, με ξεκαρδιστικά περιστατικά, με κόμβους της Ιστορίας μας. Μπορείς να πεις ότι πρόκειται για ένα μεταμοντέρνο έργο, για ένα μεταμυθιστόρημα και μεγαμυθιστόρημα, για την αναπάντεχη και λίαν ευπρόσδεκτη απάντηση στο Great American Novel ή και για μια συνάντηση μαζί του στο πεδίο του Αχανούς Χωρατού, της Πελώριας Πλάκας, του Infinite Jest. Αυτή η απάντηση/συνάντηση μου φέρνει στον νου την απάντηση/συνάντηση του άλλου μάστορα της μνήμης, του εικαστικού καλλιτέχνη Μάριου Σπηλιόπουλου, με το έργο ρηξικέλευθων δημιουργών, όπως ο Joseph Beuys και ο Christian Boltanski. Όπως ο Σπηλιόπουλος, ο οποίος μάλιστα έχει φιλοτεχνήσει έργα εμπνευσμένα από τον Νίκο Γαβριήλ Πεντζίκη, τον ξακουστό πατέρα του Γαβριήλ Νικολάου Πεντζίκη, έτσι και ο Πεντζίκης υιός κινείται με άνεση ανάμεσα στην παράδοση και στην πρωτοπορία, ανάμεσα σε όσα η Μνήμη (οφείλει να) φυλάττει και σε όσα με τόλμη και ριζοσπαστική διάθεση ανοίγουν νέους δρόμους.

3.

Γαβριήλ Νικολάου Πεντζίκης

Με τα λόγια του Πεντζίκη. «Αυτοκράτορες, σεβαστοκράτορες, σουλτάνοι, πατριάρχες και νεομάρτυρες, σταυροφόροι κι αιρεσιάρχες, περιηγητές και χρονογράφοι, στρατηλάτες κι οπλίτες, μάγοι και γελωτοποιοί, πλαστογράφοι και δικηγόροι, συναναστρέφονται τον συγγραφέα, φίλους και συγγενείς του, σ' ένα καλειδοσκοπικό ψηφιδωτό κολάζ που μοιάζει πεταλούδας πέταγμα στον βυζαντινό χωροχρόνο εξαιτίας του απανθίσματος κειμένων της βυζαντινής και νεότερης γραμματείας τα οποία αντιγράφονται, διασκευάζονται, σχολιάζονται, και συνθέτουν ένα πανόραμα της βυζαντινής εποποιίας τόσο διεξοδικό, που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ό,τι θέλατε να ξέρετε για το Βυζάντιο και ντρεπόσασταν να ρωτήσετε! Ένα νηφάλια μεθυσμένο πανηγύρι της ελληνικής λαλιάς, από τα ομηρικά έπη μέχρι το σπηκάρισμα ποδοσφαιρικών αγώνων!» διαβάζουμε στο οπισθόφυλλο του βιβλίου. Και στη σελίδα 666 (!) διαβάζουμε επίσης: «Κάποιοι σπουδαγμένοι επιμένουν πως η τιμή είναι συνάρτηση της ζήτησης, η λαϊκή θυμοσοφία ωστόσο διατείνεται είτε πως η τιμή τιμή δεν έχει και χαρά σ' όποιον την έχει, είτε πως η τιμή τιμή δεν κάνει και χαρά σ' όποιον τη χάνει».