Τα Κοινά προσπαθούν να διευρύνουν την έννοια της οικονομίας
Ο Ντέιβιντ Μπόλιερ επισκέφθηκε την Ελλάδα στις αρχές αυτής της εβδομάδας με αφορμή την παρουσίαση του βιβλίου του «Κοινά, μια σύντομη εισαγωγή» από τον εκδοτικό οίκο Angelus Novus και τη διάλεξή του στο Ινστιτούτο «Νίκος Πουλαντζάς» με θέμα την εκ νέου επινόηση ενός θεσμικού πλαισίου για τα Κοινά. Ιδρυτής του Commons Strategy Group, διευθυντής του Reinventing the Commons Program του Schumacher Center for a New Economis στις ΗΠΑ και ανεξάρτητος ερευνητής που μελετά και προάγει τα Κοινά μίλησε στην «Εποχή» για τη φύση τους, τα πολλά παραδείγματά τους στον ευρωπαϊκό χώρο, για τις αλληλεπιδράσεις τους με το κράτος και την αγορά στα πλαίσια ενός επιθετικού νεοφιλελευθερισμού, αλλά και για τις πρωτοβουλίες που θα μπορούσε να πάρει μια κυβέρνηση για την οικοδόμηση ενός θεσμικού πλαισίου υπεράσπισής τους.
Τη συνέντευξη πήρε ο Πέτρος Κοντές
Ο δημόσιος διάλογος στην Ελλάδα ασχολείται όλο και περισσότερο με τα Κοινά. Θα ήταν πολύ χρήσιμο να ορίσουμε τι ακριβώς είναι. Τι αντιπροσωπεύουν;
Ο ορισμός των Κοινών είναι πολύ ευρύς. Ας πάρουμε για παράδειγμα τον ορισμό της αγοράς. Μια αγορά μπορεί να έχει πολλές μορφές· μπορεί να είναι ένας πάγκος με φρούτα σε μια λαϊκή αγορά, ένα κατάστημα σιδερικών ή ακόμα και μια χρηματοπιστωτική αγορά. Το ίδιο ισχύει και με τα Κοινά, καθώς δεν υπάρχει ένας ενιαίος ορισμός. Υπάρχουν, ωστόσο, κοινές αρχές που τα διέπουν, όπως η οργάνωση από τα κάτω, η δικαιοσύνη για τα μέλη τους και η συμπεριληπτικότητα, και η τάση για διατήρηση των πόρων και της ίδιας της κοινότητας. Είναι, λοιπόν, ένας διαφορετικός τρόπος παραγωγής και διαχείρισης σε σύγκριση είτε με το κράτος είτε με την αγορά. Θα μπορούσε κάποιος να πει ότι τα Κοινά μοιάζουν με αυτά, καθώς είναι ένα σύστημα διακυβέρνησης, ισχύος και ηθικής εξουσίας, αλλά έχουν διαφορετική λογική, τρόπο λειτουργίας και διαφορετικό πολιτισμικό και αξιακό φορτίο.
Υπάρχει μια μεγάλη ποικιλία Κοινών. H κατηγορία των ψηφιακών Κοινών, από το ελεύθερο λογισμικό ανοιχτού κώδικα μέχρι τη Βικιπαιδεία (Wikipedia), τις κοινότητες ανοιχτού σχεδιασμού, τα ακαδημαϊκά περιοδικά ελεύθερης πρόσβασης κοκ είναι μία απ΄ αυτά. Υπάρχουν, επίσης, τα Κοινά φυσικών πόρων, που έχουν μεγάλη ιστορία. Σήμερα υπάρχουν περίπου 2 δισ. άνθρωποι σε όλο τον κόσμο των οποίων η καθημερινή ζωή εξαρτάται από Κοινά που διαχειρίζονται δάση, καλλιεργήσιμες εκτάσεις, αλιεύματα, αρδευτικά νερά ή άγρια θηράματα. Υπάρχει, επίσης, ένα κίνημα που διαρκώς μεγαλώνει και έχει ως στόχο τον επαναπροσδιορισμό των πόλεων ως Κοινών. Δηλαδή, αντί η πόλη να διοικείται από και για τους πλούσιους και τους εργολάβους, προσπαθούν να βρεθούν λύσεις για να είναι οι δημόσιοι χώροι φιλικοί και ανοιχτοί σε όλους, η στέγη πιο προσιτή οικονομικά. Εδώ συμπεριλαμβάνονται και οι συμμετοχικοί προϋπολογισμοί ή η αστική γεωργία, ακόμα και εναλλακτικά νομίσματα —στην Βαρκελώνη γίνονται πολλοί τέτοιοι πειραματισμοί. Υπάρχουν ιδέες ακόμα και για ψηφιακές πλατφόρμες με βάση την πόλη, έτσι ώστε αντί να κυριαρχούν η Uber ή η AirBnB και να καθορίζουν τα κόμιστρα των ταξί ή τα ενοίκια, η ίδια η πόλη να έχει μεγαλύτερο έλεγχο και να είναι περισσότερο κοινωνικά υπεύθυνη. Υπάρχουν επίσης πολλές παραδοσιακές ή κοινότητες ιθαγενών. Αυτά τα Κοινά θα μπορούσε να πει κανείς είναι πιο αγνά, καθώς δεν έχουν μεγάλη αλληλεπίδραση με το σύγχρονο κράτος.
Το σημαντικό είναι ότι τα Κοινά δημιουργούνται, όποτε μια ομάδα ανθρώπων αποφασίζει να διαχειριστεί συλλογικά και για συλλογικό όφελος έναν πόρο, και αυτό μπορεί να συμβεί ακόμα και στα πιο απίθανα μέρη. Δεν υπάρχει ένα συγκεκριμένο μοτίβο, αλλά μια τεράστια ποικιλομορφία, και αυτό πρέπει να κρατήσουμε κατά νου, καθώς δεν υπάρχει όριο πέρα από τη δημιουργικότητα σε ό,τι αφορά την ανάπτυξη τους.
Επομένως, τα Κοινά έχουν να κάνουν κυρίως με τον τρόπο που οργανώνουμε το κοινωνικό, τις μεταξύ μας σχέσεις και τις σχέσεις μας με τους πόρους.
Πρόκειται ακριβώς γι’ αυτό. Ιστορικά οι πολιτικοί και οι οικονομολόγοι αντιλαμβάνονται τα Κοινά σαν πόρους χωρίς ιδιοκτησία. Δεν μπορούν να αντιληφθούν ότι είναι ένα κοινωνικό σύστημα, ότι οι σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων —ηθικές, συναισθηματικές, ακόμα και πολιτισμικές ή πνευματικές— είναι εξίσου σημαντικές με τη διαχείριση ή τη διανομή ενός πόρου. Πρόκειται για μια διαφορετική νοοτροπία, μια διαφορετική επιστημολογία, αν θέλουμε να το δούμε από φιλοσοφική σκοπιά, για την κατανόηση των πραγμάτων και τις πρακτικές των ανθρώπων.
Υπάρχουν κάποια χαρακτηριστικά παραδείγματα κοινών στην Ευρώπη ή σε άλλες περιοχές του κόσμου;
Υπάρχουν πολλά. Σας προτείνω το βιβλίο που συνεπιμελήθηκα με τη γερμανίδα ακτιβίστρια Ζίλκε Έλφριχ, που λέγεται «Patterns of Commoning» και βρίσκεται στον ιστότοπο patternsofcommoning.org. Είναι ένα βιβλίο με παραδείγματα πολλών κοινών που αναπτύχθηκαν με επιτυχία· πολλά απ’ αυτά βρίσκονται στην Ευρώπη. Μπορώ να σκεφτώ μερικά, όπως το Teatro Vale στην Ιταλία το οποίο, μετά από κατάληψη ενάντια στη σχεδιαζόμενη ιδιωτικοποίησή του από το Δήμο της Ρώμης, λειτούργησε ως Κοινό για πολλά χρόνια. Επίσης, υπάρχουν πάρα πολλά παραδείγματα εναλλακτικών νομισμάτων σε εξέλιξη, οικολογικοί οικισμοί και συλλογικές κατοικίες, εγχειρήματα συνεργατικής οικονομίας, φεστιβάλ ή θερινά πανεπιστήμια που διοργανώνονται ως Κοινά. Ένα άλλο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το Tire Deliens στη Γαλλία, ένα καταπίστευμα το οποίο πραγματοποιεί διαγενεακές μεταβιβάσεις αγροτικών εκτάσεων για να παραμείνουν καλλιεργήσιμες. Αντί η γη να πωληθεί σε εργολάβους, όταν οι αγρότες φτάσουν σε ηλικία συνταξιοδότησης, την αγοράζει ο οργανισμός αυτός και στη συνέχεια βρίσκει νέους αγρότες, έτσι ώστε η γη να συνεχίσει να καλλιεργείται και τα αγροτικά χωριά να λειτουργήσουν ως καλλιεργητικές κοινότητες. Το καταπίστευμα αυτό βασίζεται σε πολλές δωρεές άλλων αγροτών και πολιτών. Υπάρχουν, επίσης, πολλά παραδείγματα αεικαλλιέργειας, ενώ στο Άμστερνταμ και τη Βαρκελώνη πειραματίζονται πολύ πάνω στην πόλη ως Κοινό.
Τα Κοινά στην οικονομία της αγοράς
Αναφέρατε νωρίτερα ότι περίπου 2 δισ. ανθρώπων εξαρτώνται από Κοινά που διαχειρίζονται φυσικούς πόρους. Πρόκειται για το ένα τέταρτο του παγκόσμιου πληθυσμού. Είναι, όμως, αόρατοι. Γιατί συμβαίνει αυτό;
Οι οικονομολόγοι δεν θεωρούν ενδιαφέρον το γεγονός αυτό, γιατί δεν υπάρχει χρηματική συναλλαγή, δεν υπάρχει απαραίτητα κάποιου είδους αγορά. Απλά αδιαφορούν για το γεγονός ότι ένα σημαντικό μέρος του πληθυσμού είναι αυτόνομο. Δεν πρόκειται για κάποιο λάθος στον τρόπο σκέψης τους ούτε για δείγμα αλαζονείας· είναι απλά μία από τις θεμελιακές προϋποθέσεις των οικονομικών και έχει να κάνει με τον ορισμό που δίνουν στην αξίας. Στα οικονομικά, αξία παράγεται μόνο όταν κάποιος ανταλλάσσει κάτι για κάτι άλλο, είτε είναι λεφτά είτε όχι. Ο πυρήνας, λοιπόν, του ορισμού της αξίας δεν δέχεται συναλλαγές εκτός αγοράς και ως εκ τούτου δεν τις αντιλαμβάνεται ως αντικείμενο διεύρυνσης, βιώσιμες ή ακόμα σωστότερα μετρήσιμες με έναν τρόπο που να μπορούν να μελετηθούν ενιαία. Είναι η ίδια η επιστημολογία των οικονομικών, που ωθεί στο περιθώριο φαινόμενα που δεν σχετίζονται με την αγορά, όπως για παράδειγμα η οικολογική επιστασία, η οικιακή εργασία που παρέχουν οι γυναίκες κα. Όλ’ αυτά είναι ελεύθεροι πόροι σύμφωνα με τα οικονομικά. Δεν έχουν τιμή και επομένως μπορούν ελεύθερα να τα αρπάξουν, χωρίς να ενδιαφέρονται για την αναπαραγωγή τους. Τα Κοινά, εν μέρει, προσπαθούν να διευρύνουν τον ορισμό της έννοιας της οικονομίας, ώστε να συμπεριλάβει πολλά φαινόμενα που βρίσκονται εκτός αγοράς, αλλά έχουν μεγάλη προσφερόμενη αξία, που τα οικονομικά απλά αγνοούν.
Πόσο εύκολο είναι για το νεοφιλελευθερισμό να ενσωματώσει τις αρχές των κοινών στη λειτουργία του;
Ο νεοφιλελευθερισμός βασίζεται στην συνεργασία και στην ανταλλαγή. Δείτε για παράδειγμα τους μεγάλους ψηφιακούς κολοσσούς, όπως η Google, το Twitter και το Facebook που στην κυριολεξία είναι παράσιτα της κοινωνικής ανταλλαγής, καθώς αποσπούν προσωπικά δεδομένα για διαφημιστικούς λόγους. Πρόκειται στην ουσία για ένα ψευδεπίγραφο κοινό. Θέλουν μέλη για να περνάνε χρόνο και να μοιράζονται πληροφορίες στα δίκτυά τους, γιατί έτσι βγάζουν κέρδος, αλλά δεν δίνουν στους κοινωνούς την αυτονομία, ώστε πραγματικά να δημιουργήσουν τους δικούς τους κανόνες διαχείρισης και να μην γίνονται αποδέκτες διαφημίσεων. Ο νεοφιλελεύθερος καπιταλισμός εξαρτάται από τη μη εμπορευματική ανταλλαγή είτε πρόκειται για την οικιακή εργασία των γυναικών είτε για τις αλληλεπιδράσεις στα ψηφιακά κοινωνικά δίκτυα είτε για την οικολογική επιστασία του νερού που οδηγεί στην εμφιάλωσή του για εμπορικούς σκοπούς. Αυτό νομίζω ότι είναι ένα παραγνωρισμένο πρόβλημα των οικονομικών, ότι δηλαδή βασίζεται σε όλες αυτές τις αξίες που δεν έχουν τιμή πάνω τους και απλά τις αποσπά σαν να είναι δωρεάν, αν και στην πραγματικότητα βρίσκονται σε σπάνη και έχουν αξία.
Είναι επομένως τα κοινά απειλή για τον καπιταλισμό ή αυτός μπορεί εύκολα να τα εγκολπώσει;
Η μεγάλη μάχη του καιρού μας —και το μεγάλο πρόβλημα— είναι η ιδιωτικοποίηση και η εμπορευματοποίηση των Κοινών, δηλαδή η περίφραξή τους. Το κεφάλαιο και οι εταιρίες έχουν αρκετή δύναμη για να το καταφέρνουν μέσω της συμμαχίας τους με το κράτος που τους παρέχει πρόσβαση στο σχεδιασμό πολιτικών, στη νομοθέτηση και στο στρατό. Επομένως είναι δύσκολο να προστατεύσουμε τα κοινά απ’ αυτή την απειλή. Μια από τις προκλήσεις του κόσμου των κοινών είναι να επινοήσει αποτελεσματικούς τρόπους για να προστατέψει την ακεραιότητα τόσο των πόρων όσο και των κοινοτήτων. Στα μεσαιωνικά κοινά υπήρχε η παράδοση μια φορά το χρόνο να περπατούν περιμετρικά τη γη της κοινότητας. Επρόκειτο για μια γιορτή, αλλά επίσης ήταν και ένας έλεγχος για τυχόν ιδιωτικοποιήσεις της γης που διαχειρίζονταν ως Κοινό. Αν υπέπιπτε κάτι τέτοιο στην αντίληψή τους, τότε διεκδικούσαν τη γη εκ νέου, ρίχνοντας τις περιφράξεις. Θέλουμε κάτι αντίστοιχο και τώρα. Τρόπους, δηλαδή, για να διεκδικούν οι κοινότητες αυτό που είναι δικό τους, ώστε να μην τους το αρπάζουν με νόμιμο τρόπο. Δημιουργήθηκαν γι’ αυτό οι άδειες Δημιουργικών Κοινών ή η Γενική Άδεια Δημόσιας Χρήσης για Ελεύθερο Λογισμικό, ώστε να μην μπορεί να ιδιωτικοποιηθεί και να γίνει αντικείμενο ιδιοποίησης μέρους του κώδικα ενός λογισμικού. Υπάρχουν και τα κοινωνικά και τα τεχνολογικά μέσα για να συμβεί αυτό. Υπάρχουν επίσης και κάποια νομικά μέσα, τα οποία είναι κυρίως δημιουργικά κόλπα. Κατά βάση οι νόμοι του κράτους είναι προσανατολισμένοι στην προστασία της ατομικής ιδιοκτησίας και υιοθετούν τη συμπεριφορά των αγορών είτε ποινικοποιώντας την ανταλλαγή και το διαμοιρασμό είτε αποθαρρύνοντάς τα. Αυτή είναι μια ακόμα πρόκληση, η υιοθέτηση δηλαδή νομοθεσίας που με καταφατικό τρόπο θα προστατεύει τα κοινά, δίνοντας τους νομικό έρεισμα, αναγνωρίζοντάς τα ως διακριτή μορφή ιδιοκτησίας που το κράτος οφείλει να προστατεύει.
Η σχέση των Κοινών με το κράτος
Μπορούμε να βγάλουμε κάποια συμπεράσματα από τη λειτουργία των Κοινών για τους θεσμούς της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας;
Είναι πολύ ενδιαφέρουσα η ερώτηση, καθώς η αντιπροσωπευτική δημοκρατία δεν είναι πια αντιπροσωπευτική. Είναι διεφθαρμένη και ακόμα και στην καλύτερη των περιπτώσεων η αντιπροσώπευση δεν είναι ο πιο ευαίσθητος ή αξιόπιστος τρόπος για να πραγματοποιηθούν οι επιθυμίες των ανθρώπων. Το σύστημα έχει γίνει τόσο συγκεντρωτικό και διεφθαρμένο που είναι δημοκρατικό μόνο κατ’ όνομα. Τα Κοινά είναι ένας τρόπος επανεφεύρεσης των κοινωνίας των πολιτών, επανεφεύρεσης της δημοκρατίας σε μικρότερη και περισσότερο ευέλικτη κλίμακα. Με ρωτούν πολλές φορές πώς θα αναπτυχθούν τα Κοινά σε μεγαλύτερες κλίμακες. Και νομίζω ότι το σημαντικό δεν είναι η ιεράρχηση αυτή για τον 21ο αιώνα, αλλά μάλλον η αναπαραγωγή και η ομοσπονδοποίηση, κάτι που κάνει ήδη το ίντερνετ, με πολλές, διαφορετικές, μικρές πρωτοβουλίες, που και πάλι μπορούν να επικοινωνήσουν και να συνεργαστούν. Αυτό, ίσως, φαίνεται παράλογο σε πολιτικούς θεσμούς του 19ου αιώνα, γιατί εκείνη την περίοδο η αντιπροσωπευτική δημοκρατία είναι το καλύτερο που μπορούσαν να κάνουν, αλλά νομίζω ότι στον κόσμο της άμεσης επικοινωνίας και του ίντερνετ χρειάζεται ν’ αρχίσουμε να σκεφτόμαστε άλλες μορφές διακυβέρνησης και το κράτος θα πρέπει να σκεφτεί πώς μπορεί να αναπτύξει λειτουργικές σχέσεις με αυτές.
Τι είδους σχέσεις μπορούν να αναπτύξουν τα Κοινά με το κράτος στη σημερινή του μορφή;
Ο συσχετισμός δύναμης είναι συντριπτικός επειδή οι κοινωνοί δεν είναι συλλογικά οργανωμένοι. Στόχος των Κοινών είναι να δώσουν στους πολίτες δύναμη στο επίπεδο της βάσης. Όπως για παράδειγμα έκανε η Λίνουξ όταν κατά κάποιον τρόπο αποσύρθηκε από τη συμβατική αγορά, δημιούργησε τη δικιά του εναλλακτική και στη συνέχεια μπόρεσε να διαπραγματευτεί με μεγαλύτερη δύναμη με τον κόσμο του κατοχυρωμένου λογισμικού, διατηρώντας την ακεραιότητα του κοινόχρηστου πόρου της. Το ίδιο ισχύει και για τα τοπικά κινήματα τροφής. Ενάντια στην αγροτική οικονομία και τους γενετικά τροποποιημένους οργανισμούς, δημιούργησαν τοπικές εναλλακτικές που μπορούν να ελέγξουν και συν τω χρόνω αυτό σήμανε όχι μόνο μικρότερο μερίδιο αγοράς για τη βιομηχανία τροφίμων, αλλά δημιούργησε και ένα «κακό παράδειγμα». Τα Κοινά, δημιουργώντας αυτή την παράλληλη λειτουργική οικονομία, μπορούν να επαναδιαπραγματευτούν με τις κυρίαρχες πολιτικές δυνάμεις, συμπεριλαμβανομένου του κράτους, το οποίο είναι αιχμάλωτο του επενδυτικού και εταιρικού κόσμου. Μια συζήτηση που θα αφορά τον επαναπροσδιορισμό της κρατικής εξουσίας, τόσο σε τεχνικό επίπεδο όσο και σε πολιτικό, είναι απαραίτητη. Αντιμετωπίζουμε μια πραγματική κρίση, γιατί το νεοφιλελεύθερο κράτος δεν μπορεί να διαχειριστεί την πολυπλοκότητα, την ταχύτητα της κοινωνικής συνειδητοποίησης. Δεν ενδιαφέρεται να το κάνει και πλέον δεν έχει και τον προϋπολογισμό. Νομίζω ότι κάποια στιγμή το κράτος θα αναγκαστεί διαπραγματευτεί με το κράτος, ακόμα και να τους παραχωρήσει εξουσίες, όπως το έκανε και συνεχίζει να το κάνει και με τις εταιρίες. Αν ανατρέξουμε ιστορικά το κράτος παραχώρησε εξουσίες στον ιδιωτικό τομέα στο όνομα του δημοσίου συμφέροντος, επειδή δεν μπορούσε το ίδιο να τις αναλάβει. Κατά τον ίδιο τρόπο τα Κοινά μπορούν να αναλάβουν με έναν πιο ανθρώπινο, σε σχέση με τους γραφειοκράτες και κεντρικές υπηρεσίες τρόπο, διάφορες λειτουργίες του κράτους. Νομίζω ότι τα Κοινά μπορούν να βρούνε χώρο εντός του κράτους και μεσοπρόθεσμα να επανορίσουν το πλαίσιο λειτουργίας του κράτους και της δημοκρατίας. Η Βαρκελώνη βρίσκεται στην πρώτη γραμμή αυτής της προσπάθειας. Σίγουρα η Ελλάδα εξερευνά αυτό το θέμα, οπότε νομίζω ότι σύντομα θα προκύψουν ενδιαφέρουσες ιδέες.
Στη παρουσίαση του βιβλίου σας την περασμένη Δευτέρα αναφερθήκατε σε μια αντίθεση μεταξύ νομιμότητας και νομιμοποίησης, ως χαρακτηριστικά του κράτους και των κοινών αντίστοιχα. Μπορείτε να μας εξηγήσετε ποια είναι ακριβώς η διαφορά;
Υπήρχε μια περίοδος κατά την οποία ο νόμος αντιπροσώπευε την κοινότητα. Η νομιμότητα δηλαδή το γράμμα του νόμου και η εφαρμογή του από τους δικαστές και τα δικαστήρια, και η νομιμοποίηση, δηλαδή η κοινωνική αποδοχή του νόμου, ήταν το ίδιο. Νομίζω ότι καθώς ο νόμος απομακρύνθηκε από τους καθημερινούς ανθρώπους και έγινε αντικείμενο ελέγχου από δικηγόρους, πολιτικούς και θεσμούς, με τους οποίους οι πολίτες δεν μπορούν να αλληλεπιδράσουν, το χάσμα μεταξύ νομιμότητας και νομιμοποίησης έγινε όλο και μεγαλύτερο. Και νομίζω ότι αυτό είναι ένα πολύ σημαντικό πρόβλημα, γιατί μια κυβέρνηση, ένα κράτος χρειάζεται τη νομιμοποίηση για να λειτουργήσει. Πιστεύω ότι τα Κοινά μπορούν να γεφυρώσουν αυτό το χάσμα, και αυτό γιατί δεν μπορούν να λειτουργήσουν χωρίς την νομιμοποίηση αυτή, είναι ένας βασικός παράγοντας της λειτουργίας τους, ενώ το κράτος μπορεί να λειτουργήσει έτσι, απλά και μόνο μέσω της εξουσίας που διαθέτει. Αυτή η συζήτηση είναι πολύ σημαντική και νομίζω ότι τα κοινά έχουν επαναφέρει αυτό το διάλογο στο προσκήνιο.
Το περιεχόμενο ενός θεσμικού πλαισίου
Τι πρωτοβουλίες μπορεί να πάρει μια κυβέρνηση για να προστατεύσει τα κοινά;
Αυτό είναι ένα μεγάλο θέμα, επίσης. Υπάρχουν πολλά που μπορούν να κάνουν οι κυβερνήσεις, αλλά νομίζω ότι δεν είναι έτοιμες πολιτικά για να το κάνουν. Συνήθως απαιτείται μεγάλη άσκηση πίεσης από τους πολίτες ή μια κρίση που θα οδηγήσει στη λήψη τέτοιων μέτρων ή η αντίστοιχη κουλτούρα. Η Βαρκελώνη έχει την αντίστοιχη κουλτούρα, ίσως στην Ελλάδα, λόγω της κρίσης, μπορεί να ασκηθεί πίεση στο κράτος για να λάβει τέτοια μέτρα. Τι είδους μέτρα μπορεί να είναι αυτά; Θα μπορούσε να αναγνωρίσει επί παραδείγματι την εθιμική ιδιοκτησία γης, έτσι ώστε ιθαγενείς πληθυσμοί ή παραδοσιακές κοινότητες που δούλευαν τη γη για γενιές να έχουν και τον αντίστοιχο νομικό τίτλο για να το κάνουν, για να μην θεωρείται η γη τους «terra nullius» και επομένως διαθέσιμη για αρπαγή. Θα μπορούσε, επίσης, το κράτος να αναγνωρίσει τη συλλογική ιδιοκτησία σε υλικούς και ψηφιακούς πόρους. Το ίδιο ισχύει και με τους συνεταιρισμούς, ο προσανατολισμός τους μοιάζουν περισσότερο μ’ αυτόν των εταιρικών μορφών ιδιοκτησίας και όχι τόσο με τον αντίστοιχο των συλλογικών μη κερδοσκοπικών μορφών ιδιοκτησίας. Νομίζω ότι αρχικά θα πρέπει να αρκεστούμε σε δημιουργικά, νομικά κόλπα, παίρνοντας ήδη υπάρχοντες νόμους ιδιοκτησίας, πνευματικών δικαιωμάτων, συμβάσεων και «πειράζοντάς» τους ώστε να υπηρετούν το σκοπό μας. Θα έπρεπε, επίσης, να διεξαχθεί μια έρευνα για όλους τους νόμους που έχουν ως κοινό παρανομαστή την αναφορά τους στα Κοινά και την προσπάθεια τους να προστατεύσουν τη συλλογική ιδιοκτησία —κάτι που είναι παρέκκλιση στην οικονομία της αγοράς. Επίσης, το κράτος θα μπορούσε να οργανώσει το διάλογο για μια νομοθεσία που θα αφορά τα Κοινά. Θα μπορούσε να έχει ένα αναπτυξιακό ταμείο για τα κοινά, ώστε να παρέχει τεχνική βοήθεια ή ακόμα και άτοκο δανεισμό, δεδομένου ότι αυτά δημιουργούν αξία, ίσως όχι αξία σε χρήμα ή ανταλλακτική, αλλά όχι λιγότερο σημαντική. Γι’ αυτό θα έπρεπε το κράτος να επιδεικνύει ενδιαφέρον για την υποστήριξη των Κοινών. Υπάρχουν, επίσης, πολλές πρωτοβουλίες που μπορεί να πάρει το κράτος σχετικά με την αποποινικοποίηση τους και την υποστήριξή τους με καταφατικό τρόπο. Αλλά και αυτό είναι ένα ευρύ και περίπλοκο θέμα συζήτησης.
Επίκειται μια συνταγματική αναθεώρηση στην Ελλάδα. Υπάρχουν παραδείγματα κρατών ανά τον κόσμο που έχουν υιοθετήσει συνταγματικές διατάξεις υπεράσπισης των κοινών;
Νομίζω όχι, αλλά επιτρέψτε μου να αναφέρω δύο πράγματα που νομίζω ότι είναι σημαντικά. Πρώτον, ότι ιστορικά στη Μεγάλη Χάρτα όταν συντάχθηκε τον 13ο αιώνα, υπήρχε ένα κεφάλαιο με το όνομα «Χάρτα των Δασών», που με καταφατικό τρόπο προστάτευε τα δικαιώματα των κοινωνών. Ουσιαστικά έλεγε ότι η πρόσβαση στην ξυλεία, τη θήρα, τα αλιεύματα ως μέσο επιβίωσης θα έπρεπε να είναι ανθρώπινο δικαίωμα. Με λίγα λόγια, η πρόσβαση στα κοινά θα έπρεπε να θεωρείται ανθρώπινο δικαίωμα. Στην Ιταλία 800 χρόνια μετά ο Στεφάνο Ροτάτα, ακαδημαϊκός, έγραψε για το συγκεκριμένο ζήτημα ότι τα αγαθά που είναι σημαντικά για τον άνθρωπο πρέπει να θεωρούνται ανθρώπινα δικαιώματα και όχι εμπορεύσιμα αγαθά. Η αναγνώριση ότι η πρόσβαση σε συγκεκριμένα αγαθά είναι ανθρώπινο δικαίωμα θα μπορούσε να είναι συνταγματική πρόνοια. Ένα άλλο ζήτημα είναι αυτό που στην περιβαλλοντική νομοθεσία ονομάζεται «δόγμα δημόσιας εμπιστοσύνης» που σημαίνει ότι το κράτος δεν μπορεί να χαρίσει πόρους, επειδή είναι απλά o διαχειριστής εκ μέρους των πολιτών και επομένως δεν μπορεί να αποφασίσει ότι, για παράδειγμα, το νερό ενός ποταμού μπορεί να παραχωρηθεί σε ιδιωτικά συμφέροντα. Αυτό το δόγμα έχει αναφορά στα κοινά και προέρχεται από το ρωμαϊκό δίκαιο. Το ζήτημα είναι ότι αυτό ερμηνεύεται από τα δικαστήρια κατά το δοκούν. Νομίζω ότι μέσω μιας συνταγματικής αναθεώρησης θα μπορούσε να εξασφαλισθεί η ευρύτερη, αλλά και αυστηρότερη εφαρμογή του, αποφεύγοντας έτσι τη διασταλτική ερμηνεία των δικαστηρίων, τα οποία συνήθως είναι πολύ δύσπιστα στη χορήγηση του δικαιώματος αυτού.
Ο Ντέιβιντ Μπόλιερ επισκέφθηκε την Ελλάδα στις αρχές αυτής της εβδομάδας με αφορμή την παρουσίαση του βιβλίου του «Κοινά, μια σύντομη εισαγωγή» από τον εκδοτικό οίκο Angelus Novus και τη διάλεξή του στο Ινστιτούτο «Νίκος Πουλαντζάς» με θέμα την εκ νέου επινόηση ενός θεσμικού πλαισίου για τα Κοινά. Ιδρυτής του Commons Strategy Group, διευθυντής του Reinventing the Commons Program του Schumacher Center for a New Economis στις ΗΠΑ και ανεξάρτητος ερευνητής που μελετά και προάγει τα Κοινά μίλησε στην «Εποχή» για τη φύση τους, τα πολλά παραδείγματά τους στον ευρωπαϊκό χώρο, για τις αλληλεπιδράσεις τους με το κράτος και την αγορά στα πλαίσια ενός επιθετικού νεοφιλελευθερισμού, αλλά και για τις πρωτοβουλίες που θα μπορούσε να πάρει μια κυβέρνηση για την οικοδόμηση ενός θεσμικού πλαισίου υπεράσπισής τους.
Τη συνέντευξη πήρε ο Πέτρος Κοντές
Ο δημόσιος διάλογος στην Ελλάδα ασχολείται όλο και περισσότερο με τα Κοινά. Θα ήταν πολύ χρήσιμο να ορίσουμε τι ακριβώς είναι. Τι αντιπροσωπεύουν;
Ο ορισμός των Κοινών είναι πολύ ευρύς. Ας πάρουμε για παράδειγμα τον ορισμό της αγοράς. Μια αγορά μπορεί να έχει πολλές μορφές· μπορεί να είναι ένας πάγκος με φρούτα σε μια λαϊκή αγορά, ένα κατάστημα σιδερικών ή ακόμα και μια χρηματοπιστωτική αγορά. Το ίδιο ισχύει και με τα Κοινά, καθώς δεν υπάρχει ένας ενιαίος ορισμός. Υπάρχουν, ωστόσο, κοινές αρχές που τα διέπουν, όπως η οργάνωση από τα κάτω, η δικαιοσύνη για τα μέλη τους και η συμπεριληπτικότητα, και η τάση για διατήρηση των πόρων και της ίδιας της κοινότητας. Είναι, λοιπόν, ένας διαφορετικός τρόπος παραγωγής και διαχείρισης σε σύγκριση είτε με το κράτος είτε με την αγορά. Θα μπορούσε κάποιος να πει ότι τα Κοινά μοιάζουν με αυτά, καθώς είναι ένα σύστημα διακυβέρνησης, ισχύος και ηθικής εξουσίας, αλλά έχουν διαφορετική λογική, τρόπο λειτουργίας και διαφορετικό πολιτισμικό και αξιακό φορτίο.
Υπάρχει μια μεγάλη ποικιλία Κοινών. H κατηγορία των ψηφιακών Κοινών, από το ελεύθερο λογισμικό ανοιχτού κώδικα μέχρι τη Βικιπαιδεία (Wikipedia), τις κοινότητες ανοιχτού σχεδιασμού, τα ακαδημαϊκά περιοδικά ελεύθερης πρόσβασης κοκ είναι μία απ΄ αυτά. Υπάρχουν, επίσης, τα Κοινά φυσικών πόρων, που έχουν μεγάλη ιστορία. Σήμερα υπάρχουν περίπου 2 δισ. άνθρωποι σε όλο τον κόσμο των οποίων η καθημερινή ζωή εξαρτάται από Κοινά που διαχειρίζονται δάση, καλλιεργήσιμες εκτάσεις, αλιεύματα, αρδευτικά νερά ή άγρια θηράματα. Υπάρχει, επίσης, ένα κίνημα που διαρκώς μεγαλώνει και έχει ως στόχο τον επαναπροσδιορισμό των πόλεων ως Κοινών. Δηλαδή, αντί η πόλη να διοικείται από και για τους πλούσιους και τους εργολάβους, προσπαθούν να βρεθούν λύσεις για να είναι οι δημόσιοι χώροι φιλικοί και ανοιχτοί σε όλους, η στέγη πιο προσιτή οικονομικά. Εδώ συμπεριλαμβάνονται και οι συμμετοχικοί προϋπολογισμοί ή η αστική γεωργία, ακόμα και εναλλακτικά νομίσματα —στην Βαρκελώνη γίνονται πολλοί τέτοιοι πειραματισμοί. Υπάρχουν ιδέες ακόμα και για ψηφιακές πλατφόρμες με βάση την πόλη, έτσι ώστε αντί να κυριαρχούν η Uber ή η AirBnB και να καθορίζουν τα κόμιστρα των ταξί ή τα ενοίκια, η ίδια η πόλη να έχει μεγαλύτερο έλεγχο και να είναι περισσότερο κοινωνικά υπεύθυνη. Υπάρχουν επίσης πολλές παραδοσιακές ή κοινότητες ιθαγενών. Αυτά τα Κοινά θα μπορούσε να πει κανείς είναι πιο αγνά, καθώς δεν έχουν μεγάλη αλληλεπίδραση με το σύγχρονο κράτος.
Το σημαντικό είναι ότι τα Κοινά δημιουργούνται, όποτε μια ομάδα ανθρώπων αποφασίζει να διαχειριστεί συλλογικά και για συλλογικό όφελος έναν πόρο, και αυτό μπορεί να συμβεί ακόμα και στα πιο απίθανα μέρη. Δεν υπάρχει ένα συγκεκριμένο μοτίβο, αλλά μια τεράστια ποικιλομορφία, και αυτό πρέπει να κρατήσουμε κατά νου, καθώς δεν υπάρχει όριο πέρα από τη δημιουργικότητα σε ό,τι αφορά την ανάπτυξη τους.
Επομένως, τα Κοινά έχουν να κάνουν κυρίως με τον τρόπο που οργανώνουμε το κοινωνικό, τις μεταξύ μας σχέσεις και τις σχέσεις μας με τους πόρους.
Πρόκειται ακριβώς γι’ αυτό. Ιστορικά οι πολιτικοί και οι οικονομολόγοι αντιλαμβάνονται τα Κοινά σαν πόρους χωρίς ιδιοκτησία. Δεν μπορούν να αντιληφθούν ότι είναι ένα κοινωνικό σύστημα, ότι οι σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων —ηθικές, συναισθηματικές, ακόμα και πολιτισμικές ή πνευματικές— είναι εξίσου σημαντικές με τη διαχείριση ή τη διανομή ενός πόρου. Πρόκειται για μια διαφορετική νοοτροπία, μια διαφορετική επιστημολογία, αν θέλουμε να το δούμε από φιλοσοφική σκοπιά, για την κατανόηση των πραγμάτων και τις πρακτικές των ανθρώπων.
Υπάρχουν κάποια χαρακτηριστικά παραδείγματα κοινών στην Ευρώπη ή σε άλλες περιοχές του κόσμου;
Υπάρχουν πολλά. Σας προτείνω το βιβλίο που συνεπιμελήθηκα με τη γερμανίδα ακτιβίστρια Ζίλκε Έλφριχ, που λέγεται «Patterns of Commoning» και βρίσκεται στον ιστότοπο patternsofcommoning.org. Είναι ένα βιβλίο με παραδείγματα πολλών κοινών που αναπτύχθηκαν με επιτυχία· πολλά απ’ αυτά βρίσκονται στην Ευρώπη. Μπορώ να σκεφτώ μερικά, όπως το Teatro Vale στην Ιταλία το οποίο, μετά από κατάληψη ενάντια στη σχεδιαζόμενη ιδιωτικοποίησή του από το Δήμο της Ρώμης, λειτούργησε ως Κοινό για πολλά χρόνια. Επίσης, υπάρχουν πάρα πολλά παραδείγματα εναλλακτικών νομισμάτων σε εξέλιξη, οικολογικοί οικισμοί και συλλογικές κατοικίες, εγχειρήματα συνεργατικής οικονομίας, φεστιβάλ ή θερινά πανεπιστήμια που διοργανώνονται ως Κοινά. Ένα άλλο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το Tire Deliens στη Γαλλία, ένα καταπίστευμα το οποίο πραγματοποιεί διαγενεακές μεταβιβάσεις αγροτικών εκτάσεων για να παραμείνουν καλλιεργήσιμες. Αντί η γη να πωληθεί σε εργολάβους, όταν οι αγρότες φτάσουν σε ηλικία συνταξιοδότησης, την αγοράζει ο οργανισμός αυτός και στη συνέχεια βρίσκει νέους αγρότες, έτσι ώστε η γη να συνεχίσει να καλλιεργείται και τα αγροτικά χωριά να λειτουργήσουν ως καλλιεργητικές κοινότητες. Το καταπίστευμα αυτό βασίζεται σε πολλές δωρεές άλλων αγροτών και πολιτών. Υπάρχουν, επίσης, πολλά παραδείγματα αεικαλλιέργειας, ενώ στο Άμστερνταμ και τη Βαρκελώνη πειραματίζονται πολύ πάνω στην πόλη ως Κοινό.
Τα Κοινά στην οικονομία της αγοράς
Αναφέρατε νωρίτερα ότι περίπου 2 δισ. ανθρώπων εξαρτώνται από Κοινά που διαχειρίζονται φυσικούς πόρους. Πρόκειται για το ένα τέταρτο του παγκόσμιου πληθυσμού. Είναι, όμως, αόρατοι. Γιατί συμβαίνει αυτό;
Οι οικονομολόγοι δεν θεωρούν ενδιαφέρον το γεγονός αυτό, γιατί δεν υπάρχει χρηματική συναλλαγή, δεν υπάρχει απαραίτητα κάποιου είδους αγορά. Απλά αδιαφορούν για το γεγονός ότι ένα σημαντικό μέρος του πληθυσμού είναι αυτόνομο. Δεν πρόκειται για κάποιο λάθος στον τρόπο σκέψης τους ούτε για δείγμα αλαζονείας· είναι απλά μία από τις θεμελιακές προϋποθέσεις των οικονομικών και έχει να κάνει με τον ορισμό που δίνουν στην αξίας. Στα οικονομικά, αξία παράγεται μόνο όταν κάποιος ανταλλάσσει κάτι για κάτι άλλο, είτε είναι λεφτά είτε όχι. Ο πυρήνας, λοιπόν, του ορισμού της αξίας δεν δέχεται συναλλαγές εκτός αγοράς και ως εκ τούτου δεν τις αντιλαμβάνεται ως αντικείμενο διεύρυνσης, βιώσιμες ή ακόμα σωστότερα μετρήσιμες με έναν τρόπο που να μπορούν να μελετηθούν ενιαία. Είναι η ίδια η επιστημολογία των οικονομικών, που ωθεί στο περιθώριο φαινόμενα που δεν σχετίζονται με την αγορά, όπως για παράδειγμα η οικολογική επιστασία, η οικιακή εργασία που παρέχουν οι γυναίκες κα. Όλ’ αυτά είναι ελεύθεροι πόροι σύμφωνα με τα οικονομικά. Δεν έχουν τιμή και επομένως μπορούν ελεύθερα να τα αρπάξουν, χωρίς να ενδιαφέρονται για την αναπαραγωγή τους. Τα Κοινά, εν μέρει, προσπαθούν να διευρύνουν τον ορισμό της έννοιας της οικονομίας, ώστε να συμπεριλάβει πολλά φαινόμενα που βρίσκονται εκτός αγοράς, αλλά έχουν μεγάλη προσφερόμενη αξία, που τα οικονομικά απλά αγνοούν.
Πόσο εύκολο είναι για το νεοφιλελευθερισμό να ενσωματώσει τις αρχές των κοινών στη λειτουργία του;
Ο νεοφιλελευθερισμός βασίζεται στην συνεργασία και στην ανταλλαγή. Δείτε για παράδειγμα τους μεγάλους ψηφιακούς κολοσσούς, όπως η Google, το Twitter και το Facebook που στην κυριολεξία είναι παράσιτα της κοινωνικής ανταλλαγής, καθώς αποσπούν προσωπικά δεδομένα για διαφημιστικούς λόγους. Πρόκειται στην ουσία για ένα ψευδεπίγραφο κοινό. Θέλουν μέλη για να περνάνε χρόνο και να μοιράζονται πληροφορίες στα δίκτυά τους, γιατί έτσι βγάζουν κέρδος, αλλά δεν δίνουν στους κοινωνούς την αυτονομία, ώστε πραγματικά να δημιουργήσουν τους δικούς τους κανόνες διαχείρισης και να μην γίνονται αποδέκτες διαφημίσεων. Ο νεοφιλελεύθερος καπιταλισμός εξαρτάται από τη μη εμπορευματική ανταλλαγή είτε πρόκειται για την οικιακή εργασία των γυναικών είτε για τις αλληλεπιδράσεις στα ψηφιακά κοινωνικά δίκτυα είτε για την οικολογική επιστασία του νερού που οδηγεί στην εμφιάλωσή του για εμπορικούς σκοπούς. Αυτό νομίζω ότι είναι ένα παραγνωρισμένο πρόβλημα των οικονομικών, ότι δηλαδή βασίζεται σε όλες αυτές τις αξίες που δεν έχουν τιμή πάνω τους και απλά τις αποσπά σαν να είναι δωρεάν, αν και στην πραγματικότητα βρίσκονται σε σπάνη και έχουν αξία.
Είναι επομένως τα κοινά απειλή για τον καπιταλισμό ή αυτός μπορεί εύκολα να τα εγκολπώσει;
Η μεγάλη μάχη του καιρού μας —και το μεγάλο πρόβλημα— είναι η ιδιωτικοποίηση και η εμπορευματοποίηση των Κοινών, δηλαδή η περίφραξή τους. Το κεφάλαιο και οι εταιρίες έχουν αρκετή δύναμη για να το καταφέρνουν μέσω της συμμαχίας τους με το κράτος που τους παρέχει πρόσβαση στο σχεδιασμό πολιτικών, στη νομοθέτηση και στο στρατό. Επομένως είναι δύσκολο να προστατεύσουμε τα κοινά απ’ αυτή την απειλή. Μια από τις προκλήσεις του κόσμου των κοινών είναι να επινοήσει αποτελεσματικούς τρόπους για να προστατέψει την ακεραιότητα τόσο των πόρων όσο και των κοινοτήτων. Στα μεσαιωνικά κοινά υπήρχε η παράδοση μια φορά το χρόνο να περπατούν περιμετρικά τη γη της κοινότητας. Επρόκειτο για μια γιορτή, αλλά επίσης ήταν και ένας έλεγχος για τυχόν ιδιωτικοποιήσεις της γης που διαχειρίζονταν ως Κοινό. Αν υπέπιπτε κάτι τέτοιο στην αντίληψή τους, τότε διεκδικούσαν τη γη εκ νέου, ρίχνοντας τις περιφράξεις. Θέλουμε κάτι αντίστοιχο και τώρα. Τρόπους, δηλαδή, για να διεκδικούν οι κοινότητες αυτό που είναι δικό τους, ώστε να μην τους το αρπάζουν με νόμιμο τρόπο. Δημιουργήθηκαν γι’ αυτό οι άδειες Δημιουργικών Κοινών ή η Γενική Άδεια Δημόσιας Χρήσης για Ελεύθερο Λογισμικό, ώστε να μην μπορεί να ιδιωτικοποιηθεί και να γίνει αντικείμενο ιδιοποίησης μέρους του κώδικα ενός λογισμικού. Υπάρχουν και τα κοινωνικά και τα τεχνολογικά μέσα για να συμβεί αυτό. Υπάρχουν επίσης και κάποια νομικά μέσα, τα οποία είναι κυρίως δημιουργικά κόλπα. Κατά βάση οι νόμοι του κράτους είναι προσανατολισμένοι στην προστασία της ατομικής ιδιοκτησίας και υιοθετούν τη συμπεριφορά των αγορών είτε ποινικοποιώντας την ανταλλαγή και το διαμοιρασμό είτε αποθαρρύνοντάς τα. Αυτή είναι μια ακόμα πρόκληση, η υιοθέτηση δηλαδή νομοθεσίας που με καταφατικό τρόπο θα προστατεύει τα κοινά, δίνοντας τους νομικό έρεισμα, αναγνωρίζοντάς τα ως διακριτή μορφή ιδιοκτησίας που το κράτος οφείλει να προστατεύει.
Η σχέση των Κοινών με το κράτος
Μπορούμε να βγάλουμε κάποια συμπεράσματα από τη λειτουργία των Κοινών για τους θεσμούς της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας;
Είναι πολύ ενδιαφέρουσα η ερώτηση, καθώς η αντιπροσωπευτική δημοκρατία δεν είναι πια αντιπροσωπευτική. Είναι διεφθαρμένη και ακόμα και στην καλύτερη των περιπτώσεων η αντιπροσώπευση δεν είναι ο πιο ευαίσθητος ή αξιόπιστος τρόπος για να πραγματοποιηθούν οι επιθυμίες των ανθρώπων. Το σύστημα έχει γίνει τόσο συγκεντρωτικό και διεφθαρμένο που είναι δημοκρατικό μόνο κατ’ όνομα. Τα Κοινά είναι ένας τρόπος επανεφεύρεσης των κοινωνίας των πολιτών, επανεφεύρεσης της δημοκρατίας σε μικρότερη και περισσότερο ευέλικτη κλίμακα. Με ρωτούν πολλές φορές πώς θα αναπτυχθούν τα Κοινά σε μεγαλύτερες κλίμακες. Και νομίζω ότι το σημαντικό δεν είναι η ιεράρχηση αυτή για τον 21ο αιώνα, αλλά μάλλον η αναπαραγωγή και η ομοσπονδοποίηση, κάτι που κάνει ήδη το ίντερνετ, με πολλές, διαφορετικές, μικρές πρωτοβουλίες, που και πάλι μπορούν να επικοινωνήσουν και να συνεργαστούν. Αυτό, ίσως, φαίνεται παράλογο σε πολιτικούς θεσμούς του 19ου αιώνα, γιατί εκείνη την περίοδο η αντιπροσωπευτική δημοκρατία είναι το καλύτερο που μπορούσαν να κάνουν, αλλά νομίζω ότι στον κόσμο της άμεσης επικοινωνίας και του ίντερνετ χρειάζεται ν’ αρχίσουμε να σκεφτόμαστε άλλες μορφές διακυβέρνησης και το κράτος θα πρέπει να σκεφτεί πώς μπορεί να αναπτύξει λειτουργικές σχέσεις με αυτές.
Τι είδους σχέσεις μπορούν να αναπτύξουν τα Κοινά με το κράτος στη σημερινή του μορφή;
Ο συσχετισμός δύναμης είναι συντριπτικός επειδή οι κοινωνοί δεν είναι συλλογικά οργανωμένοι. Στόχος των Κοινών είναι να δώσουν στους πολίτες δύναμη στο επίπεδο της βάσης. Όπως για παράδειγμα έκανε η Λίνουξ όταν κατά κάποιον τρόπο αποσύρθηκε από τη συμβατική αγορά, δημιούργησε τη δικιά του εναλλακτική και στη συνέχεια μπόρεσε να διαπραγματευτεί με μεγαλύτερη δύναμη με τον κόσμο του κατοχυρωμένου λογισμικού, διατηρώντας την ακεραιότητα του κοινόχρηστου πόρου της. Το ίδιο ισχύει και για τα τοπικά κινήματα τροφής. Ενάντια στην αγροτική οικονομία και τους γενετικά τροποποιημένους οργανισμούς, δημιούργησαν τοπικές εναλλακτικές που μπορούν να ελέγξουν και συν τω χρόνω αυτό σήμανε όχι μόνο μικρότερο μερίδιο αγοράς για τη βιομηχανία τροφίμων, αλλά δημιούργησε και ένα «κακό παράδειγμα». Τα Κοινά, δημιουργώντας αυτή την παράλληλη λειτουργική οικονομία, μπορούν να επαναδιαπραγματευτούν με τις κυρίαρχες πολιτικές δυνάμεις, συμπεριλαμβανομένου του κράτους, το οποίο είναι αιχμάλωτο του επενδυτικού και εταιρικού κόσμου. Μια συζήτηση που θα αφορά τον επαναπροσδιορισμό της κρατικής εξουσίας, τόσο σε τεχνικό επίπεδο όσο και σε πολιτικό, είναι απαραίτητη. Αντιμετωπίζουμε μια πραγματική κρίση, γιατί το νεοφιλελεύθερο κράτος δεν μπορεί να διαχειριστεί την πολυπλοκότητα, την ταχύτητα της κοινωνικής συνειδητοποίησης. Δεν ενδιαφέρεται να το κάνει και πλέον δεν έχει και τον προϋπολογισμό. Νομίζω ότι κάποια στιγμή το κράτος θα αναγκαστεί διαπραγματευτεί με το κράτος, ακόμα και να τους παραχωρήσει εξουσίες, όπως το έκανε και συνεχίζει να το κάνει και με τις εταιρίες. Αν ανατρέξουμε ιστορικά το κράτος παραχώρησε εξουσίες στον ιδιωτικό τομέα στο όνομα του δημοσίου συμφέροντος, επειδή δεν μπορούσε το ίδιο να τις αναλάβει. Κατά τον ίδιο τρόπο τα Κοινά μπορούν να αναλάβουν με έναν πιο ανθρώπινο, σε σχέση με τους γραφειοκράτες και κεντρικές υπηρεσίες τρόπο, διάφορες λειτουργίες του κράτους. Νομίζω ότι τα Κοινά μπορούν να βρούνε χώρο εντός του κράτους και μεσοπρόθεσμα να επανορίσουν το πλαίσιο λειτουργίας του κράτους και της δημοκρατίας. Η Βαρκελώνη βρίσκεται στην πρώτη γραμμή αυτής της προσπάθειας. Σίγουρα η Ελλάδα εξερευνά αυτό το θέμα, οπότε νομίζω ότι σύντομα θα προκύψουν ενδιαφέρουσες ιδέες.
Στη παρουσίαση του βιβλίου σας την περασμένη Δευτέρα αναφερθήκατε σε μια αντίθεση μεταξύ νομιμότητας και νομιμοποίησης, ως χαρακτηριστικά του κράτους και των κοινών αντίστοιχα. Μπορείτε να μας εξηγήσετε ποια είναι ακριβώς η διαφορά;
Υπήρχε μια περίοδος κατά την οποία ο νόμος αντιπροσώπευε την κοινότητα. Η νομιμότητα δηλαδή το γράμμα του νόμου και η εφαρμογή του από τους δικαστές και τα δικαστήρια, και η νομιμοποίηση, δηλαδή η κοινωνική αποδοχή του νόμου, ήταν το ίδιο. Νομίζω ότι καθώς ο νόμος απομακρύνθηκε από τους καθημερινούς ανθρώπους και έγινε αντικείμενο ελέγχου από δικηγόρους, πολιτικούς και θεσμούς, με τους οποίους οι πολίτες δεν μπορούν να αλληλεπιδράσουν, το χάσμα μεταξύ νομιμότητας και νομιμοποίησης έγινε όλο και μεγαλύτερο. Και νομίζω ότι αυτό είναι ένα πολύ σημαντικό πρόβλημα, γιατί μια κυβέρνηση, ένα κράτος χρειάζεται τη νομιμοποίηση για να λειτουργήσει. Πιστεύω ότι τα Κοινά μπορούν να γεφυρώσουν αυτό το χάσμα, και αυτό γιατί δεν μπορούν να λειτουργήσουν χωρίς την νομιμοποίηση αυτή, είναι ένας βασικός παράγοντας της λειτουργίας τους, ενώ το κράτος μπορεί να λειτουργήσει έτσι, απλά και μόνο μέσω της εξουσίας που διαθέτει. Αυτή η συζήτηση είναι πολύ σημαντική και νομίζω ότι τα κοινά έχουν επαναφέρει αυτό το διάλογο στο προσκήνιο.
Το περιεχόμενο ενός θεσμικού πλαισίου
Τι πρωτοβουλίες μπορεί να πάρει μια κυβέρνηση για να προστατεύσει τα κοινά;
Αυτό είναι ένα μεγάλο θέμα, επίσης. Υπάρχουν πολλά που μπορούν να κάνουν οι κυβερνήσεις, αλλά νομίζω ότι δεν είναι έτοιμες πολιτικά για να το κάνουν. Συνήθως απαιτείται μεγάλη άσκηση πίεσης από τους πολίτες ή μια κρίση που θα οδηγήσει στη λήψη τέτοιων μέτρων ή η αντίστοιχη κουλτούρα. Η Βαρκελώνη έχει την αντίστοιχη κουλτούρα, ίσως στην Ελλάδα, λόγω της κρίσης, μπορεί να ασκηθεί πίεση στο κράτος για να λάβει τέτοια μέτρα. Τι είδους μέτρα μπορεί να είναι αυτά; Θα μπορούσε να αναγνωρίσει επί παραδείγματι την εθιμική ιδιοκτησία γης, έτσι ώστε ιθαγενείς πληθυσμοί ή παραδοσιακές κοινότητες που δούλευαν τη γη για γενιές να έχουν και τον αντίστοιχο νομικό τίτλο για να το κάνουν, για να μην θεωρείται η γη τους «terra nullius» και επομένως διαθέσιμη για αρπαγή. Θα μπορούσε, επίσης, το κράτος να αναγνωρίσει τη συλλογική ιδιοκτησία σε υλικούς και ψηφιακούς πόρους. Το ίδιο ισχύει και με τους συνεταιρισμούς, ο προσανατολισμός τους μοιάζουν περισσότερο μ’ αυτόν των εταιρικών μορφών ιδιοκτησίας και όχι τόσο με τον αντίστοιχο των συλλογικών μη κερδοσκοπικών μορφών ιδιοκτησίας. Νομίζω ότι αρχικά θα πρέπει να αρκεστούμε σε δημιουργικά, νομικά κόλπα, παίρνοντας ήδη υπάρχοντες νόμους ιδιοκτησίας, πνευματικών δικαιωμάτων, συμβάσεων και «πειράζοντάς» τους ώστε να υπηρετούν το σκοπό μας. Θα έπρεπε, επίσης, να διεξαχθεί μια έρευνα για όλους τους νόμους που έχουν ως κοινό παρανομαστή την αναφορά τους στα Κοινά και την προσπάθεια τους να προστατεύσουν τη συλλογική ιδιοκτησία —κάτι που είναι παρέκκλιση στην οικονομία της αγοράς. Επίσης, το κράτος θα μπορούσε να οργανώσει το διάλογο για μια νομοθεσία που θα αφορά τα Κοινά. Θα μπορούσε να έχει ένα αναπτυξιακό ταμείο για τα κοινά, ώστε να παρέχει τεχνική βοήθεια ή ακόμα και άτοκο δανεισμό, δεδομένου ότι αυτά δημιουργούν αξία, ίσως όχι αξία σε χρήμα ή ανταλλακτική, αλλά όχι λιγότερο σημαντική. Γι’ αυτό θα έπρεπε το κράτος να επιδεικνύει ενδιαφέρον για την υποστήριξη των Κοινών. Υπάρχουν, επίσης, πολλές πρωτοβουλίες που μπορεί να πάρει το κράτος σχετικά με την αποποινικοποίηση τους και την υποστήριξή τους με καταφατικό τρόπο. Αλλά και αυτό είναι ένα ευρύ και περίπλοκο θέμα συζήτησης.
Επίκειται μια συνταγματική αναθεώρηση στην Ελλάδα. Υπάρχουν παραδείγματα κρατών ανά τον κόσμο που έχουν υιοθετήσει συνταγματικές διατάξεις υπεράσπισης των κοινών;
Νομίζω όχι, αλλά επιτρέψτε μου να αναφέρω δύο πράγματα που νομίζω ότι είναι σημαντικά. Πρώτον, ότι ιστορικά στη Μεγάλη Χάρτα όταν συντάχθηκε τον 13ο αιώνα, υπήρχε ένα κεφάλαιο με το όνομα «Χάρτα των Δασών», που με καταφατικό τρόπο προστάτευε τα δικαιώματα των κοινωνών. Ουσιαστικά έλεγε ότι η πρόσβαση στην ξυλεία, τη θήρα, τα αλιεύματα ως μέσο επιβίωσης θα έπρεπε να είναι ανθρώπινο δικαίωμα. Με λίγα λόγια, η πρόσβαση στα κοινά θα έπρεπε να θεωρείται ανθρώπινο δικαίωμα. Στην Ιταλία 800 χρόνια μετά ο Στεφάνο Ροτάτα, ακαδημαϊκός, έγραψε για το συγκεκριμένο ζήτημα ότι τα αγαθά που είναι σημαντικά για τον άνθρωπο πρέπει να θεωρούνται ανθρώπινα δικαιώματα και όχι εμπορεύσιμα αγαθά. Η αναγνώριση ότι η πρόσβαση σε συγκεκριμένα αγαθά είναι ανθρώπινο δικαίωμα θα μπορούσε να είναι συνταγματική πρόνοια. Ένα άλλο ζήτημα είναι αυτό που στην περιβαλλοντική νομοθεσία ονομάζεται «δόγμα δημόσιας εμπιστοσύνης» που σημαίνει ότι το κράτος δεν μπορεί να χαρίσει πόρους, επειδή είναι απλά o διαχειριστής εκ μέρους των πολιτών και επομένως δεν μπορεί να αποφασίσει ότι, για παράδειγμα, το νερό ενός ποταμού μπορεί να παραχωρηθεί σε ιδιωτικά συμφέροντα. Αυτό το δόγμα έχει αναφορά στα κοινά και προέρχεται από το ρωμαϊκό δίκαιο. Το ζήτημα είναι ότι αυτό ερμηνεύεται από τα δικαστήρια κατά το δοκούν. Νομίζω ότι μέσω μιας συνταγματικής αναθεώρησης θα μπορούσε να εξασφαλισθεί η ευρύτερη, αλλά και αυστηρότερη εφαρμογή του, αποφεύγοντας έτσι τη διασταλτική ερμηνεία των δικαστηρίων, τα οποία συνήθως είναι πολύ δύσπιστα στη χορήγηση του δικαιώματος αυτού.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου