Η ΕΥΡΩΠΗ ΦΤΩΧΟΤΕΡΗ

	Todorov, Tzvetan, 1939-2017

Ο Τσβετάν Τοντορόφ (1939-2017) γεννήθηκε στη Σόφια της Βουλγαρίας. Σπούδασε φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο της Σόφιας. Εγκαταστάθηκε στο Παρίσι το 1963. Μαθητής του Ρολάν Μπαρτ, εντάχθηκε αρχικά στην παράδοση του φορμαλισμού και στο κίνημα του στρουκτουραλισμού. Η δεκαετία του '80 σηματοδοτεί μια ριζική στροφή στο έργο του που σφραγίζεται από την ενασχόλησή του με τον διαφωτισμό. Αντικείμενα της έρευνάς του καθίστανται ο ρατσισμός, η αποικιοκρατία, ο εθνοκεντρισμός και η αναζήτηση ενός καινούργιου ανθρωπισμού. Στο έργο του διασταυρώνονται η ιστορία, η ανθρωπολογία, η πολιτική φιλοσοφία και η θεωρία της λογοτεχνίας. Επίτιμος διευθυντής ερευνών στο γαλλικό Εθνικό Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών (CNRS). Είχε βραβευτεί από τη Γαλλική Ακαδημία για το σύνολο του έργου του. Εξέδωσε πολυάριθμα κείμενα γύρω από τη λογοτεχνική θεωρία, την ιστορία των ιδεών και την ανάλυση των πολιτιστικών φαινομένων. Σ' αυτά περιλαμβάνονται: "Theorie de la litterature, textes des formalistes russes", Seuil, 1966 (ελλ. εκδ. "Θεωρία λογοτεχνίας: Κείμενα των Ρώσων φορμαλιστών", Οδυσσέας, 1995), "Litterature et signification", Larousse, 1967, "Introduction a la litterature fantastique", Seuil, 1970 (ελλ. εκδ. "Εισαγωγή στη φανταστική λογοτεχνία", Οδυσσέας, 1991), "Poetique de la prose", Seuil 1971 (ελλ. εκδ. "Ποιητικη", Γνώση, 1989), "Qu’est-ce que le structuralisme?", Seuil, 1977, "Symbolisme et interpretation", Seuil, 1978, "La Conquete de l'Amerique, la question de l'autre", Seuil, 1982 (ελλ. εκδ. "Η κατάκτηση της Αμερικής: Το πρόβλημα του Άλλου", Νήσος, 2004), "Recits azteques de la conquete" (με τον Georges Baudot), Seuil, 1983, "Critique de la critique", Seuil, 1984 (ελλ. εκδ. "Κριτική της κριτικής", μτφρ. Γιάννης Κιουρτσάκης, Πόλις, 1994), "Nous et les autres", Seuil, 1989, "Face a l’extreme", Seuil, 1991 (ελλ. εκδ. "Απέναντι στο ακραίο", μτφρ. Βασίλης Τομανάς, Νησίδες, 2002), "Les Morales de l’histoire", Grasset, 1991, "L’Homme depayse", Seuil, 1996 (ελλ. εκδ. "Ο εκπατρισμένος", μτφρ. Οντέτ Βαρών-Βασάρ, Πόλις, 1999), "Benjamin Constant: la passion democratique", Hachette, 1997, "Le Jardin imparfait: la pensee humaniste en France", Grasset, 1998, "Eloge du quotidien", Adam Biro, 1998, "La Fragilite du bien: le sauvetage des Juifs bulgares" (επιμ.), Le Grand Livre du Mois, 1999, "Memoire du mal, tentation du bien", Robert Laffont, 2000 (ελλ. εκδ. "Μνήμη του κακού, πειρασμός του καλού", Εστία, 2003), "Le nouveau desordre mondial. Reflexions d’un europeen", Robert Laffont, 2003 (ελλ. εκδ. "Η νέα διεθνής αταξία: στοχασμοί ενός Ευρωπαίου", Εστία, 2004), "Les Aventuriers de l'absolu", Robert Laffont, 2006, "L'Esprit des Lumieres, Robert Laffont, 2006, "La Litterature en peril: Tzvetan Todorov evoque son passe, personnel et intellectuel", Flammarion, 2007 (ελλ. έκδ. "Η λογοτεχνία σε κίνδυνο", Πόλις, 2013), "La Peur des barbares: Au-dela du choc des civilisations", 2008 (ελλ. έκδ. "Ο φόβος των βαρβάρων: Πέρα από τη σύγκρουση των πολιτισμών", Πόλις, 2009), "L' Experience totalitaire. La signature humaine, 2010, "Goya a l'ombre des Lumieres", 2011, "Les Ennemis intimes de la democratie", 2012 (ελλ. έκδ. "Οι εσωτερικοί εχθροί της δημοκρατίας", Πατάκης, 2013), "La Peinture des Lumieres", 2014, "Insoumis", 2015. Έφυγε από τη ζωή στο Παρίσι στις 7 Φεβρουαρίου 2017, σε ηλικία 77 ετών.

Τίτλοι στη βάση Βιβλιονέτ (2013) Η λογοτεχνία σε κίνδυνο, Πόλις (2013) Οι εσωτερικοί εχθροί της δημοκρατίας, Εκδόσεις Πατάκη (2011) Προς υπεράσπιση του διαφωτισμού, Θύραθεν (2009) Ο φόβος των βαρβάρων, Πόλις (2004) Η κατάκτηση της Αμερικής, Νήσος (2004) Η νέα διεθνής αταξία, Βιβλιοπωλείον της Εστίας (2003) Μνήμη του κακού, πειρασμός του καλού, Βιβλιοπωλείον της Εστίας (2002) Απέναντι στο ακραίο, Νησίδες (1999) Ο εκπατρισμένος, Πόλις (1994) Κριτική της κριτικής, Πόλις (1991) Εισαγωγή στη φανταστική λογοτεχνία, Οδυσσέας (1989) Ποιητική, Γνώση Συμμετοχή σε συλλογικά έργα (2013) Η λογοτεχνική θεωρία του εικοστού αιώνα, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης (2009) Ανατομία του αστυνομικού μυθιστορήματος, Άγρα (2004) Έντγκαρ Άλαν Πόε, Αιγόκερως (1998) Εβραϊκή ιστορία και μνήμη, Πόλις (1985) Η διδασκαλία της λογοτεχνίας, Επικαιρότητα [επιμέλεια, κείμενα] Λοιποί τίτλοι (2008) Tsvetaeva, Ivanovna Marina, 1892-1941, Μια ζωή μέσα στη φωτιά, Βιβλιοπωλείον της Εστίας [ανθολόγηση] (1995) Συλλογικό έργο, Θεωρία λογοτεχνίας, Οδυσσέας [επιμέλεια]

________________________________

ΤΣΒΕΤΑΝ ΤΟΝΤΟΡΟΦ: «Οι αργοί ρυθμοί της αλλαγής, προτιμότεροι από την επανάσταση»

  Mία επίκαιρη συνέντευξη του Τοντόροφ 

«Το κράτος πρέπει να σκέφτεται τις μελλοντικές γενιές και όχι μόνο τους ψηφοφόρους τού σήμερα» λέει στην «Εφ.Συν.» ο Γάλλος φιλόσοφος και κριτικός. Προσθέτει ότι «η ελευθερία του ατόμου είναι ωραία, αλλά πρέπει να συναντά ένα όριο, τη συναίσθηση ότι τελικώς το κοινό συμφέρον πρέπει να αντισταθεί στις πιέσεις του ατομικού συμφέροντος». 

Συνέντευξη στον Τάσο Τσακίρογλου  Επιμέλεια μετάφρασης: Δημήτρης Σ. Φαναριώτης (2013)

- Οι πολιτικές ελίτ της Ε.Ε. έχουν υποταχθεί στις χρηματοπιστωτικές αγορές και έχουν υιοθετήσει τη λιτότητα ως μέσο διακυβέρνησης. Σε ποιον βαθμό αυτή η επιλογή θέτει σε κίνδυνο την κοινωνική συνοχή;

Η σκέψη των οικονομολόγων παρουσιάζει την οικονομία ως κάτι που είναι ξεκάθαρα διαχωρισμένο από τις υπόλοιπες ανθρώπινες δραστηριότητες, σαν να είχε τους δικούς της νόμους, τόσο αυστηρούς, όπως αυτοί της φυσικής ή της βιολογίας, και τελικά ως μια απλή σχέση αιτίας και αποτελέσματος που θα μπορούσε να εγκαθιδρυθεί μεταξύ του υλικού πλουτισμού και της ευημερίας της ανθρωπότητας. Σήμερα βρίσκουμε πολλούς οικονομολόγους οι οποίοι δεν συμφωνούν με αυτές τις υποθέσεις. Αλλά μέσα στα (κατά τα άλλα) δημοκρατικά καθεστώτα, όπως αυτά των κρατών της Ευρωπαϊκής Ενωσης, η δύναμη της αδράνειας είναι μεγάλη και η αλλαγή έρχεται με βραδείς ρυθμούς. Πιστεύω, ωστόσο, ότι αυτοί οι αργοί ρυθμοί είναι προτιμότεροι από την επανάσταση, όπου εκεί τα μειονεκτήματα είναι ακόμη μεγαλύτερα. Ο αγώνας μας πρέπει πρώτα απ' όλα να είναι ιδεολογικός και πολιτικός και να λαμβάνει χώρα σε ένα νόμιμο δημοκρατικό πλαίσιο.

- Αντί για μια πιο ενεργή ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, βλέπουμε νέους διαχωρισμούς: αυτονομιστικά κινήματα, ρατσισμό, πολιτικό και οικονομικό εθνικισμό. Τι γίνεται με την προοπτική μιας ευρωπαϊκής οντότητας ως πλαισίου για μια ευημερία που θα συνυπάρχει με τη διαφορετικότητα;

Δεν πρέπει να ονειρευόμαστε ότι μια ημέρα θα ξεριζώσουμε τον εγωισμό μας, ατομικό ή ομαδικό. Μια σωστή πολιτική λαμβάνει υπ' όψιν της το γεγονός ότι τα ανθρώπινα όντα δεν είναι άγγελοι. Η Ευρωπαϊκή Ενωση θα προοδεύσει όταν οι λαοί της Ευρώπης θα πειστούν ότι αυτοί που την απαρτίζουν εργάζονται προς όφελός τους. Η πολιτική ελίτ και η ελίτ των ΜΜΕ των χωρών μας έχει την ευθύνη να ρίξει φως σ' αυτή την κατάσταση.

- Τι πιθανότητες έχει να ανθήσει η ανθρώπινη αυτονομία σε ένα κοινωνικό περιβάλλον νεοφιλελεύθερου «πολέμου όλων εναντίον όλων»;

Ακόμη κι αν δεν υιοθετούμε τον πόλεμο όλων εναντίον όλων, συνεχίζουμε να ονειρευόμαστε τον άνθρωπο ως αύταρκες ον, το οποίο μπορεί να ζήσει σε ένα καθεστώς αυτάρκειας. Λέω δηλαδή ότι από την πρώτη ημέρα της ύπαρξής μας, όταν ανοίγουμε τα μάτια και συναντάμε μια αγαπημένη φιγούρα, μέχρι και την τελευταία, όπου ελπίζουμε ότι θα είμαστε περιτριγυρισμένοι από τους οικείους μας, έχουμε ανάγκη τους άλλους. Αυτή η ανάγκη δεν είναι ηθικής φύσης, είναι ζωτικής σημασίας, απαραίτητη για την επιβίωσή μας. Η αυτονομία δεν σημαίνει ότι βρισκόμαστε σε μια υπέροχη απομόνωση, αλλά ότι ζούμε μαζί με τους άλλους σε ένα νομικό πλαίσιο στη διαμόρφωση του οποίου συμμετείχαμε.

- Πιστεύετε ότι η απόλυτη κυριαρχία της οικονομικής σκέψης τα τελευταία χρόνια αναβιώνει ένα νέο είδος «επιστημονισμού»;

Ναι, και το παράδοξο είναι ότι το αφετηριακό του σημείο συμπίπτει με αυτό του μαρξισμού, ο οποίος επίσης παρουσιαζόταν ως μια επιστήμη και διαβεβαίωνε ότι εφόσον “το είναι καθορίζει τη συνείδηση”, οι οικονομικές σχέσεις είναι οι καθοριστικές για το καθεστώς μιας κοινωνίας. Στην πραγματικότητα τα κομμουνιστικά καθεστώτα στην Ανατολική Ευρώπη υπάκουαν σε μια εντελώς διαφορετική λογική. Ηταν τα πολιτικά προτάγματα αυτά τα οποία προσανατόλιζαν τις οικονομικές επιλογές, εξ ου και η μόνιμη ανεπάρκεια σε αγαθά στα καταστήματα, οι πτωχεύσεις στα εργοστάσια και οι οικολογικές καταστροφές. Για να το πούμε διαφορετικά, δεν είναι το θέμα εάν υποτάσσεται η πολιτική στην οικονομία ή η οικονομία στην πολιτική. Κάθε μία από τις δυο εξουσίες πρέπει να ανταποκρίνεται στα όρια που θέτει η άλλη».

- Η άνοδος φασιστικών και ναζιστικών δυνάμεων στην Ευρώπη σημαίνει ότι «η κοινοτοπία του κακού» είναι ακόμα παρούσα;

Οι νεοναζιστικές δυνάμεις που εμφανίζονται σποραδικά σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες πρέπει βεβαίως να συγκρατηθούν και να αντιμετωπιστούν. Αλλά δεν νομίζω ότι στην παρούσα ιστορική στιγμή, ο πρωταρχικός κίνδυνος για την Ευρώπη έρχεται από αυτή την πλευρά. Για να είμαι ακριβής, θεωρώ πολύ πιο επικίνδυνα τα λαϊκιστικά κινήματα που ψάχνουν για έναν και μοναδικό ένοχο για όλα τα δεινά μας και τον βρίσκουν σ' αυτούς που είναι διαφορετικοί από εμάς, είτε γιατί μιλούν μια άλλη γλώσσα (είναι δηλαδή ξένοι) είτε γιατί πιστεύουν σε άλλη θρησκεία – ειδικότερα το Ισλάμ. Αμφισβητώ τον νεοφιλελευθερισμό, ο οποίος θέλει να μας κάνει να πιστέψουμε ότι ο κάθε άνθρωπος είναι αυτάρκης και ότι η μοναδική του έγνοια είναι η οικονομική τάξη σε βάρος όλων των κοινωνικών μας αναγκών. Αμφισβητώ και τον νεοσυντηρητισμό, ο οποίος προσπαθεί να μας πείσει ότι στο όνομα κάποιων ανώτερων αξιών, των οποίων υποτίθεται ότι είμαστε όλοι κοινωνοί -δημοκρατικό καθεστώς, σεβασμός ανθρωπίνων δικαιωμάτων-, έχουμε το δικαίωμα να παρεμβαίνουμε στρατιωτικά σε κάθε μέρος του πλανήτη για να επιβάλλουμε τους νόμους μας. Αυτές οι δυνάμεις είναι που απειλούν την ευημερία των ανθρώπων, κάτι που δεν κάνουν οι μικρές ομάδες των νεοναζί.

- Εκατομμύρια άνθρωποι στην Ευρώπη ζουν σε ένα είδος οικονομικού απαρτχάιντ (φτώχεια, στέρηση, ανεργία κ.λπ.). Είκοσι τέσσερα χρόνια μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου, μήπως εγείρονται νέων ειδών τείχη στο εσωτερικό της ηπείρου μας;

Τα τείχη μεταξύ των πλουσίων και των φτωχών υπήρχαν πολύ πριν από το Τείχος του Βερολίνου, το οποίο δεν τα αντικατέστησε, αλλά ήρθε να προστεθεί σε αυτά. Είναι ευθύνη και ρόλος του κράτους να υπερασπίζεται όλους τους πολίτες και να φροντίζει για τα μακροπρόθεσμα συμφέροντά τους και όχι μόνο για τα άμεσα. Να σκέπτεται τις μελλοντικές γενιές και όχι μόνο τους ψηφοφόρους τού σήμερα. Τα τείχη δεν πρόκειται να εξαφανιστούν, αλλά μπορούμε να κάνουμε κάποια συντεταγμένα ανοίγματα (τρύπες), επιβλέποντας παράλληλα τη διαφύλαξη ενός δημόσιου χώρου.

- Ο νεοσυντηρητισμός και ο νεοφιλελευθερισμός αποτελούν ένα νέο γύρο επιθέσεων κατά της κληρονομιάς του Διαφωτισμού;

Η δυσκολία να καταπολεμηθούν οι συνέπειες του νεοφιλελευθερισμού και του νεοσυντηρητισμού προέρχεται από το γεγονός ότι και αυτές διεκδικούν την κληρονομιά του Διαφωτισμού. Η μάχη για την ανεξαρτησία του ατόμου, για τη χειραφέτησή του από τις δυνάμεις του κράτους ή της κοινωνίας, η οποία του επιβάλλει όλους τους κανόνες της ύπαρξής του, αποτελεί τμήμα του πνεύματος του Διαφωτισμού. Το ίδιο και η διακήρυξη της ισότητας των δικαιωμάτων όλων των πολιτών, σημείο αφετηρίας του δημοκρατικού καθεστώτος, αποτελεί τμήμα της ίδιας κληρονομιάς. Ωστόσο, τόσο ο νεοφιλελευθερισμός όσο και ο νεοσυντηρητισμός αγνοούν ένα άλλο στοιχείο της σκέψης του Διαφωτισμού, το οποίο συνίσταται στην αναγνώριση της πολυπλοκότητας την ανθρώπινης ύπαρξης, στην αδυναμία να παραμένουν αγκιστρωμένοι σε μία και μόνο αρχή. Η ελευθερία του ατόμου είναι ωραία, αλλά πρέπει να συναντά ένα όριο, τη συναίσθηση ότι δεν μπορούμε να ζήσουμε χωρίς τους άλλους ανθρώπους και ότι τελικώς το κοινό συμφέρον πρέπει να αντισταθεί στις πιέσεις του ατομικού συμφέροντος, γιατί τότε μιλάμε για την ελευθερία της αλεπούς μέσα στο κοτέτσι, η οποία θα εξελιχθεί άσχημα για τις κότες. Η άμυνα της δημοκρατίας είναι αναγκαία, αλλά εάν ψάχνουμε τρόπους για να την επιβάλουμε διά της βίας, αντιμαχόμαστε την ύπαρξή της, μια και πηγαίνουμε κόντρα στην αρχή της οικουμενικότητας, η οποία μας διδάσκει ότι οι υπόλοιποι άνθρωποι έχουν το δικαίωμα να αποφασίζουν οι ίδιοι για το τι τους πηγαίνει καλύτερα. Έτσι, εάν επιχειρήσουμε να την επιβάλουμε, τότε οι έπαινοι που αποδίδουμε στην ισότητα θα μοιάζουν με τη μάσκα ενός υποκριτή.

 ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ ΤΟ POST MORTEM ΑΡΘΡΟ ΤΗΣ ΤΖΙΝΑΣ ΠΟΛΙΤΗ ΓΙΑ ΤΟΝ ΣΠΟΥΔΑΙΟ ΔΙΑΝΟΗΤΗ

*Τέλος Εποχής -