Υπό δύο (ή και τρεις) Σημαίας: Ζωές με έντονες μεταβολές σε διαφορετικά πλαίσια (Κομβικά βιβλία και ντοκιμαντέρ)

 

Υπό δύο (ή και τρεις) Σημαίας: Ζωές με έντονες μεταβολές σε διαφορετικά πλαίσια 

Του Γιώργου Μ. Χατζηστεργίου (*)

oanagnostis.gr 

19–24 λεπτά

---

–

Μια από τις κορυφαίες ταινίες του φεστιβάλ First Look, στο Museum of the Moving Image των ΗΠΑ, τον Μάρτιο του 2023, είναι η «Fremont» του Babak Jalali. Ο πρωταγωνιστικός χαρακτήρας του έργου είναι μια νεαρή Αφγανή, η Ντόνια, που εργαζόταν ως μεταφράστρια για τον Αμερικάνικο στρατό κατά τη διάρκεια της αμερικάνικης εισβολής και κατοχής του Αφγανιστάν. Η Ντόνια ακολούθησε τον στρατό στις ΗΠΑ με την εκκένωση της Καμπούλ και τώρα εργάζεται σε ένα εργοστάσιο στην Αμερική. 

Η αναστάτωσή της νέας γυναίκας στη νέα διαμονή είναι μεγάλη και διαρκής, καθώς πρώτα απ’όλα ανησυχεί για την τύχη της οικογένειάς της, και παράλληλα δυσκολεύεται να βρει μια καινούρια ισορροπία στη ζωή της, στο νέο περιβάλλον. 

Αποκομμένη από τους ομοεθνείς της (όχι μόνο στον γενέθλιο τόπο που πολλοί τη θεωρούν προδότρια, μα και από έναν πρόσφυγα που ζει στην ίδια πολυκατοικία μ’αυτή) πασχίζει να βρει με ποιο πλαίσιο αναφοράς θα συνεχίσει. Δεν είναι εύκολο να κάνει μια ριζική τομή με την κοινωνία του λίκνου της, μα ούτε και να ενταχθεί εντελώς στην καινούρια, καθώς πέρα από τις τεράστιες πολιτισμικές διαφορές, έχει τη σημασία του το τί είναι αυτό που μπορεί να της προσφερθεί στο νέο τόπο.

“Fremont” του Babak Jalali.

Οι έκτακτες περιστάσεις στη ζωή της Ντόνια είναι εκ των πραγμάτων ακραία δραματικές, μα οι μεταβολές των πλαισίων αναφοράς στις ζωές των ανθρώπων, με όλες τις εντάσεις και αναστατώσεις που αυτές συνεπάγονται, είναι διαχρονικά ένα σταθερό στοιχείο της ανθρώπινης περιπέτειας, ακόμα και σε «ειρηνικές»- ή έστω σε χαμηλότερης εξωτερικής έντασης- περιόδους. Η ίδια η γέννηση ενός ανθρώπου συνιστά ένα κατ’εξοχήν τέτοιο συμβάν. Τα στάδια της εκπαίδευσης με τα διαφορετικά περιβάλλοντα, τις απαιτήσεις ή τις προσδοκίες μετασχηματισμού που τα συνοδεύουν, οι σχέσεις ή οι γάμοι με την ώσμωση του στενού κοινωνικού περίγυρου των συμμετεχόντων με ό τι αυτό συνεπάγεται για τη διαμόρφωση ενός καινούριου πεδίου συναντίληψης και πρακτικών, το πλαίσιο της σχέσης γονέων και παιδιών καθώς η ζωή εξελίσσεται προς πρωτόγνωρα μονοπάτια, η πορεία των επαγγελματικών ζητημάτων, οι κοντινές ή μακρινές μετακομίσεις, είναι μόνο κάποιες από αυτές τις περιπτώσεις, που ενώ ακούγονται (και είναι) συνηθισμένες, δεν σημαίνει ότι δεν συνοδεύονται από τις δικές τους αγωνίες, τα δικά τους δράματα, τις δικές τους ήττες, νίκες, οπισθοχωρήσεις ή προχωρήματα.

Δεν μπορεί να υπάρξει δημιουργική ζωή- για τον καθένα από μας, όπως και για τις συλλογικότητες- χωρίς ένα σοβαρό πλαίσιο αναφοράς, μα ας προσπαθήσουμε να δούμε διαυγέστερα τί μορφές μπορεί να πάρει αυτό, όπως και τους παράγοντες που μπορεί κάθε φορά να το συνδιαμορφώνουν.

Αναδρομή σε οικείες, μακρινές ιστορικές περιστάσεις

Ο Λάκης Προγκίδης, πολιτικός μηχανικός, μέλος της Συντονιστικής Επιτροπής κατάληψης του ΑΠΘ τον Νοέμβριο του 1973, στην εξέγερση κατά της δικτατορίας, που μετέπειτα σταδιοδρόμησε στο Παρίσι στο πεδίο της Φιλολογίας, ξεκινάει το βιβλίο του «Η κατάκτηση του μυθιστορήματος: από τον Παπαδιαμάντη στον Βοκκάκιο», βιβλιοπωλείο της Εστίας, 1998, με μια ρηξικέλευθη διερώτηση: «τί έβλεπε από το παράθυρό του στη Φλωρεντία/ τί σκεφτόταν κοιτάζοντας/ ο αυτοκράτωρ του Βυζαντίου Ιωάννης Η’ Παλαιολόγος;» τον καιρό που έμενε εκεί διαπραγματευόμενος με τον Πάπα την Ένωση των Εκκλησιών, στη Σύνοδο Φερράρας- Φλωρεντίας, σε μια διαδικασία που κράτησε περίπου δύο χρόνια. Το ζήτημα που αναδεικνύει ο Προγκίδης είναι ακριβώς το «μεταξύ δύο Πλαισίων»: δύο Εκκλησίες σε μεγάλη διάσταση μετά το Σχίσμα του 1054, ένας αρχαίος πολιτισμός κουρασμένος και απειλούμενος πιά με ολοκληρωτική καταστροφή συναντά έναν νεανικό πολιτισμό σε πλήρη εξέλιξη που έχει τα μάτια στραμμένα στο μέλλον, δύο διαφορετικές γεωπολιτικές θεάσεις του Κόσμου.

Βεβαίως, αυτή η (περιπετειώδης, όπως εξελίχθηκε) συνάντηση των δύο πολιτισμών δεν ήταν παρά ένα επεισόδιο στη μακρά διαδικασία διάλυσης της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Ο Παλαιολόγος της Άλωσης σκοτώθηκε πολεμώντας υπέρ του υφιστάμενου (μερικώς: ο Αυτοκράτορας είχε αποδεχθεί τις παραχωρήσεις υπέρ της Ενωσης των Εκκλησιών) πλαισίου, άλλοι αγωνίστηκαν να κρατήσουν το αρχαίο πλαίσιο, έστω ως μια δεύτερης κατηγορίας συλλογικότητα στις θεσμικές δομές της Οθωμανικής πια Αυτοκρατορίας, άλλοι υπέστησαν τη βίαια αλλαγή πλαισίου αναφοράς με τους μαζικούς εξισλαμισμούς, άλλοι εντάχθηκαν ατομικά στο σύστημα εξουσίας των Οθωμανών υιοθετώντας έτσι το καινούριο σύστημα αναφοράς, επειδή εξυπηρετούσε τα συμφέροντά τους, και τέλος άλλοι, μετακομίζοντας εγκαίρως στην Ιταλία, συνέβαλλαν κατά κάποιο τρόπο στην οικοδόμηση ενός νέου πλαισίου την εποχή της Αναγέννησης.

Οι λεπτομέρειες για όσα αναφέρονται παραπάνω υπάρχουν στη σχετική πλούσια βιβλιογραφία. Αυτό που έχει σημασία για το θέμα μας, καθώς οι εναλλακτικές περαιτέρω κατευθύνσεις είναι ποικίλες, είναι ότι το πλαίσιο αναφοράς των συλλογικοτήτων δεν προκύπτει «εξ αποκαλύψεως», ούτε είναι γραμμένο με ανεξίτηλα γράμματα σε κάποιο βράχο ή σε πλάκες, οπότε ίσχυε «ίδιο και ατόφιο για πάντα», μα προκύπτει από τις συνθήκες και εξελίσσεται παράλληλα μ’αυτές, ώστε να είναι κατά το δυνατόν λειτουργικό- έστω και από την άποψη της επιβίωσης, στη χειρότερη περίσταση- για όσους το υιοθετούν.

*

Στο κρίσιμο γεωγραφικό σταυροδρόμι που βρίσκεται η Ελλάδα, οι εμπλοκές μεταξύ διαφορετικών πλαισίων είναι πολύ κοινές. Η Επανάσταση του 1821, μαζί με τη ριζική, κομβική ανατροπή του υφιστάμενου πλαισίου κυριαρχίας με την οποία είναι κατ’εξοχήν συνδεδεμένη, εκδηλώνεται και με πολλαπλές άλλες ανατροπές επί μέρους πλαισίων. Το βιβλίο της Κωνσταντίνας Ζάνου, καθηγήτριας ιταλικής και μεσογειακής ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Columbia των ΗΠΑ, «Τραυλίζοντας το Έθνος: Διεθνικός πατριωτισμός στη Μεσόγειο, 1800-1850», εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2018, συμβάλλει αποδοτικά στη διερεύνηση αυτού του πεδίου, επεκτείνοντας τις έρευνές της πέρα από το πεδίο της αντίθεσης με την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Το βιβλίο αναφέρεται στην κατάρρευση του ενιαίου πολιτικού και πολιτισμικού κόσμου της Αδριατικής που αναφερόταν μέχρι τότε στην κυριαρχία της Βενετίας, και τις χαρακτηριστικές περιπτώσεις μιας γενιάς Επτανησίων διανοουμένων, δημιουργών και πολιτικών προσωπικοτήτων- από τον Ούγο Φόσκολο, τον Κάλβο και τον Σολωμό μέχρι τον Καποδίστρια, τον Ανδρέα Μουστοξύδη και τον Νικολό Τομαζέο. Σε μία εξαιρετικά ρευστή κατάσταση με πολλές ανατροπές, η ευθέως απειλούμενη πλέον, από τη Γαλλία του Μεγάλου Ναπολέοντα αρχικά, μα και ορισμένως από την αυτοκρατορική Αγγλία, άρχουσα τάξη των Επτανήσων που μιλούσε βενετσιάνικα, έγραφε στα ιταλικά και ήταν απολύτως προσηλωμένη κατά τα άλλα στην Ορθοδοξία (επισημαίνουμε ότι αυτό το εντελώς ιδιόμορφο πλαίσιο αναφοράς που ισχύει μόνον εκεί, συντίθεται από μια σειρά επάλληλων πλαισίων)- όπως και ο λαός που μιλούσε ελληνικά- έπρεπε να αναζητήσουν το μέλλον τους σε εντελώς καινοφανή πλαίσια.

Η κρίσιμη διάσταση εδώ είναι ότι τόσο ο Καποδίστριας όσο και ο Σολωμός, κορυφαίες προσωπικότητες του νέου ελληνισμού, δρώντες υψηλοφρόνως εν μέσω της κοσμογονίας του Αγώνα, βάζουν πλάτες- μαζί με άλλους, που αναφέρονται σε συγγενή μεν, μα διαφορετικά πλαίσια εκκίνησης- ώστε να προκύψει ένα εντελώς καινοφανές ενιαίο πλαίσιο συλλογικής αναφοράς για τον ελληνισμό: αυτό του σύγχρονου ελληνικού κράτους.

Ολες οι παραπάνω αναφορές, που έχουν σχέση με τα καθ’ημάς, δεν είναι παρά ενδεικτικές. Η παγκόσμια ιστορία συνολικά θα μπορούσε να ειδωθεί και ως μια συνεχής αλληλοδιαδοχή μεταβολής και σταθερότητας των πλαισίων αναφοράς των συλλογικοτήτων, τόσο στο τοπικό, όσο και στο περιφερειακό, αλλά και σε ηπειρωτικό ή πλανητικό επίπεδο.

Η ρευστότητα είναι εκτεταμένη και μεγάλη, διαχρονικά

Η επαφή ανθρώπων διαφορετικών πλαισίων αναφοράς (κάτι σαν την τομή δύο συνόλων, στα μαθηματικά) έχει μεγάλο ενδιαφέρον σε πολλά επίπεδα, ειδικά όταν κατά την αποτίμηση δίνεται έμφαση στην πλευρά που έχει μέχρι τώρα «μιλήσει» λιγότερο ή καθόλου γι’αυτό. Το βιβλίο της Caroline Dodds Penock «On savage Shores: How Indigenous Americans Discovered Europe», Penguin 2023, είναι χαρακτηριστικό. Ενώ μέχρι τώρα συζητάμε για το πώς είδαν οι Ευρωπαίοι τον Νέο Κόσμο, από τότε που ο Κολόμβος τον «ανακάλυψε» το 1492, στο βιβλίο αυτό διερευνάται το πώς γνώρισαν την Ευρώπη στο δικό της έδαφος δεκάδες χιλιάδες Αζτέκοι, Μάγια, και άλλοι- ως σκλάβοι, διπλωμάτες, εξερευνητές, μεταφραστές, υπηρέτες, έμποροι: από τον βασιλιά της Βραζιλίας που συνάντησε τον Ερρίκο VII της Αγγλίας, τους Αζτέκους που θεώρησαν τις εκτελέσεις στην αυλή του Καρόλου V ως ανθρωποθυσίες, ως τα mestizo (μιγάδες) παιδιά των Ισπανών που πήγαν στην Ισπανία με τους πατεράδες τους.

Kano Naizen (1570-1616), barbarians from the South

Σε άλλη συγκυρία, όταν οι Ευρωπαίοι δεν είχαν ακόμα πάρει το αποφασιστικό «πάνω χέρι» στα πράγματα, η ώσμωση των πολιτισμών έχει άλλα χαρακτηριστικά. Το βιβλίο του Nile Green «How Asia found herself: A story of intercultural understanding», Yale University Pree, 2022, αναδεικνύει τέτοια ζητήματα. Στην ατμόσφαιρα του βιβλίου, προκαλεί την έκπληξη (έχουμε μάθει αλλιώς) ένας πίνακας του Ιάπωνα ζωγράφου Kano Naizen (1570- 1616), που εικονίζει τους «άλλους», δηλαδή πορτογάλους εμπόρους- οι Ιάπωνες αποκαλούσαν τότε τους Ευρωπαίους «βαρβάρους του Νότου»- να κομίζουν ακριβά δώρα στο Ναγκασάκι. Άλλες γωνίες θέασης από τις γνώριμες της Δύσης. Το βιβλίο είναι ένας θησαυρός καινοφανών ερεθισμάτων: για παράδειγμα, η παρατήρηση του Νέχρου, ηγέτη της ανεξάρτητης πλέον Ινδίας μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ότι «στο διάστημα της αποικιοκρατίας, πάγωσαν οι  σχέσεις μεταξύ των χωρών της Ασίας», με την κριτική παρατήρηση ότι όροι όπως «Ασία» είναι συμβατικοί (το ίδιο ισχύει βεβαίως και για τον όρο «Ευρώπη») και ορισμένως παραπλανητικοί. Γνωρίζουμε από τον καιρό του Ηρόδοτου ότι είναι τόσο μεγάλη η ποικιλία των συνθηκών σ’αυτή την απέραντη περιοχή, ώστε να μπορεί ολόκληρη να στριμωχτεί σε έναν γεωγραφικό όρο, και επομένως σε ένα κοινό πλαίσιο αναφοράς. Επί πλέον, έχει τη σημασία του ότι οι κατά καιρούς εισβολείς δεν είναι μόνο οι Ευρωπαίοι, μα και «εσωτερικοί παράγοντες της Ασίας», όπως οι Μογγόλοι, οι Ιάπωνες, οι Σιαμέζοι και άλλοι. Οι εισβολές, με τις ανατροπές που φέρνουν, σε συνδυασμό με τις θρησκευτικές, εθνοτικές, οργανωτικές, διαφορές που υφίστανται ήδη στο πεδίο, καταλήγουν σε μια πολύ μεγάλη ποικιλία νέων πλαισίων αναφοράς

Το βιβλίο Courting India: England, Mughal India and the Origins of Empire», Bloomsbury, του Nadini Das, αναδεικνύει τις ριζικές ανατροπές που συχνά εγκυμονούν οι εξελίξεις. Το πολύ ενδιαφέρον βιβλίο συνδέεται με το κλασικό βιβλίο «Indian Summer», 2007, του Alex von Tunzelmann, το οποίο, αναφερόμενο στην πρώτη επαφή μεταξύ Ινδίας και Αγγλίας τον 17^ο αιώνα, ξεκινάει ως εξής: «Στην αρχή υπήρχαν δύο έθνη. Το ένα ήταν μια τεράστια, δυνατή και μεγαλοπρεπής αυτοκρατορία, θαυμαστά οργανωμένη και πολιτιστικά ενοποιημένη, η οποία κυριαρχούσε σε μια τεράστια περιοχή της Γης. Το άλλο ήταν ένα υπανάπτυκτο, ημι-φεουδαρχικό βασίλειο, διασπασμένο από θρησκευτικές διαμάχες, που δύσκολα κατάφερνε να θρέψει τις αμόρφωτες, άρρωστες και βρωμερές μάζες που το κατοικούσαν. Το πρώτο έθνος ήταν η Ινδία. Το δεύτερο ήταν η Αγγλία». Έχει ο καιρός (πολύ μεγάλα) γυρίσματα.

[..................................]

ΣΥΝΕΧΙΣΤΕ ΤΗΝ ΑΝΑΓΝΩΣΗ

Υπό δύο (ή και τρεις) Σημαίας: Ζωές με έντονες μεταβολές σε ...

—————————————————————————————————————

(*) Ο Γιώργος Μ. Χατζηστεργίου είναι πολιτικός μηχανικός και συγγραφέας. Τα δύο πρόσφατα βιβλία του «Ο πολιτισμός των φαντασμάτων» και «Ηδονική Γεωγραφία», όπως και το σύνολο του έργου του, κυκλοφορούν από τις «Εκδόσεις Αλεξάνδρεια».

Αναζητείστε τα βιβλία που αναφέρονται εδώ