ΚΟΣΜΟΠΟΛΙΤΕΣ ΕΘΝΙΚΙΣΤΕΣ
Στα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ού ο Γάλλος λογοτέχνης και πολιτικός Μωρίς Μπαρρές προβάλλει ως ο “Δάσκαλος” του εθνικισμού, του ιδεολογικού ρεύματος που οριζόταν ως η αποδοχή του ντετερμινισμού της γης και των νεκρών, που εξυμνούσε τον πόλεμο και πάλευε ενάντια στον διεθνισμό και τις οικουμενικές αξίες. Ο Ίων Δραγούμης ήταν ο σημαντικότερος Έλληνας “μαθητής” του. Γύρω από τον Μπαρρές βρίσκουμε όμως εκατοντάδες ακόμα κοσμοπολίτες εθνικιστές από όλο τον κόσμο: Ιταλούς –όπως ο Ντ’ Αννούντσιο και ο Μαρινέττι–, Ισπανούς, Πορτογάλους, Λατινoαμερικανούς, Βαλκάνιους… Μέσα από την αλληλογραφία τους και ποικίλες άλλες πηγές, ο εθνικισμός αναδεικνύεται σε ένα διεθνικό φαινόμενο, γέννημα ενός δικτύου φιλόδοξων ελιτιστών διανοούμενων που επιχειρούσαν να συνδυάσουν μια ριζοσπαστικά αντιδραστική πολιτική ιδεολογία με τη λογοτεχνία και την τέχνη.
Το βιβλίο ανιχνεύει τις διεθνείς διαδρομές του μπαρρεσικού εθνικισμού, από το Παρίσι μέχρι το Περού ή την οθωμανική “Ανατολή”, τις αντιφάσεις του, τις διακλαδώσεις και τις μεταλλάξεις του, τη σχέση του με τον πόλεμο και με την εμφάνιση του φασισμού· για να εστιάσει τελικά στις ελληνικές εκδοχές του, στην ιδεολογική πορεία του Ίωνα Δραγούμη, από τον προσηλυτισμό του μέχρι τη ρήξη, και στη σημασία που είχε για επιγόνους όπως ο Νίκος Καζαντζάκης και οι λογοτέχνες της “Γενιάς του ’30”.
****************************
3. Η ΕΚΔΗΛΩΣΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗΣ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ
Οι Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης διοργάνωσαν την Πέμπτη 19 Μαΐου, 2022 , στον κήπο του Συλλόγου Ελλήνων Αρχαιολόγων (Ερμού 134), συζήτηση με θέμα "Oι διαδρομές του εθνικισμού στις αρχές του 20ού αιώνα και η επικαιρότητά τους", με αφετηρία την έκδοση του βιβλίου του Παρασκευά Ματάλα, ».
Συνομίλησαν οι:
- Ελευθερία Ζέη, Επίκουρη καθηγήτρια Ιστορίας Νέων Χρόνων, Πανεπιστήμιο Κρήτης
- Αντώνης Λιάκος, Ομότιμος καθηγητής Νεότερης Ιστορίας, ΕΚΠΑ
- Ανδρέας Λυμπεράτος, Επίκουρος καθηγητής Νεότερης Βαλκανικής Ιστορίας, Πάντειο Πανεπιστήμιο
- Χρήστος Χατζηιωσήφ, Ομότιμος καθηγητής Ιστορίας Νεοτέρων Χρόνων, Πανεπιστήμιο Κρήτης και ο συγγραφέας.
*******************
4. ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΜΠΑΡΡΕΣ (Ανάλυση του Άκη Γαβριηλίδη)
Μπαρρές: ο εθνικισμός ως ένα ομοκοινωνικό σαδομαζοχιστικό όργιο
του Άκη Γαβριηλίδη
Τον Μωρίς Μπαρρές ομολογώ ότι μέχρι τώρα τον ήξερα ουσιαστικά μόνο ως όνομα· ως το όνομα ενός λίγο περίεργου συγγραφέα που αποτέλεσε έναν από τους προπάτορες του εθνικισμού.
Διαβάζοντας το εξαιρετικό, και πλούσια τεκμηριωμένο, πρόσφατο βιβλίο που αφιέρωσε σε αυτόν –και, ιδίως, στην επίδρασή του- ο Παρασκευάς Ματάλας, έχει κανείς την ευκαιρία να μάθει ή/ και να συνειδητοποιήσει αρκετά αξιοπρόσεκτα πράγματα γι’ αυτόν. Τα οποία είναι δυνατό να αξιοποιηθούν περαιτέρω προς αρκετές κατευθύνσεις.
Τις κατευθύνσεις αυτές δεν σκοπεύω βέβαια, και ούτε είναι δυνατό, να εξαντλήσω σε αυτό το σημείωμα. Εδώ θα ακολουθήσω μόνο μία.
Πρώτα απ’ όλα, αυτό που συνειδητοποιεί κανείς από το βιβλίο είναι ότι ο Μπαρρές στην εποχή του υπήρξε κάτι σαν προφήτης, ή, καλύτερα, σαν αρχηγός σέκτας, σαν ιδρυτής και αρχιερέας μιας λατρείας.
Το βιβλίο, μέσα από μία ανάλυση της πλούσιας αλληλογραφίας του, ανιχνεύει την παγκόσμια απήχηση που είχε στην εποχή του ο γάλλος εθνικιστής συγγραφέας σε ανθρώπους από πολλές άλλες χώρες οι οποίες δεν είχαν εκ πρώτης όψεως καμία ιδιαίτερη σχέση με τη Γαλλία, ενώ κάποιες κατά καιρούς είχαν και αντιπαλότητα μαζί της. Εξ ου και το παράδοξο που επιλέγει ως τίτλο.
Οι ανταλλαγές αυτές, στη συντριπτική τους πλειοψηφία, ξεκινούσαν με πρωτοβουλία των αλληλογράφων του. Άνθρωποι οι οποίοι μέχρι τότε του ήταν άγνωστοι, και μιλάμε πολλοί άνθρωποι, σε ένα μεγάλο διάστημα χρόνου που καλύπτει δεκαετίες, κυρίως τις δύο πρώτες δεκαετίες του προηγούμενου αιώνα, παίρνουν την πρωτοβουλία να του γράψουν για να του εκφράσουν το θαυμασμό και την ευγνωμοσύνη τους.
Διαβάζοντας κανείς αυτή την αλληλογραφία, εντυπωσιάζεται από την πολύ έντονη συγκινησιακή φόρτιση που χαρακτηρίζει τα γραφόμενα. Οι επιστολογράφοι δεν αρκούνται να επισημάνουν πόσο εύστοχα, τεκμηριωμένα, ενδιαφέροντα κ.ο.κ. βρίσκουν τα βιβλία του Μπαρρές, αλλά πάντοτε κοινοποιούν έναν διαθετικό (affective) κραδασμό: διαβεβαιώνουν ότι η επαφή με το έργο του τους συγκλόνισε, τους άνοιξε νέα πεδία σκέψης και –ακριβώς- συναισθήματος, τους άλλαξε τη ζωή.
Βοηθούσης και της παρέλευσης ενός αιώνα, αυτά τα «νέα πεδία σκέψης και συναισθήματος» που δηλώνουν ότι ανακάλυψαν οι προσήλυτοι στον εθνικισμό μάς ηχούν σήμερα ξένα και ακατανόητα. Οι εκφράσεις που χρησιμοποιούν για να τα περιγράψουν είναι γεμάτες μεγαλοστομίες, στα όρια του φανφαρονισμού και της γελοιότητας. Από τους σημερινούς εθνικιστές έχουμε μάθει να αναμένουμε κάποια ρητορική υπερβολή και κάποια θεατρικότητα. Ωστόσο, οι επιστολές αυτές δείχνουν να εκφράζουν πραγματικά συναισθήματα, τα οποία όμως σε μας φαίνεται απίθανο να βίωσαν πραγματικοί άνθρωποι.
Ένα άλλο εντυπωσιακό στοιχείο σε αυτό το εκτεταμένο κόρπους επιστολών είναι ότι προέρχονται όλες ανεξαιρέτως από άντρες. Και μάλιστα νέους άντρες, από τα 20 μέχρι τα 30.
Ίσως πει κανείς ότι αυτό είναι αναμενόμενο διότι την εποχή εκείνη δεν ήταν συνηθισμένο για τις γυναίκες να γράφουν γενικώς, είτε στον δημόσιο χώρο είτε στον ιδιωτικό ή ημι-δημόσιο της επιστολογραφίας.
Αυτό ισχύει, αλλά μόνο ως ένα βαθμό. Π.χ. στην Ελλάδα, εκείνη την περίοδο, τη μεγαλύτερη παραγωγή μυθιστορηματικών έργων με σκοπό την διάχυση του εθνικισμού ως λατρείας της γης και των νεκρών την οφείλουμε σε μία γυναίκα, την Πηνελόπη Δέλτα. Ωστόσο, δεν έχουμε καμία ένδειξη ότι είτε αυτή, είτε οποιαδήποτε άλλη γυναίκα συγκλονίστηκε εξίσου από τον Μπαρρές και σκέφτηκε να του το γνωστοποιήσει.
Ο «κοσμοπολιτικός εθνικισμός» λοιπόν φαίνεται ότι υπήρξε ένα boys’ club.
Και μάλιστα ένα κλαμπ από το οποίο ο αποκλεισμός των γυναικών δεν ήταν απλώς ένα αθέλητο αποτέλεσμα, αλλά, για μερικούς τουλάχιστον, συνειδητή επιλογή και επιδίωξη.
Από τα παραθέματα που γενναιόδωρα μας προσφέρει το βιβλίο, θα αντιγράψω εδώ ένα σχετικό. Πρόκειται για επιστολή που γράφει το 1911 ένας μπαρρεσιστής, ο Πέτρος Βλαστός, προς τον Ίωνα Δραγούμη, τότε ομοϊδεάτη του, και στην οποία προσπαθεί να τον πείσει να χωρίσει με την Μαρίκα Κοτοπούλη. Και προσπαθεί με επιχειρήματα (;) όπως τα παρακάτω:
πρέπει να χαθεί [!]. (…) Eίναι τόσο μικρό πράμα η γυναίκα (…) για μυαλά που έχουνε μια θέληση μέσα τους, κι έναν αγώνα να νικήσουν, μου φαίνεται χαμός κι αφανισμός να σταματούνε στη γυναίκα.
Ένα χρόνο αργότερα, ο Βλαστός θα εκφράσει και δημόσια, έστω έμμεσα, την αποδοκιμασία του προς αυτόν το δεσμό. Το 12 ξαναδημοσιεύει ένα παλιότερο μανιφέστο του που έφερε τον χαρακτηριστικό τίτλο Η φυλή, και που περιείχε τη φράση: «οι δυνατοί χαλάσανε το αίμα τους ξεχνώντας την ηρωική τους περηφάνια και την αριστοκρατική τους αποστολή στην αγκαλιά της μαυρομάτας σκλάβας»· στη νέα αυτή δημοσίευση, προσθέτει μετά το τέλος αυτής της φράσης τις λέξεις: «και της θεατρίνας»! (παρατίθεται στο Ματάλας, ό.π. 289).
Στην εν λόγω «θεατρίνα», πάντως, οφείλουμε το μόνο ίσως παράθεμα του βιβλίου το οποίο ηχεί ως μία νησίδα σύνεσης και ενσυναίσθησης μέσα σε έναν ωκεανό βερμπαλισμού, ανοησίας και βαναυσότητας. Τα λόγια αυτά βέβαια δεν τα έγραψε η ίδια, αλλά τα κατέγραψε και μας τα μετέφερε ο Δραγούμης από μια συζήτησή τους:
Δεν της αρέσει ο πόλεμος, είναι περιττός. Γιατί δεν κάθονται οι άνθρωποι στ’ αυγά τους; Καλά είναι εκεί που είναι. Μαλώνουν σα μπακάληδες και κατασκοτώνονται για ένα κομμάτι γης. Υπάρχει τίποτε πιο πρόστυχο;
Της είπα αφού την άκουσα· –Η αφορμή ή ο σκοπός που γίνεται ένας πόλεμος δεν έχει σημασία καμιά. (…) . Όταν μια φυλή θέλει να μείνει καθαρή από ανακατώματα με μιαν άλλη φυλή που της ρίχνεται, πολεμά για να νικήσει την επίθεση και να μην ανακατωθεί με την άλλη φυλή. (…) Ο πόλεμος είναι εξυγιαντικός.
[…]
– Ας τ’ αφήσουμε αυτά. Αν σου αρέσει ο πόλεμος, πήγαινε. Μα θα με χάσεις εμένα. (Παρατίθεται στη σελ. 288).
Το 1906, σε ηλικία δηλαδή 28 ετών, ο Δραγούμης, πριν ακόμα αναθεωρήσει τον μπαρρεσισμό του, διατύπωνε εγγράφως τις απόψεις που πρότεινε η θεατρίνα να «αφήσουν», με τα εξής απίστευτα λόγια:
Κάθε φορά που μαθαίνω πως οι εχθροί μάς έδωσαν κανένα χτύπημα, κάθε φορά που χύνεται αίμα ελληνικό, που μπήχνεται βουλγαρική σημαία σ’ ελληνικές ακροπόλεις, που καταστρέφονται Έλληνες από τους βαρβάρους, που όλοι επιβουλεύονται τη ζωή μας, χαίρομαι με μια ηδονή ξετρελαμένη. Τέτοια να παθαίνουμε και ακόμα περισσότερα. Να μπηχτεί το ξενικό μαχαίρι ώς το κόκκαλο, να το νιώσω, να πονεί και να τσούζει, και να βγάζει αίμα … για να περιμαζευτούμε και να ξυπνήσουμε και να φωνάξουμε «ωχ!» και να πάρουμε και μεις το μαχαίρι να ξεσχίσουμε τους εχθρούς.
Το λεξιλόγιο και οι εικόνες που χρησιμοποιούνται στο απόσπασμα αυτό δεν αναφέρονται στον πόλεμο ως αντικείμενο ορθολογικής μελέτης και στρατηγικής ανάλυσης. Πουθενά δεν τίθεται ως στόχος η νίκη· αντιθέτως μάλιστα, αναφέρεται ρητά ότι η ήττα είναι προτιμότερη, και μάλιστα προκαλεί «ηδονή».
[......................................]
ΣΥΝΕΧΙΣΤΕ ΤΗΝ ΑΝΑΓΝΩΣΗ
Μπαρρές: ο εθνικισμός ως ένα ομοκοινωνικό σαδομαζοχιστικό ...
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου