Πινελιές από την εξέλιξη του πολιτισμού στη Δύση

Το βλέμμα μας στην ιστορία συχνά στέκεται σε επιλεγμένα γεγονότα των τελευταίων δεκαετιών ή σε ένδοξες στιγμές του μακρινού παρελθόντος με στόχο την τόνωση της συλλογικής μας αυτοεικόνας. Όταν δε η συζήτηση έρχεται στον ορισμό του πολιτισμού και τον διαχωρισμό του πολιτισμένου από τον μη πολιτισμένο εκεί συχνά κρατάμε τον καλό ρόλο δίνοντας τον άχαρο στον «άλλο» που κάθε φορά αλλάζει πρόσωπο, εθνικότητα κ.λπ. αναλόγως της ατζέντας μας. 

 

Συχνά όσοι νιώθουν ότι ανήκουν στη διαφωτισμένη Δύση αφήνουν έξω από το κάδρο το γεγονός ότι ο πολιτισμός είναι μια διαδικασία εν εξελίξει, ενίοτε πισωγυρίζει (όπως στην περίπτωση των ναζί), σίγουρα ωστόσο δεν είναι το ακίνητο κινούν που τα πάνθ’ ορά. 

 

Μια ματιά στο όχι τόσο μακρινό παρελθόν της Ευρώπης δίνει απαντήσεις σε όσους αυθαίρετα και ανιστόρητα αναλαμβάνουν τον ρόλο του δήθεν εκπολιτιστή. Η απάντηση σε όσους εν έτει 2021 φοβούνται ότι προσφυγόπουλα θα μαγαρίσουν τον πολιτισμό τους είναι –εκτός από τη φωνή της λογικής– , έργα όπως «Η εξέλιξη του πολιτισμού» του Νόρμπερτ Ελίας (κυκλοφορεί σε μετάφραση της Έμης Βαϊκούση από τις εκδόσεις Νεφέλη).

 

 Η δίτομη μελέτη του Γερμανοεβραίου κοινωνιολόγου που δημοσιεύτηκε το 1939 έθεσε σε αμφισβήτηση συμπεριφορές που μέχρι τότε θεωρούνταν αυτονόητες και άνοιξε –μέσω της σύνθεσης της κοινωνιολογίας, της ιστορίας και της ψυχολογίας– τον δρόμο για την κατανόηση κοινωνικών φαινομένων.

 

Γιατί σήμερα θα μας φαινόταν αηδιαστικό να πίνουμε τη σούπα μας από την ίδια γαβάθα με άλλους δέκα ανθρώπους; Και για ποιο λόγο θεωρείται ιδιωτική υπόθεση η επίσκεψή μας στην τουαλέτα; Κι όμως δεν ένιωθαν πάντα οι άνθρωποι αποστροφή όταν έβλεπαν κάποιον να φτύνει πάνω στο τραπέζι. Το έργο του Ελίας εξετάζει πώς οι κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές εξελίξεις αλλάζουν την αισθητική και εγκαθιδρύουν τη νέα ηθική. Μορφωμένοι κληρικοί του Μεσαίωνα μέσα από οδηγίες συμπεριφοράς επιχείρησαν για σειρά ετών να εκπαιδεύσουν το ποίμνιο. Μεταξύ των οδηγιών: δεν πρέπει να φυσάει κανείς τη μύτη του στο τραπεζομάντιλο ούτε να ρουφάει τη σούπα από το κουτάλι σαν αγροίκος, να μη βάζει πίσω στην πιατέλα τα κόκαλα που έχει ροκανίσει, να μην ξεφυσάει σαν τη φώκια όταν κάθεται να φάει και να μη γλείφει από τα δάχτυλά του τα υπολείμματα τροφής. Ο Ελίας στο έργο του παραθέτει αποσπάσματα από το «De civilitate morum puerilium» (Περί της ευγενείας των παίδων) του Έρασμου (1466-1536), που αποτελεί το σαβουάρ βιβρ της εποχής. Μεταξύ αυτών διαβάζουμε ότι «είναι άπρεπο να παίρνεις μασημένες τροφές από το στόμα και να τις βάζεις πάλι επάνω στο πινάκιο. Αν κάτι δεν κατεβαίνει, γύρνα διακριτικά και πέταξέ το». 

 

 Το 1672 στο «Nouveau traite de civilite» (Νέα πραγματεία για την κοινωνική κοσμιότητα) ο Αντουάν ντε Κουρτέν γράφει: «Αν όλοι τρώνε απ’ την πιατέλα, πρέπει να αποφεύγουμε με προσοχή να βάζουμε εκεί το χέρι μας, αν δεν το έχουν βάλει πρώτοι οι κοινωνικά ανώτεροι από εμάς» ενώ είναι πλέον κανόνας ότι ο κοινωνικά ανώτερος στη συντροφιά δικαιούται να ξεδιπλώσει πρώτος την πετσέτα του.

 Παρότι τον Μεσαίωνα ήταν κοινώς αποδεκτό να τρώει κανείς με τα δάχτυλα, το 1859 θεωρούνταν πλέον συνήθεια που παρέπεμπε στους κανίβαλους, σύμφωνα με τον ανώνυμο συγγραφέα του βιβλίου «The habits of good society».  

Το 1702 ο Ντε λα Σαλ έγραφε στο «Les regles de la bienseance et de la civilite chretienne» ότι είναι απρεπές να χρησιμοποιεί κανείς την πετσέτα για να σκουπίζει το πρόσωπο «και ακόμη απρεπέστερο να τρίβει κανείς μ’ αυτή τα δόντια· και θα ήταν ένα από τα χονδροειδέστερα παραπτώματα ενάντια στην κοινωνική κοσμιότητα να τη χρησιμοποιήσει κάποιος για να απομυξιστεί».

 

 Σε ό,τι αφορά τις σωματικές ανάγκες, τον 15ο αιώνα οι άνθρωποι καλό ήταν να προσέχουν πού κάθονταν μήπως κατά λάθος λερώνονταν από κάτι αισχρό ή αηδές. Επίσης, δεν θα έπρεπε να αγγίζουν με γυμνό χέρι τον εαυτό τους κάτω από το ρούχο, ενώ θα ήταν ωφέλιμο να μην ήταν τόσο αγενείς ώστε να χαιρετούν κάποιον που ουρεί ή αποπατεί.

 

Προτρέπονταν επίσης να σφίγγουν τους γλουτούς τους ώστε να μην τους φεύγουν αέρια και σε περίπτωση που δεν μπορούσαν να συγκρατηθούν καλό θα ήταν να βήχουν για να καλύπτουν τον ήχο – ένα βήξιμο για κάθε αέριο είναι η καθωσπρέπει αντιστοιχία. 

 

 Ο Νόρμπερτ Ελίας μεταφέρει απόσπασμα από τον κανονισμό της αυλής του Braunschweig (Braunschweigische Hofordnung) του 1859 σύμφωνα με το οποίο «κανείς, όποιος κι αν είναι, να μη λερώνει στη διάρκεια των γευμάτων και πριν ή μετά τα γεύματα, αργά ή νωρίς με τα ούρα του ή με άλλες ακαθαρσίες τα κεφαλόσκαλα, τις σκάλες, τους διαδρόμους και τα δωμάτια, αλλά να πηγαίνει να κάνει την ανάγκη του αυτή σε κατάλληλα, ενδεδειγμένα μέρη».

 

 Ο Τζοβάνι ντέλα Κάζα στο «Galateo» (1558) συμβουλεύει ότι δεν είναι σωστό αφού έχεις σκουπίσει τη μύτη σου «να ξεδιπλώνεις το μαντίλι και να κοιτάζεις εκεί, σαν να ήταν δυνατό να σου έχουν πέσει μαργαριτάρια ή ρουμπίνια απ’ το κεφάλι σου», ενώ ο Αντουάν ντε Κουρτέν σημειώνει ότι «άλλοτε επιτρεπόταν να φτύνει κανείς στο δάπεδο, μπροστά σε πρόσωπα περιωπής, και αρκούσε να βάλει το πόδι επάνω στο φτύμα· στις μέρες μας αυτό συνιστά απρέπεια».

Il Galateo» του Giovanni Della Casa

Ο ανώνυμος συγγραφέας του «The habits of good society» (1859) πάντως –κατανοώντας ότι για να πείσει το αναγνωστικό κοινό της εποχής θα έπρεπε να επιστρατεύσει τα μεγάλα μέσα– σημειώνει ότι το φτύσιμο «εκτός από άξεστη και αποκρουστική είναι και συνήθεια κακή για την υγεία». Αν και δεν εξηγεί σε τι βλάπτει την υγεία το φτύσιμο, σίγουρα κάποιο κακό θα κάνει.