Η αρχή της ευθύνης
Αναζητώντας μια ηθική για τον τεχνολογικό πολιτισμό
Χανς Γιώνας
μετάφραση: Ντίνα Σαμοθράκη, Θεόδωρος Στουφής
Αρμός, 2018
612 σελ.
ISBN 978-960-615-167-5, [Κυκλοφορεί - Εκκρεμής εγγραφή]
Τιμή
Τροχός και φωτιά. Εφευρέσεις και
ανακαλύψεις. Στα χέρια του ανθρώπου η τεχνολογία έχει πάντα δυο χρήσεις.
Μία που χτίζει πολιτισμούς και μία που τους καταστρέφει. Η διαφορά
σήμερα με το παρελθόν είναι ότι τότε η κακή χρήση της τεχνολογίας
μπορούσε να καταστρέψει το τώρα. Σήμερα μπορεί να καταστρέψει και το
μέλλον. Σ' αυτό ακριβώς το σημείο έρχεται ο Χανς Γιώνας να επισημάνει
την σημασία που έχει ο τρόπος που θα διαχειριστεί ο σύγχρονος άνθρωπος
τις νέες δυνατότητες. Ένας τρόπος που δεν βασίζεται στον φόβο και τον
αποκλεισμό, αλλά στην διάκριση, την υπευθυνότητα και σε μια νέα ηθική
την οποία οφείλουμε να αναπτύξουμε. Μια ηθική που δημιουργείται όταν
αναλογιζόμαστε την ευθύνη απέναντι στον εαυτό μας, το περιβάλλον και τις
μελλοντικές γενιές. (Από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου)
"Αν ο διάλογος για την ηθική μπορεί να συνεισφέρει κάτι στον αγώνα του ανθρώπου να επιζήσει πέρα από τον παρόντα αιώνα, χρειαζόμαστε ακριβώς τέτοιου είδους εργασία για να προγραμματίσουμε τα αναγκαία βήματα. Χωρίς να αυταπατάται, αλλά και χωρίς να απελπίζεται, ο Χανς Γιώνας μας φέρνει ενώπιον των ζητημάτων από τα οποία εξαρτάται το οποιοδήποτε μέλλον μας." (David Levy, Times Higher Education Supplement)
Πρόλογος στην αγγλική έκδοση
Η ΑΛΛΑΓΜΕΝΗ ΦΥΣΗ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΠΡΑΞΗΣ
Το παράδειγμα της αρχαιότητας
Χαρακτηριστικά της ηθικής που προηγήθηκε
Οι νέες διαστάσεις της ευθύνης
Η τεχνολογία ως "κλήση" του ανθρώπου
Παλιές και καινούριες προστακτικές
Παλιότερες μορφές μιας "ηθικής προσανατολισμένης προς το μέλλον"
Ο άνθρωπος ως αντικείμενο της τεχνολογίας
Η "ουτοπιστική" δυναμική της τεχνικής προόδου και το υπερβολικό μέγεθος της ευθύνης
Το ηθικό κενό
ΠΕΡΙ ΑΡΧΩΝ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΥ
Ιδεατή και πραγματική γνώση στην "ηθική του μέλλοντος"
Επικράτηση της κακής επί της καλής πρόγνωσης
Το στοίχημα ως στοιχείο της ανθρώπινης ύπαρξης
Το καθήκον να εξασφαλίσουμε ένα μέλλον
Είναι και πρέπει να είναι
ΟΙ ΣΚΟΠΟΙ ΚΑΙ Η ΘΕΣΗ ΤΟΥΣ ΣΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ
Το σφυρί
Το δικαστήριο
Το περπάτημα
Το πεπτικό όργανο
Από την πραγματικότητα στην εγκυρότητα: Από το ζήτημα του σκοπού στο ζήτημα της αξίας
ΤΟ ΑΓΑΘΟ, ΤΟ "ΔΕΟΝ" ΚΑΙ ΤΟ ΕΙΝΑΙ: ΜΙΑ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΕΥΘΥΝΗΣ
Είναι και δέον
Θεωρία της ευθύνης: Πρώτες διακρίσεις
Θεωρία της ευθύνης: Γονέας και πολιτικός ως εξέχοντα παραδείγματα
Θεωρία της ευθύνης: Ό ορίζων του μέλλοντος
Πόσο μακριά στο μέλλον παρεκτείνεται η πολιτική ευθύνη;
Γιατί ή "ευθύνη" δεν είχε κεντρική θέση στην προηγούμενη ηθική θεωρία;
Η σχέση γονέα-παιδιού Το αρχέτυπο της ευθύνης
Η ΕΥΘΥΝΗ ΣΗΜΕΡΑ: ΤΟ ΕΠΙΣΦΑΛΕΣ ΜΕΛΛΟΝ ΚΑΙ Η ΙΔΕΑΤΗΣ ΠΡΟΟΔΟΥ
Το μέλλον της ανθρωπότητας και το μέλλον της φύσης
Η δυσοίωνη πλευρά του Βακωνικού ιδεώδους
Ο μαρξισμός ή ο καπιταλισμός είναι καταλληλότερος για να αντιμετωπίσει τον κίνδυνο;
Εξετάζοντας συγκεκριμένα τις αφηρημένες πιθανότητες
Η ουτοπία του ερχόμενου "αληθινού ανθρώπου"
Ουτοπία και η ιδέα της προόδου
ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΟΥΤΟΠΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟ ΗΘΟΣ ΤΗΣ ΕΥΘΥΝΗΣ
Οι κολασμένοι της γης και η παγκόσμια επανάσταση
Κριτική του μαρξιστικού ουτοπισμού
Από την κριτική της ουτοπίας στην ηθική της ευθύνης
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΤΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ 3
Αδυναμία ή ισχύς της υποκειμενικότητας
ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΠΡΟΛΟΓΟΣ'
Το επιχείρημα της ασυμβατότητας
Το επιχείρημα του επιφαινομένου
"Έπιφαινομενισμός" ακυρούμενος από την ακύρωση της "ασυμβατότητας"
Ανασκόπηση της προτεινόμενης λύσης βάσει της κβαντομηχανικής
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ
"Αν ο διάλογος για την ηθική μπορεί να συνεισφέρει κάτι στον αγώνα του ανθρώπου να επιζήσει πέρα από τον παρόντα αιώνα, χρειαζόμαστε ακριβώς τέτοιου είδους εργασία για να προγραμματίσουμε τα αναγκαία βήματα. Χωρίς να αυταπατάται, αλλά και χωρίς να απελπίζεται, ο Χανς Γιώνας μας φέρνει ενώπιον των ζητημάτων από τα οποία εξαρτάται το οποιοδήποτε μέλλον μας." (David Levy, Times Higher Education Supplement)
Περιεχόμενα
ΕισαγωγήΠρόλογος στην αγγλική έκδοση
Η ΑΛΛΑΓΜΕΝΗ ΦΥΣΗ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΠΡΑΞΗΣ
Το παράδειγμα της αρχαιότητας
Χαρακτηριστικά της ηθικής που προηγήθηκε
Οι νέες διαστάσεις της ευθύνης
Η τεχνολογία ως "κλήση" του ανθρώπου
Παλιές και καινούριες προστακτικές
Παλιότερες μορφές μιας "ηθικής προσανατολισμένης προς το μέλλον"
Ο άνθρωπος ως αντικείμενο της τεχνολογίας
Η "ουτοπιστική" δυναμική της τεχνικής προόδου και το υπερβολικό μέγεθος της ευθύνης
Το ηθικό κενό
ΠΕΡΙ ΑΡΧΩΝ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΥ
Ιδεατή και πραγματική γνώση στην "ηθική του μέλλοντος"
Επικράτηση της κακής επί της καλής πρόγνωσης
Το στοίχημα ως στοιχείο της ανθρώπινης ύπαρξης
Το καθήκον να εξασφαλίσουμε ένα μέλλον
Είναι και πρέπει να είναι
ΟΙ ΣΚΟΠΟΙ ΚΑΙ Η ΘΕΣΗ ΤΟΥΣ ΣΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ
Το σφυρί
Το δικαστήριο
Το περπάτημα
Το πεπτικό όργανο
Από την πραγματικότητα στην εγκυρότητα: Από το ζήτημα του σκοπού στο ζήτημα της αξίας
ΤΟ ΑΓΑΘΟ, ΤΟ "ΔΕΟΝ" ΚΑΙ ΤΟ ΕΙΝΑΙ: ΜΙΑ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΕΥΘΥΝΗΣ
Είναι και δέον
Θεωρία της ευθύνης: Πρώτες διακρίσεις
Θεωρία της ευθύνης: Γονέας και πολιτικός ως εξέχοντα παραδείγματα
Θεωρία της ευθύνης: Ό ορίζων του μέλλοντος
Πόσο μακριά στο μέλλον παρεκτείνεται η πολιτική ευθύνη;
Γιατί ή "ευθύνη" δεν είχε κεντρική θέση στην προηγούμενη ηθική θεωρία;
Η σχέση γονέα-παιδιού Το αρχέτυπο της ευθύνης
Η ΕΥΘΥΝΗ ΣΗΜΕΡΑ: ΤΟ ΕΠΙΣΦΑΛΕΣ ΜΕΛΛΟΝ ΚΑΙ Η ΙΔΕΑΤΗΣ ΠΡΟΟΔΟΥ
Το μέλλον της ανθρωπότητας και το μέλλον της φύσης
Η δυσοίωνη πλευρά του Βακωνικού ιδεώδους
Ο μαρξισμός ή ο καπιταλισμός είναι καταλληλότερος για να αντιμετωπίσει τον κίνδυνο;
Εξετάζοντας συγκεκριμένα τις αφηρημένες πιθανότητες
Η ουτοπία του ερχόμενου "αληθινού ανθρώπου"
Ουτοπία και η ιδέα της προόδου
ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΟΥΤΟΠΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟ ΗΘΟΣ ΤΗΣ ΕΥΘΥΝΗΣ
Οι κολασμένοι της γης και η παγκόσμια επανάσταση
Κριτική του μαρξιστικού ουτοπισμού
Από την κριτική της ουτοπίας στην ηθική της ευθύνης
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΤΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ 3
Αδυναμία ή ισχύς της υποκειμενικότητας
ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΠΡΟΛΟΓΟΣ'
Το επιχείρημα της ασυμβατότητας
Το επιχείρημα του επιφαινομένου
"Έπιφαινομενισμός" ακυρούμενος από την ακύρωση της "ασυμβατότητας"
Ανασκόπηση της προτεινόμενης λύσης βάσει της κβαντομηχανικής
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ
Για μια ηθική της ευθύνης
Θανάσης Γιαλκέτσης
Ενα πολύ σημαντικό έργο, το βιβλίο του Χανς Γιόνας
«Η αρχή της ευθύνης», κυκλοφόρησε πρόσφατα και στη γλώσσα μας (εκδόσεις
Αρμός, 2018).
Μαθητής του Χάιντεγκερ, ο εβραϊκής καταγωγής Γερμανός φιλόσοφος Χανς Γιόνας (1903-1993) εισηγείται τις βασικές αρχές μιας νέας ηθικής, ικανής να ανταποκριθεί στις προκλήσεις ενός τεχνολογικού πολιτισμού απειλούμενου από τον κίνδυνο της αυτοκαταστροφής.
Το κείμενο που ακολουθεί είναι απόσπασμα συνέντευξης του Χανς Γιόνας, που δημοσιεύτηκε στο γαλλικό περιοδικό Esprit τον Μάιο του 1991.
● Aπό τη μέρα της έκδοσής της, «Η αρχή της ευθύνης» πούλησε στη Γερμανία περισσότερα από 130.000 αντίτυπα. Για ένα έργο φιλοσοφίας, πρόκειται, πιθανόν, για ιστορικό ρεκόρ. Πώς εξηγείτε αυτή την εντυπωσιακή επιτυχία;
Οφείλω να πω ότι αυτή η επιτυχία εξέπληξε κι εμένα. Δεν γνωρίζω ακριβώς σε τι να την αποδώσω, αν και θα μπορούσα να διατυπώσω ορισμένες υποθέσεις. Η πρώτη είναι ότι το βιβλίο ήρθε αναμφίβολα στη σωστή στιγμή. Οι καιροί ήταν κατά κάποιον τρόπο ώριμοι και η συνειδητοποίηση της απειλής που βαραίνει πάνω στο περιβάλλον είχε ήδη αρχίσει να διαδίδεται.
Το βιβλίο μου εκδόθηκε το 1979. Οι ιδέες όμως που με οδήγησαν να το γράψω είχαν αρχίσει να αναπτύσσονται μέσα μου ήδη από τη δεκαετία του 1960. Εκείνη την περίοδο άρχισα πράγματι να κατανοώ με όλο και μεγαλύτερη σαφήνεια την ιδιαίτερη διαλεκτική της τεχνολογικής προόδου, που κατέληξε να συμπαρασύρει ολόκληρο τον πλανήτη. Τότε άρχισα να στοχάζομαι από φιλοσοφική σκοπιά την επινόηση της νεότερης επιστήμης, η οποία δεν «εφευρέθηκε» –αν μπορώ να εκφραστώ έτσι– παρά στα τέλη του 17ου αιώνα.
Θα αναπτυχθεί τότε ένας εντελώς νέος τρόπος συσχέτισης με τη φύση, ριζικά διαφορετικός από τη θεωρητική στάση των αρχαίων, όπως τη βρίσκουμε στη φυσική του Αριστοτέλη, ένας τρόπος που απαιτεί να μετασχηματιστεί σε πρακτική σχέση. Αυτή η μετατόπιση γνώσεων, που έγινε εφικτή από την ανάπτυξη των φυσικών επιστημών, πήρε διαστάσεις οι οποίες υπερβαίνουν όσα θα μπορούσαμε λογικά να επιθυμούμε, να ελπίζουμε και να θέλουμε.
Οφείλουμε να διαπιστώσουμε ότι συντελείται μια επίθεση στην ακεραιότητα της φύσης, όχι μόνον εκείνης που μας περιβάλλει αλλά και εκείνης που είναι μέσα μας, με κίνδυνο μια καταστροφή της ισορροπίας πάνω στην οποία βασίζεται η ύπαρξη των πολυάριθμων μορφών ζωής που συγκατοικούν στη Γη. Σε μια πρώτη φάση, αυτό είχε ως αποτέλεσμα μιαν ενίσχυση της κυριαρχίας του ανθρώπου σε επίπεδα που ποτέ δεν είχε φτάσει στο παρελθόν.
Ταυτόχρονα, όμως, η κατάχρηση της ικανότητάς μας για κυριαρχία μάς οδηγεί στην καταστροφή αυτού που έχουμε μάθει να το κυριαρχούμε. Νόμιζαν ότι αυτή η κυριαρχία θα χρησίμευε μόνο στο να εμπλουτίζει την ανθρώπινη ζωή, να την κάνει πιο γόνιμη και πλούσια. Και πράγματι, αυτό συμβαίνει, τουλάχιστον προς το παρόν. Φτάνουμε όμως στο κατώφλι πέρα από το οποίο αυτή η πρόοδος μπορεί να αντιστραφεί και να μετατραπεί σε συμφορά. Και είναι σαφές ότι ήδη εδώ και κάμποσο καιρό πολλοί άνθρωποι άρχισαν να το αντιλαμβάνονται.
Για να πούμε την αλήθεια, αυτή η συνειδητοποίηση άρχισε να διαδίδεται μετά το τέλος του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου, έπειτα από το σοκ που προκάλεσαν οι πρώτες πυρηνικές εκρήξεις. Η βόμβα στη Χιροσίμα υποχρέωσε τη σκέψη να πάρει μια νέα κατεύθυνση, να αναρωτηθεί για τον κίνδυνο που αντιπροσωπεύει η ίδια η ισχύς μας, η εξουσία του ανθρώπου πάνω στη φύση.
Ωστόσο, αυτό που με ανησυχούσε σε αυξανόμενο βαθμό δεν ήταν η στρατιωτική χρήση της εξουσίας μας πάνω στη φύση, επειδή σε τελική ανάλυση ο πόλεμος δεν είναι φυσική κατάσταση του ανθρώπου και οι πόλεμοι μπορεί να αποφευχθούν. Αυτό που με ανησυχεί περισσότερο είναι η ειρηνική χρήση της ισχύος μας που την κάνουμε καθημερινά, χρήση πάνω στην οποία βασίζεται όλη η πολιτισμένη μας ύπαρξη, με τις ανέσεις της (το να οδηγούμε το αυτοκίνητο, να ταξιδεύουμε με αεροπλάνο), με την εξαιρετική αφθονία αγαθών που μπορούμε να διαθέτουμε.
Όλα αυτά είναι πράγματα διόλου επιλήψιμα από ηθική άποψη, αλλά η χρήση τους θα μπορούσε να αποκαλυφθεί μακροπρόθεσμα μια απειλή μεγαλύτερη ακόμη και από εκείνη που αποτελούσαν οι ατομικές βόμβες.
Τι σημαίνει το να συνειδητοποιούμε το γεγονός ότι φτάσαμε σε μια τομή της ανθρώπινης ιστορίας, ότι άνοιξε ένα νέο κεφάλαιο το οποίο θέτει στην ηθική εντελώς νέα ερωτήματα και την τοποθετεί μπροστά σε νέες ευθύνες, με τις οποίες καμιά ηθική του παρελθόντος δεν χρειάστηκε να ασχοληθεί;
Ποια είναι η τύχη της φύσης στα χέρια του ανθρώπου; Κάποτε η ηθική ενδιαφερόταν για τις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων, ασχολούνταν με άλλα λόγια με τη δικαιοσύνη, την εντιμότητα, τις εντολές: «ου φονεύσεις, ου μοιχεύσεις, ου κλέψεις, ου ψευδομαρτυρήσεις» κ.ο.κ.
Στις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων πρέπει να γίνονται σεβαστοί οι κανόνες, οι οποίοι είναι ηθικοί κανόνες. Στο εξής, όμως, έχουμε ευθύνες και απέναντι στη φύση, ακριβώς επειδή αυτή βρίσκεται σήμερα υπό την εξουσία μας.
Πρόκειται για ένα νέο γεγονός, όχι μόνον από τη σκοπιά της ιστορίας της ανθρωπότητας, αλλά και από τη σκοπιά της ηθικής θεωρίας. Με μιαν ορισμένη έννοια, οι καιροί ήταν ώριμοι για τη θεωρητική επεξεργασία αυτής της νέας κατάστασης. Και το γεγονός ότι ένας φιλόσοφος αποφάσισε τότε να αντιμετωπίσει αυτά τα προβλήματα, δεν μπορούσε παρά να υποκινήσει ένα ορισμένο ενδιαφέρον.
● Μια από τις κυριότερες θέσεις σας είναι ότι η ευθύνη για το μέλλον της ανθρωπότητας υπερβαίνει κατά πολύ τις δυνατότητες δράσης του ατόμου. Πρόκειται επομένως για ένα ηθικό και πολιτικό καθήκον το οποίο αντιπροσωπεύει μια πρόκληση για τους πολιτικούς. Ποιες είναι οι πραγματικές δυνατότητες να υλοποιηθεί μια πολιτική δράση εναρμονισμένη με την «Αρχή της ευθύνης»;
Στο βιβλίο μου προσπάθησα να αξιολογήσω τις μεγάλες πολιτικές επιλογές που έχουμε στη διάθεσή μας: από τη μια μεριά ο καπιταλισμός και η οικονομία της αγοράς στη Δύση, από την άλλη το αυταρχικό σύστημα των πρώην σοσιαλιστικών-κομμουνιστικών καθεστώτων της Ανατολής. Αναρωτιόμουν ποιο από τα δυο συστήματα ήταν σε καλύτερη θέση προκειμένου να αντιμετωπίσει την πρόκληση. Και στα δυο μέρη έβλεπα τα υπέρ και τα κατά.
Αυτό που δεν φανταζόμουν τότε ήταν η καταστροφή των χωρών της Ανατολής. Σε ό,τι αφορά γενικά τις πραγματικές δυνατότητες επιτυχίας μιας παρόμοιας πολιτικής, δεν ξέρω τι ακριβώς να απαντήσω. Δεν γνωρίζω υπό ποιες προϋποθέσεις θα μπορούσαμε να συμφωνήσουμε για να προσδιορίσουμε τα όρια και να περιορίσουμε τις αξιώσεις μας, την εξαιρετική πολυτέλεια ενός τρόπου ζωής που δεν έχει προηγούμενο στην ιστορία του ανθρώπινου γένους. Θέλω να πω ότι σε σύγκριση με μας οι πρόγονοί μας έζησαν σαν άθλιοι.
Ωστόσο, είναι αδύνατο να γυρίσουμε προς τα πίσω. Υπάρχουν επιτακτικοί λόγοι που μας απαγορεύουν τη ρήξη με τη σύγχρονη τεχνική, ακόμη και για τον απλό λόγο ότι πάρα πολλοί άνθρωποι ήδη δεν θα μπορούσαν να ζουν χωρίς τη βοήθειά της. Υπάρχει μια ολόκληρη σειρά λόγων που εμποδίζουν τη δυνατότητα μιας επιστροφής στο παρελθόν, σε μιαν ειδυλλιακή Αρκαδία στην οποία θα ζούμε σε αρμονία με τη φύση. Πώς θα σωθούμε λοιπόν; […]
Μαθητής του Χάιντεγκερ, ο εβραϊκής καταγωγής Γερμανός φιλόσοφος Χανς Γιόνας (1903-1993) εισηγείται τις βασικές αρχές μιας νέας ηθικής, ικανής να ανταποκριθεί στις προκλήσεις ενός τεχνολογικού πολιτισμού απειλούμενου από τον κίνδυνο της αυτοκαταστροφής.
Το κείμενο που ακολουθεί είναι απόσπασμα συνέντευξης του Χανς Γιόνας, που δημοσιεύτηκε στο γαλλικό περιοδικό Esprit τον Μάιο του 1991.
● Aπό τη μέρα της έκδοσής της, «Η αρχή της ευθύνης» πούλησε στη Γερμανία περισσότερα από 130.000 αντίτυπα. Για ένα έργο φιλοσοφίας, πρόκειται, πιθανόν, για ιστορικό ρεκόρ. Πώς εξηγείτε αυτή την εντυπωσιακή επιτυχία;
Οφείλω να πω ότι αυτή η επιτυχία εξέπληξε κι εμένα. Δεν γνωρίζω ακριβώς σε τι να την αποδώσω, αν και θα μπορούσα να διατυπώσω ορισμένες υποθέσεις. Η πρώτη είναι ότι το βιβλίο ήρθε αναμφίβολα στη σωστή στιγμή. Οι καιροί ήταν κατά κάποιον τρόπο ώριμοι και η συνειδητοποίηση της απειλής που βαραίνει πάνω στο περιβάλλον είχε ήδη αρχίσει να διαδίδεται.
Το βιβλίο μου εκδόθηκε το 1979. Οι ιδέες όμως που με οδήγησαν να το γράψω είχαν αρχίσει να αναπτύσσονται μέσα μου ήδη από τη δεκαετία του 1960. Εκείνη την περίοδο άρχισα πράγματι να κατανοώ με όλο και μεγαλύτερη σαφήνεια την ιδιαίτερη διαλεκτική της τεχνολογικής προόδου, που κατέληξε να συμπαρασύρει ολόκληρο τον πλανήτη. Τότε άρχισα να στοχάζομαι από φιλοσοφική σκοπιά την επινόηση της νεότερης επιστήμης, η οποία δεν «εφευρέθηκε» –αν μπορώ να εκφραστώ έτσι– παρά στα τέλη του 17ου αιώνα.
Θα αναπτυχθεί τότε ένας εντελώς νέος τρόπος συσχέτισης με τη φύση, ριζικά διαφορετικός από τη θεωρητική στάση των αρχαίων, όπως τη βρίσκουμε στη φυσική του Αριστοτέλη, ένας τρόπος που απαιτεί να μετασχηματιστεί σε πρακτική σχέση. Αυτή η μετατόπιση γνώσεων, που έγινε εφικτή από την ανάπτυξη των φυσικών επιστημών, πήρε διαστάσεις οι οποίες υπερβαίνουν όσα θα μπορούσαμε λογικά να επιθυμούμε, να ελπίζουμε και να θέλουμε.
Οφείλουμε να διαπιστώσουμε ότι συντελείται μια επίθεση στην ακεραιότητα της φύσης, όχι μόνον εκείνης που μας περιβάλλει αλλά και εκείνης που είναι μέσα μας, με κίνδυνο μια καταστροφή της ισορροπίας πάνω στην οποία βασίζεται η ύπαρξη των πολυάριθμων μορφών ζωής που συγκατοικούν στη Γη. Σε μια πρώτη φάση, αυτό είχε ως αποτέλεσμα μιαν ενίσχυση της κυριαρχίας του ανθρώπου σε επίπεδα που ποτέ δεν είχε φτάσει στο παρελθόν.
Ταυτόχρονα, όμως, η κατάχρηση της ικανότητάς μας για κυριαρχία μάς οδηγεί στην καταστροφή αυτού που έχουμε μάθει να το κυριαρχούμε. Νόμιζαν ότι αυτή η κυριαρχία θα χρησίμευε μόνο στο να εμπλουτίζει την ανθρώπινη ζωή, να την κάνει πιο γόνιμη και πλούσια. Και πράγματι, αυτό συμβαίνει, τουλάχιστον προς το παρόν. Φτάνουμε όμως στο κατώφλι πέρα από το οποίο αυτή η πρόοδος μπορεί να αντιστραφεί και να μετατραπεί σε συμφορά. Και είναι σαφές ότι ήδη εδώ και κάμποσο καιρό πολλοί άνθρωποι άρχισαν να το αντιλαμβάνονται.
Για να πούμε την αλήθεια, αυτή η συνειδητοποίηση άρχισε να διαδίδεται μετά το τέλος του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου, έπειτα από το σοκ που προκάλεσαν οι πρώτες πυρηνικές εκρήξεις. Η βόμβα στη Χιροσίμα υποχρέωσε τη σκέψη να πάρει μια νέα κατεύθυνση, να αναρωτηθεί για τον κίνδυνο που αντιπροσωπεύει η ίδια η ισχύς μας, η εξουσία του ανθρώπου πάνω στη φύση.
Ωστόσο, αυτό που με ανησυχούσε σε αυξανόμενο βαθμό δεν ήταν η στρατιωτική χρήση της εξουσίας μας πάνω στη φύση, επειδή σε τελική ανάλυση ο πόλεμος δεν είναι φυσική κατάσταση του ανθρώπου και οι πόλεμοι μπορεί να αποφευχθούν. Αυτό που με ανησυχεί περισσότερο είναι η ειρηνική χρήση της ισχύος μας που την κάνουμε καθημερινά, χρήση πάνω στην οποία βασίζεται όλη η πολιτισμένη μας ύπαρξη, με τις ανέσεις της (το να οδηγούμε το αυτοκίνητο, να ταξιδεύουμε με αεροπλάνο), με την εξαιρετική αφθονία αγαθών που μπορούμε να διαθέτουμε.
Όλα αυτά είναι πράγματα διόλου επιλήψιμα από ηθική άποψη, αλλά η χρήση τους θα μπορούσε να αποκαλυφθεί μακροπρόθεσμα μια απειλή μεγαλύτερη ακόμη και από εκείνη που αποτελούσαν οι ατομικές βόμβες.
Τι σημαίνει το να συνειδητοποιούμε το γεγονός ότι φτάσαμε σε μια τομή της ανθρώπινης ιστορίας, ότι άνοιξε ένα νέο κεφάλαιο το οποίο θέτει στην ηθική εντελώς νέα ερωτήματα και την τοποθετεί μπροστά σε νέες ευθύνες, με τις οποίες καμιά ηθική του παρελθόντος δεν χρειάστηκε να ασχοληθεί;
Ποια είναι η τύχη της φύσης στα χέρια του ανθρώπου; Κάποτε η ηθική ενδιαφερόταν για τις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων, ασχολούνταν με άλλα λόγια με τη δικαιοσύνη, την εντιμότητα, τις εντολές: «ου φονεύσεις, ου μοιχεύσεις, ου κλέψεις, ου ψευδομαρτυρήσεις» κ.ο.κ.
Στις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων πρέπει να γίνονται σεβαστοί οι κανόνες, οι οποίοι είναι ηθικοί κανόνες. Στο εξής, όμως, έχουμε ευθύνες και απέναντι στη φύση, ακριβώς επειδή αυτή βρίσκεται σήμερα υπό την εξουσία μας.
Πρόκειται για ένα νέο γεγονός, όχι μόνον από τη σκοπιά της ιστορίας της ανθρωπότητας, αλλά και από τη σκοπιά της ηθικής θεωρίας. Με μιαν ορισμένη έννοια, οι καιροί ήταν ώριμοι για τη θεωρητική επεξεργασία αυτής της νέας κατάστασης. Και το γεγονός ότι ένας φιλόσοφος αποφάσισε τότε να αντιμετωπίσει αυτά τα προβλήματα, δεν μπορούσε παρά να υποκινήσει ένα ορισμένο ενδιαφέρον.
● Μια από τις κυριότερες θέσεις σας είναι ότι η ευθύνη για το μέλλον της ανθρωπότητας υπερβαίνει κατά πολύ τις δυνατότητες δράσης του ατόμου. Πρόκειται επομένως για ένα ηθικό και πολιτικό καθήκον το οποίο αντιπροσωπεύει μια πρόκληση για τους πολιτικούς. Ποιες είναι οι πραγματικές δυνατότητες να υλοποιηθεί μια πολιτική δράση εναρμονισμένη με την «Αρχή της ευθύνης»;
Στο βιβλίο μου προσπάθησα να αξιολογήσω τις μεγάλες πολιτικές επιλογές που έχουμε στη διάθεσή μας: από τη μια μεριά ο καπιταλισμός και η οικονομία της αγοράς στη Δύση, από την άλλη το αυταρχικό σύστημα των πρώην σοσιαλιστικών-κομμουνιστικών καθεστώτων της Ανατολής. Αναρωτιόμουν ποιο από τα δυο συστήματα ήταν σε καλύτερη θέση προκειμένου να αντιμετωπίσει την πρόκληση. Και στα δυο μέρη έβλεπα τα υπέρ και τα κατά.
Αυτό που δεν φανταζόμουν τότε ήταν η καταστροφή των χωρών της Ανατολής. Σε ό,τι αφορά γενικά τις πραγματικές δυνατότητες επιτυχίας μιας παρόμοιας πολιτικής, δεν ξέρω τι ακριβώς να απαντήσω. Δεν γνωρίζω υπό ποιες προϋποθέσεις θα μπορούσαμε να συμφωνήσουμε για να προσδιορίσουμε τα όρια και να περιορίσουμε τις αξιώσεις μας, την εξαιρετική πολυτέλεια ενός τρόπου ζωής που δεν έχει προηγούμενο στην ιστορία του ανθρώπινου γένους. Θέλω να πω ότι σε σύγκριση με μας οι πρόγονοί μας έζησαν σαν άθλιοι.
Ωστόσο, είναι αδύνατο να γυρίσουμε προς τα πίσω. Υπάρχουν επιτακτικοί λόγοι που μας απαγορεύουν τη ρήξη με τη σύγχρονη τεχνική, ακόμη και για τον απλό λόγο ότι πάρα πολλοί άνθρωποι ήδη δεν θα μπορούσαν να ζουν χωρίς τη βοήθειά της. Υπάρχει μια ολόκληρη σειρά λόγων που εμποδίζουν τη δυνατότητα μιας επιστροφής στο παρελθόν, σε μιαν ειδυλλιακή Αρκαδία στην οποία θα ζούμε σε αρμονία με τη φύση. Πώς θα σωθούμε λοιπόν; […]
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου