Απλά μαθήματα ονοματοδοσίας

Του Άγγελου Χανιώτη

 ΑΠΟ ΤΟ ΒΗΜΑ

 6 Φεβρουαριου 2018

 

 

Μια συγκυρία, από αυτές που σπάνια εμφανίζονται στην Ιστορία, φάνηκε να επιτρέπει την επίλυση ενός προβλήματος που στοιχειώνει επί δεκαετίας την εξωτερική μας πολιτική: την ονομασία της FYROM. Ομως αίφνης, κάτι η τύφλωση της δεξιάς συμπολίτευσης και αντιπολίτευσης, κάτι η επιπολαιότητα και ο τακτικισμός του Πρωθυπουργού και κάτι η πολιτική ανεπάρκεια του αρχηγού της αντιπολίτευσης έχουν οδηγήσει την Ελλάδα στα πρόθυρα ενός Βατερλό στην εξωτερική της πολιτική. Ενώ ένθεν και ένθεν των συνόρων οι πατριδοκάπηλοι κόπτονται για αδιαπραγμάτευτα ιστορικά δίκαια παρακινώντας μάζες εθισμένες στη διχρωμία του άσπρου και του μαύρου σε αδιαλλαξίες, κανείς δεν μπαίνει στον κόπο να ρωτήσει τη γνώμη των ιστορικών για το υποτιθέμενο διακύβευμα. Αυτόκλητος, λοιπόν, θα εξηγήσω κάποιες απλές και αδιαπραγμάτευτες αλήθειες, διακρίνοντας πράγματα που είναι πολύ διαφορετικά.

Ας αρχίσουμε από τα εύκολα: την ελληνικότητα των αρχαίων Μακεδόνων. Μετά από δεκαετίες ερευνών η ελληνικότητα των αρχαίων Μακεδόνων είναι αδιαμφισβήτητη. Το εθνικό τους όνομα έχει διακριτή ετυμολογία, από το «μακεδνός» (ορεσίβιος ή ψηλορείτης)· οι πόλεις τους έχουν ονόματα με ελληνική ετυμολογία, όπως Αιγές (η κατσικούπολη) και Δίον (το ιερό του Δία). Στα παιδιά τους έδιναν ελληνικά ονόματα, όπως Φίλιππος, Αλέξανδρος, Βερενίκη (δηλαδή Φερενίκη), Βάλακρος (δηλαδή φαλακρός), Περδίκκας, Αμύντας, Κράτερος, Παράμονος. Πτολεμαίος, Κλεοπάτρα κ.λπ. Λάτρευαν θεούς ελληνικούς. Κι αν και η διάλεκτός τους μας ξενίζει (άντε να καταλάβεις ότι Δάρρων σημαίνει Θάρρων), δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι ανήκει στις ελληνικές διαλέκτους. Οταν ο Αθηναίος Δημοσθένης τους κατηγορούσε για βαρβάρους, το έκανε με τον ίδιο τρόπο που ο οπαδός του Ολυμπιακού μπορεί να πει τον Παοκτζή «Βούλγαρο».

Ατυχώς, στην όλη συζήτηση δεσπόζει όχι η ελληνικότητα των Μακεδόνων, αλλά η ελληνικότητα της Μακεδονίας. Και εδώ ξεκινούν οι παρεξηγήσεις. Γιατί, πολύ απλά, η απόδοση εθνικού χαρακτηρισμού σε μια γεωγραφική περιοχή γενικά και αόριστα είναι μια ανιστόρητη ανοησία. Οσο ανόητο και ανιστόρητο θα ήταν να μιλά κανείς για την «τουρκικότητα της Μικράς Ασίας» (διαγράφοντας χιλιετίες Ιστορίας) ή για την «εβραϊκότητα της Παλαιστίνης», εξίσου ανιστόρητο είναι και το να μιλά κανείς γενικά και αόριστα για την ελληνικότητα της Μακεδονίας. Οσο και αν αυτό δεν αρέσει στους ημιμαθείς φωνακλάδες πολιτικούς, την αρχαία Μακεδονία δεν την κατοικούσαν ποτέ μόνον ελληνικοί πληθυσμοί. Οι πιο εύγλωττες πηγές, οι επιγραφές που επί δεκαετίας δημοσιεύουν οι ερευνητές του Εθνικού (ναι, Εθνικού) Ιδρύματος Ερευνών, της αρχαιολογικής υπηρεσίας και του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης δείχνουν τη συνύπαρξη των Ελλήνων (Μακεδόνων και αποίκων από άλλες περιοχές) με μη ελληνικούς πληθυσμούς, αρχικά Θράκες και Ιλλυρούς, αργότερα Γαλάτες, στη συνέχεια Ιταλούς, όπως ο Γαλάτης Αμβίκατος στην Κύρρο, ο Θράκας Σεύθης στην Εδεσσα και ο Τραλλίπορις στο Μεταγγίτσι της Χαλκιδικής, o Γάιος Μέστριος Πρίσκος στο Δίον και άλλοι αναρίθμητοι άνδρες και γυναίκες. Αν οι λαλίστατοι αλλά ιστορικώς άσχετοι απόστρατοι στρατηγοί και στρατευμένοι ιερείς αμφιβάλλουν, ας δουν τις δημοσιεύσεις των επιγραφών.

Οσο η ελληνικότητα των αρχαίων Μακεδόνων είναι αδιαμφισβήτητη, τόσο η ελληνικότητα της Μακεδονίας είναι αδιευκρίνιστη: ελληνικότητα πότε και πού; Τον 2ο μ.Χ. αιώνα όταν οι σημαντικότερες πόλεις, η Πέλλα, η Πύδνα, οι Φίλιπποι, η Κασσάνδρεια, ήταν ρωμαϊκές αποικίες και κατοικούνταν από ιταλούς αποίκους; Πριν από τους Βαλκανικούς Πολέμους στη Θεσσαλονίκη των Εβραίων, Αρμενίων, Ελλήνων και Οθωμανών; Ή τον 21ο αιώνα στην Μπίτολα, που μπορεί στην αρχαιότητα να ήταν η Ηράκλεια Λυγκηστίς, αλλά σήμερα δεν έχει ελληνικό πληθυσμό; Πολύ απλά: η όποια αναφορά στην ελληνικότητα της Μακεδονίας σε σχέση με την ονομασία της πΓΔΜ είναι αερολογία.

Και έρχομαι στο τρίτο ζήτημα: Τι σημαίνει Μακεδονία; Τα αρχαία εθνικά και γεωγραφικά ονόματα διακρίνονται σε πρωτογενή και δευτερογενή. Αλλοτε είναι η γεωγραφική περιοχή (π.χ. Εύβοια, Αίγυπτος) που ονοματίζει τον λαό που την κατοικεί (π.χ. Ευβοείς, Αιγύπτιοι). Αλλοτε μια φυλή (π.χ. Σικελός) δίνει το όνομά της στην περιοχή που κατοικεί (π.χ. Σικελία). Ετσι, η περιοχή που κατοικούν οι Αρκάδες είναι Αρκαδία – Αρκαδίες υπάρχουν και στην Πελοπόννησο και στην Κρήτη· η περιοχή που κατοικούν οι Βοιωτοί ονομάζεται Βοιωτία κ.ο.κ. Αν σε μια γεωγραφική περιοχή υπάρχει και μια διαφορετική φυλετική ομάδα, η ονομασία της διαφοροποιείται. Οι έλληνες κάτοικοι της Σικελίας που δεν ήταν Σικελοί ήταν Σικελιώτες· οι κάτοικοι της Αιγύπτου που δεν είναι Αιγύπτιοι είναι Αιγυπτιώτες. Η Κυδωνία στην Κρήτη πήρε το όνομά της από τους Κύδωνες· όταν στην Κυδωνία εγκαταστάθηκαν Αιγινήτες, το όνομά τους δεν ήταν πια Κύδωνες, αλλά Κυδωνιάτες.
Οι αρχαίοι Μακεδόνες έδωσαν το όνομά τους στην περιοχή που κατέλαβαν και που σήμερα βρίσκεται και βορείως και νοτίως των συνόρων του ελληνικού κράτους. Δεδομένου ότι στη μεγάλη τους πλειοψηφία οι σημερινοί κάτοικοι της Μακεδονίας είναι ξενόφερτοι πληθυσμοί (με πιο τελευταία εγκατάσταση εκείνη των προσφύγων της Μικράς Ασίας) και όχι απευθείας απόγονοι των αρχαίων Μακεδόνων, κανονικά θα έπρεπε να λέγονται Μακεδονιάτες, Μακεδόνιοι ή Μακεδονικοί.
Φυσικά θα ήταν γελοίο να απαιτεί κανείς να αλλάξουν οι κάτοικοι της (ελληνικής) Μακεδονίας το όνομά τους και να λέγονται Μακεδονιάτες. Με ποια νομιμοποίηση μπορούμε να το ζητήσουμε εμείς από τους γείτονές μας; Πολύ απλά: επειδή δεν έχουν καμιά σχέση με τους (Ελληνες) αρχαίους Μακεδόνες. Το ότι δεν είναι Μακεδόνες, δεν τους εμποδίζει όμως να είναι Novamakedonski (Νεομακεδόνες). Οπως οι κάτοικοι του New Mexico δεν είναι Μεξικανοί, η Nova Makedonija δεν είναι η αρχαία Μακεδονία. Αυτό το όνομα δεν χρειάζεται να σκανδαλίζει τους ιστορικά ευαίσθητους Ελληνες, όπως δεν ενοχλεί και τους αλβανόφωνους της πΓΔΜ. Αντίθετα, το όνομα Βόρεια ή Ανω Μακεδονία (όπως Βόρεια και Νότια Κορέα, Βόρεια Ηπειρος, Ανατολική και Δυτική Γερμανία κ.λπ.) αυτόματα δημιουργεί συνειρμούς διχοτόμησης και καλλιεργεί αλυτρωτισμούς. Το όνομα Nova Makedonija, σημειωτέον το όνομα της αρχαιότερης εφημερίδας στην πΓΔΜ, είναι και γεωγραφικά ακριβές και ιστορικά αποδεκτό. Δημιουργεί σαφέστατη διάκριση ανάμεσα στους αρχαίους Μακεδόνες, που ήταν αναμφισβήτητα Ελληνες, και στους σύγχρονους πληθυσμούς που κατοικούν τα εδάφη στα οποία εκείνοι πριν από χιλιετίες έδωσαν το όνομά τους. Δεν υπάρχει λόγος ούτε να γίνεται πολύ κακό για το τίποτα ούτε, για τους λάτρεις της αρχαίας ελληνικής, να «παίζομεν εν ου παικτοίς».


Ο  Αγγελος Χανιώτης είναι καθηγητής Αρχαίας Ιστορίας στο Ινστιτούτο Προηγμένων Μελετών του Πρίνστον, Αντεπιστέλλον Μέλος της Ακαδημίας Αθηνών.
 Άγγελος Χανιώτης - Βικιπαίδεια