Η Θεσσαλονίκη μέσα από την κάμερα του Ζοζέφ Πιγκασού

1. O ολοκαίνουριος παλιός κόσμος του Ζοζέφ Πιγκασού

 

Της Σοφίας Χριστοφορίδου (  ΡΕΠΟΡΤΑΖ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΤΗΣ ΣΟΦΙΑΣ ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΙΔΟΥ)

https://sofistories.com// 09/02/2016

 

Τον Οκτώβριο του 1916 ο 38χρονος τότε Ζοζέφ Πιγκασού ξεμπαρκάρει στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης και κατευθύνεται στο γαλλικό στρατιωτικό νοσοκομείο, Hopital Temporaire N. 4 στην οδό Γραβιάς. Μαζί του, εκτός από την ιατρική του τσάντα, έχει και τη φωτογραφική του μηχανή.



Μέχρι τον Αύγουστο του 1917 θα περιθάλψει εκατοντάδες ασθενείς από τα μέτωπα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και θα διασώσει εικόνες ενός κόσμου που πολύ σύντομα θα άλλαζε για πάντα. Λίγο αργότερα ο πόλεμος θα τελείωνε, η μεγάλη πυρκαγιά θα κατέστρεφε τη μισή Θεσσαλονίκη, oι πρόσφυγες της μικρασιατικής καταστροφής και η ανταλλαγή των πληθυσμών, η κατοχή, ο εκτοπισμός και η εξολόθρευση των εβραίων, θα άλλαζαν τη φυσιογνωμία της πόλης για πάντα.

Τίποτα από όλα αυτά δεν είχε συμβεί μέχρι τότε, κι όμως είχαν συμβεί τόσα πολλά. Η Θεσσαλονίκη μόλις που είχε συμπληρώσει τέσσερα χρόνια υπό ελληνική διοίκηση και η Ελλάδα ζούσε στο πετσί της τον εθνικό διχασμό. Στο πολυφυλετικό χαρμάνι του ντόπιου πληθυσμού της πόλης είχε προστεθεί και η πολυεθνική Στρατιά της Ανατολής. Μέρος αυτής ήταν και ο Ζοζέφ Πιγκασού. Όταν δεν δούλευε στο νοσοκομείο, περιπλανιόταν στους δρόμους της πόλης και φωτογράφιζε.

Το τζαμί του Πίντι Χασάν (του «φιλάργυρου») βρισκόταν στη γωνία της Κασσάνδρου με την Αγ. Σοφίας. Ο χαρακτηριστικός κοντός μιναρές του διακρίνεται –έστω με δυσκολία– σε αρκετές πανοραμικές φωτογραφίες της πόλης. Ο Πιγκασού μας έδωσε ίσως την μόνη κοντινή φωτογραφία του. Και, μαζί του, μια εξαιρετική εικόνα του δρόμου. Ο μιναρές πίσω είναι του Αλατζά Ιμαρέτ.

Η μαρμάρινη αποβάθρα στην προκυμαία, στο ύψος της οδού Βενιζέλου, με τα δυο χαρακτηριστικά κιόσκια της.

Από το φωτογραφικό φιλμ στο blog και το facebook
Αυτός ο θησαυρός έμεινε “θαμμένος” ακόμα και μετά το θάνατο του Πιγκασού, το 1961. Πολύ αργότερα, ο εγγονός του Μπερνάρ Μορίς θα ανακάλυπτε την κληρονομιά του παππού, σε ένα συρτάρι όπου κρατούσε φιλμ και φωτογραφικές πλάκες. “Ο παππούς μου πάντα ήθελε να γίνει ζωγράφος, αλλά οι γονείς του τον είχαν αποθαρρύνει και έτσι έγινε γιατρός. Στην οικογένεια ήταν γνωστό ότι πολύ παλιά είχε ασχοληθεί με τη φωτογραφία αλλά ξέραμε κυρίως τους πίνακές του, ακουαρέλες και λάδια” λέει ο κ. Μπερνάρ Μορίς. Για να τιμήσει τη μνήμη του παππού του δημιούργησε ένα blog, με παλιές φωτογραφίες και πίνακες, το οποίο εντόπισε ένας από τους ρέκτες του είδους και αναδημοσίευσε το link στο γκρουπ “Παλιές Φωτογραφίες της Θεσσαλονίκης”. “Το ενδιαφέρον της ομάδας με έκανε να συνειδητοποιήσω πόσο σημαντικές ήταν αυτές οι φωτογραφίες” λέει o κ. Μορίς. Έτσι άρχισε να εκτυπώνει και να ψηφιοποιεί τις φωτογραφίες, που με την βοήθεια των μελών της ομάδας ταυτοποιήθηκαν με σημεία της πόλης. Τελικά αποδείχθηκε τα φιλμ περιείχαν 200 φωτογραφίες της Θεσσαλονίκης, υψηλής ευκρίνειας και καλλιτεχνικής αξίας.

H δημόσια κρήνη έξω από το τζαμί Ικί Σεριφέ (την εκκλησία Ταξιαρχών) από την πλευρά της οδού Μουσών.

Μέρος της κοινωνικής ιστορίας της πόλης
Η αξία των φωτογραφιών είναι ανεκτίμητη. Πολλές από αυτές είναι από μέρη για τα οποία δεν υπάρχουν άλλα φωτογραφικά τεκμήρια. Για παράδειγμα από το Πιντι Χασάν τζαμι (Κασσάνδρου με Αγίας Σοφίας) ή το Αχμέτ Σουμπασί τζαμί (Αθηνας και Κλεισθένους) δεν έχουμε καμία άλλη κοντινή φωτογραφία, κάποια χαλάσματα που βλέπουμε στα βόρεια του Προφήτη Ηλία, δρόμοι που δεν υπάρχουν πια εξαιτίας του νέου σχεδίου πόλεως και τους ξέρουμε μόνο μέσω παλιών χαρτών της οθωμανικης Θεσσαλονίκης όπως η οδός Ειδώλων και η οδός Ξάνθης (ακριβώς πάνω από την Εγνατία, μεταξή Βενιζέλου και Μπέη Χαμάμ). Αυτές είναι οι μόνες φωτογραφίες από δρόμους, που δεν υπάρχουν πια. Ο Πιγκασου φωτογράφιζε κυρίως απλές, καθημερινές σκηνές και όχι τα μνημεία και τα εντυπωσιακά κτήρια που τραβουσαν την προσοχή των σύγχρονών του. Ακόμα και όταν φωτογράφιζε μνημεία οι άνθρωποι ήταν σε πρώτο πλάνο.“Αυτές οι φωτογραφίες είναι ένα εξαιρετικά σημαντικό κομμάτι της πολιτιστικής κληρονομιάς και της κοινωνικής ιστορίας κοινωνικής της πόλης”. λέει ο κ. Ίαν Κιχόου, εκ των διαχειριστών της ομάδας στο Facebook.

Η Αγίας Σοφίας με τον φωτογράφο να στέκεται σχεδόν στη γωνία της με την οδό Βλαχάβα. Μαγαζάτορες και περαστικοί, στο βάθος, ο μιναρές του Πίντι Χασάν. Aρόδο, πλοία του συμμαχικού στόλου.

Πλανόδιος πωλητής λαδιού σε κάποιον άγνωστο δρόμο.

Με τη στοργική ματιά του γιατρού
“Ένα ακόμη από τα αριστουργήματα αυτού του χαρισματικού επισκέπτη που κατορθώνει να συλλάβει όσο σχεδόν κανείς άλλος μια ζωντανή, κινούμενη, καθημερινή πόλη. Χωρίς να κυνηγάει τον εντυπωσιασμό, το παράδοξο της Ανατολής και την εξωτική ατμόσφαιρα, προσφέρει όχι απλώς την όμορφη εικόνα μιας χαμένης εποχής αλλά τη σπάνια αίσθηση ότι μπορεί κανείς, έστω για μια στιγμή να περπατήσει ανάμεσά σε αυτούς τους ανθρώπους” σχολιάζει ο κ. Αθανάσιος Νικόπουλος, ο οποίος είναι επίσης μέλος στην ομάδα διαχειριστών του γκρουπ. “Οι φωτογραφίες του Pigassou αποτυπώνουν την ανθρωπογεωγραφία και το τοπίο με αυθεντικότητα και ειλικρίνεια που καθηλώνουν” συμπληρώνει η κ. Γιώτα Ησαϊάδου, επίσης μέλος της ομάδας. “Ο φωτογράφος δεν ενδιαφέρεται να κάνει δηλώσεις ιστορίας ή να εκθειάσει αυτό που πιστεύει ότι είναι η πόλη προς χάριν κάποιας ιδεολογοποίησης. Κι ενώ για κάποιον από τη Δύση η πολιτιστική διαφοροποίηση στη Θεσσαλονίκη θα ήταν μια προφανής επιλογή για φωτογραφίες, εκείνος διαλέγει την στοργική παρατηρητικότητα του γιατρού που έχει τους πραγματικούς ανθρώπους για αντικείμενό του και ανοιγοκλείνει αναλόγως το διάφραγμά του”
Κάτω από τις φωτογραφίες που έχουν αναρτηθεί στην ομάδα “Παλιές Φωτογραφίες της Θεσσαλονίκης” οι χρήστες του Facebook γράφουν μελαγχολικά σχόλια συγκρίνοντας το τότε με το τώρα. “Βλέποντάς τις φωτογραφίες του Πιγκασού νιώθεις ότι διαπράξαμε ένα έγκλημα. Η μεγάλη φωτιά του 1917 κατέστρεψε μεγάλο μέρος της πόλης, αλλά στη συνέχεια καταστρέψαμε και το υπόλοιπο, και συνεχίζουμε”.


Πανόραμα της πόλης από την οδό Μπουμπουλίνας λίγο πριν τη συμβολή της με την Επιμενίδου. Πρώτος, διακρίνεται ο μιναρές του Αλατζά Ιμαρέτ – ο «πολύχρωμος» μιναρές. Στο βάθος, τα συμμαχικά πλοία.

Έχοντας παππού καπετάνιο, ο Πιγκασού είχε μεγάλη αδυναμία στη θάλασσα, για αυτό και έβγαλε πολλές φωτογραφίες με καϊκια, μεγάλα ιστιοφόρα, αλλά και μικρές ψαρόβαρκες. Απαθανάτισε επίσης σπάνιες σκηνές γύρω απ’ όλη τη διαδικασία του ψαρέματος. Εδώ, γυναίκες και παιδιά, μαζεύουν δολώματα.

Το κείμενο δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Επιλογές, τεύχος Ιουνίου 2015.
Ευχαριστούμε τον κ. Bernard Maurice για την παραχώρηση των φωτογραφιών επί των οποίων διατηρεί τα πλήρη πνευματικά δικαιώματα και την ομάδα Παλιές Φωτογραφίες της Θεσσαλονίκης για τον σχολιασμό τους. Η πλήρης συλλογή φωτογραφιών βρίσκεται στο  μπλογκ http://joseph-pigassou.blog4ever.com/
Η ομάδα “Παλιές Φωτογραφίες της Θεσσαλονίκης” προετοιμάζει μια έκθεση με τις φωτογραφίες της συλλογής Πιγκασσού την ερχόμενη άνοιξη. Πληροφορίες στο www.facebook.com/groups/oldthessaloniki

Το έργο με τίτλο Ο ολοκαίνουριος παλιός κόσμος του Ζοζέφ Πιγκασού από τον δημιουργόΣοφία Χριστοφορίδου διατίθεται με την άδεια Creative Commons Αναφορά Δημιουργού-Μη Εμπορική Χρήση 4.0 Διεθνές .

2

********************

Παλιές φωτογραφίες της Θεσσαλονίκης/Facebook

Η Θεσσαλονίκη του τεκέ, του τουρμπέ και του μιναρέ

Μια πολύ ενδιαφέρουσα έκθεση φωτογραφίας ενός Γάλλου γιατρού (Ο Ζοζέφ Πιγκασού έφτασε στην πόλη με την Στρατιά της Ανατολής) που βρέθηκε το 1916 στη Θεσσαλονίκη διοργανώνεται από ένα γκρουπ του Facebook.  

Χριστίνα Ταχιάου , protagon.gr, 30 ΜΑΡΤΙΟΥ 2016

Θεσσαλονίκη, αρχές του 20ού αιώνα.  Η πόλη είναι το μεγαλύτερο βιομηχανικό κέντρο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Το 1912 προσαρτάται στο ελληνικό κράτος. Στην απογραφή του 1913 , από τους 160.000 κατοίκους που καταγράφονται, οι 60.000 είναι Εβραίοι, οι 45.000 Μουσουλμάνοι, οι 40.000 Έλληνες και οι 6.000 Βούλγαροι. Μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, εγκαθίστανται πρόσφυγες κυρίως από τη Σερβία, ενώ η πόλη κατακλύζεται από τα στρατεύματα των συμμάχων της Αντάντ. Περίπου 400.000 στρατιώτες, Γάλλοι, Βρετανοί, Ιταλοί, Σέρβοι, Ρώσοι εγκαθίστανται ως το Μάιο του 1916 μέσα και γύρω από την πόλη. Οι αλλαγές είναι καταιγιστικές.

             Το 2008 δημιουργήθηκε στο Facebook το γκρουπ «Παλιές φωτογραφίες της Θεσσαλονίκης». Αμέσως τα like άρχισαν να πέφτουν βροχή και σήμερα φτάνουν τα 55.000. Ο ιδρυτής του γκρουπ είναι ο Ιρλανδός Ιαν Κεχό (Ian Kehoe), ο οποίος δραστηριοποιείται από χρόνια επαγγελματικά στη Θεσσαλονίκη. Γιατί το έκανε; Επειδή κάποια μέρα είδε σε ένα εστιατόριο παλιές φωτογραφίες της πόλης και συνειδητοποίησε ότι αυτός ο τόπος υπήρξε ένα αληθινά πολυπολιτισμικό πέρασμα.

              Οι Θεσσαλονικείς δεν ήθελαν και πολύ για να ανταποκριθούν: το ενδιαφέρον για την «Παλιά Θεσσαλονίκη» είναι τεράστιο από τους κατοίκους της και είναι χιλιάδες εκείνοι οι οποίοι αναζητούν σε κάθε φωτογραφία που ανασύρεται από συρτάρια και άλμπουμ το ακριβές σημείο λήψης της και την ταυτοποίηση των εικονιζόμενων. Εκτός από το συγκεκριμένο, υπάρχουν τουλάχιστον άλλα πέντε ανάλογα γκρουπ. Καθημερινά, δεκάδες αναρτήσεις ανακαλούν μνήμες, ψάχνουν στοιχεία, καλούν σε διάλογο. Οτιδήποτε έχει να κάνει με το παρελθόν της Θεσσαλονίκης συγκεντρώνει μεγάλο ενδιαφέρον.

Η παραλία μπροστά από τον Λευκό Πύργο (Παλιές φωτογραφίες της Θεσσαλονίκης/Facebook)

Η συναγωγή Beth Saul, έργο του ιταλού αρχιτέκτονα Βιταλιάνο Ποζέλι, στην οδό Καλιδοπούλου με Β. Ολγας (Παλιές φωτογραφίες της Θεσσαλονίκης/Facebook)

Μέλη του γκρουπ «Παλιές φωτογραφίες της Θεσσαλονίκης» αναζητούν διαρκώς στο διαδίκτυο οτιδήποτε έχει ή μπορεί να έχει σχέση με το παρελθόν της πόλης. Ετσι, το 2014 παρατήρησαν ότι στο μπλογκ του Γάλλου Μπερνάρ Μορίς υπήρχαν φωτογραφίες που «μύριζαν» Θεσσαλονίκη εποχής Αντάντ. Του το επεσήμαναν, ο κ. Μορίς άρχισε να ανεβάζει τις φωτογραφίες στο γκρουπ κι οι ρέκτες άρχισαν να ταυτοποιούν τα σημεία που απεικονίζονταν. Ως αποτέλεσμα, βρέθηκαν 200 εικόνες πολύ κατατοπιστικές της ζωής της Θεσσαλονίκης του 1916.

Δρόμος στην Ανω Πόλη της Θεσσαλονίκης (Παλιές φωτογραφίες της Θεσσαλονίκης/Facebook)

Πού βρήκε, όμως, ο κ. Mορίς  τις φωτογραφίες; Είχαν τραβηχτεί από τον παππού του, Ζόζεφ Πιγκασού (1873 – 1961), ο οποίος εκτός από γιατρός της Στρατιάς της Ανατολής, υπήρξε ερασιτέχνης φωτογράφος και ζωγράφος. Από τον Οκτώβριο του 1916 έως τον Ιούνιο του 1917, ο Πιγκασού  φωτογράφιζε την καθημερινότητα της Θεσσαλονίκης. «Αυτές οι φωτογραφίες δεν είναι ενός τουρίστα, δεν είναι απλή μαρτυρία. Είναι η ουμανιστική ματιά ενός καλλιτέχνη που περπατάει στην πόλη της Θεσσαλονίκης για να χαλαρώσει και να ξεχάσει έστω και για λίγο τη φρίκη του πολέμου», λέει ο κ. Maurice.

Γυναίκες πρόσφυγες από τη Σερβία σε αναζήτηση τροφής, 1915 (Παλιές φωτογραφίες της Θεσσαλονίκης/Facebook)

Σύνταγμα σπαχήδων, ελαφρύ ιππικό του γαλλικού στρατού στρατολογημένο από Μαρόκο, Αλγερία και Τυνησία, παρελαύνει μπροστά από τον στρατηγό Σαράιγ (Παλιές φωτογραφίες της Θεσσαλονίκης/Facebook)

            Χάρη στην επιμονή των μελών του γκρουπ και τη φιλοξενία του Μορφωτικού Ιδρύματος της ΕΣΗΕΜΘ, η έκθεση πραγματοποιήθηκε με τίτλο «Ιστορίες του δρόμου – Θεσσαλονίκη 1916 – στα βήματα του Πιγκασού». Εκτός από τις φωτογραφίες του Γάλλου γιατρού, στην έκθεση περιλαμβάνονται χάρτες και σημερινές φωτογραφίες των ίδιων σημείων, ώστε ο επισκέπτης να μπορεί να αντιληφθεί τις αλλαγές. Βεβαίως, να πούμε ότι σοκ και δέος συνοδεύει τη σύγκριση με το σήμερα, βλέποντας ότι σε όλα τα σημεία είναι τα αυτοκίνητα και το τσιμέντο που κυριαρχούν.

Η οδός Εγνατία και η Καμάρα στο βάθος (Παλιές φωτογραφίες της Θεσσαλονίκης/Facebook)

Η Θεσσαλονίκη του 1916 του Πιγκασού είχε πολλή θάλασσα. Φωτογράφισε κάθε είδους πλεούμενο και τις δραστηριότητες γύρω από το ψάρεμα, καθώς είχε κληρονομήσει από τον καπετάνιο παππού του την αγάπη για τη θάλασσα. Επίσης, είναι γεμάτη τζαμιά, μιναρέδες, τεκέδες, τουρμπέδες, αραμπάδες. Εχει και ζωή, όμως. Κουλουρτζήδες, λούστροι, ψαράδες, γυναίκες που ψάχνουν δολώματα στην άμμο, εργαζόμενους στην αγορά. «Οι φωτογραφίες του ήταν πραγματικά ενσταντανέ καθημερινής ζωής στους δρόμους της πόλης», λέει στο Protagon ο Θεόδωρος Νάτσινας, μέλος της διαχειριστικής ομάδας του γκρουπ. «Φρόντιζε να μην τον προσέχουν οι άνθρωποι στο δρόμο. Γι αυτό θα δείτε ότι ελάχιστοι κοιτούν την κάμερα. Οι φωτογραφίες του είναι πολύ ζωντανές. Μεγεθύνοντάς τις, οι λεπτομέρειες φαίνονται ακόμη πιο έντονες. Είναι σαν να μπαίνει ο επισκέπτης στη Θεσσαλονίκη του 1916».

Ναυτεργάτες ξεφορτώνουν καρπούζια στο λιμάνι, 1916 (Παλιές φωτογραφίες της Θεσσαλονίκης/Facebook)

Ο Zoζέφ Πιγκασού έφυγε από τη Θεσσαλονίκη δυο μήνες, μόλις, πριν την καταστροφική πυρκαγιά του Αυγούστου του 1917, η οποία άλλαξε οριστικά τη μορφή της πόλης. Κάποια από τα κτίσματα που φωτογράφισε δεν έχουν βρεθεί σε καμιά άλλη απεικόνιση σε πρώτο πλάνο, με αποτέλεσμα οι φωτογραφίες του να αποτελούν ένα μοναδικό ντοκουμέντο του παρελθόντος της Θεσσαλονίκης.

Ανδρας κουβαλάει τα υπάρχοντα του μετά την πυρκαγιά του 1917 (Παλιές φωτογραφίες της Θεσσαλονίκης/Facebook)

Στο πλαίσιο της έκθεσης, την Τετάρτη 30 Μαρτίου, στις 19.00, πραγματοποιήθηκε συζήτηση στρογγυλής τραπέζης με θέμα «Η μνήμη της πόλης: Αρχεία και συλλογές φωτογραφιών ως υλικό έρευνας για τη Θεσσαλονίκη». Συμμετείχαν: ο διευθυντής του Μουσείου Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης Ηρακλής Παπαϊωάννου, ο προϊστάμενος του Κέντρου Ιστορίας Θεσσαλονίκης Αντώνης Σατραζάνης, ο δημοσιογράφος και ερευνητής Χρίστος Ζαφείρης και το μέλος της Ομάδας «Παλιές Φωτογραφίες της Θεσσαλονίκης» Σπύρος Αλευρόπουλος. Συντονίζει ο αντιπρόεδρος του Μορφωτικού Ιδρύματος, Ηλίας Κουτσούκος.

Ιnfo:

Μορφωτικό Ίδρυμα ΕΣΗΕΜΘ, οδός Μορκεντάου 1, Θεσσαλονίκη, τηλ. 2310 237004.