Το Λεξικό από το οποίο έμαθαν την αργκό οι πρώτες μεταπολεμικές γενιές

 Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία        

΄Ενα Λεξικό της πιάτσας πριν από 75 χρόνια
   

ΝΙΚΟΣ ΣΑΡΑΝΤΑΚΟΣ

sarantakos.wordpress.com

10 Μαΐου

Στις αρχές του χρόνου, στο άρθρο μας για τον Καπετανάκη του γνωστού ρεμπέτικου, αυτόν με το περίφημο μουστάκι, είχα αναφέρει ότι  ο μελετητής Ελευθέριος Σκιαδάς πίστευε ότι ο Καπετανάκης του τραγουδιού είναι ο Βρασίδας Καπετανάκης (1900-1966), γιος του Ηλία Καπετανάκη (1858-1923), γόνου μεγάλης  μανιάτικης  οικογένειας και συγγραφέα των  θεατρικών κωμωδιών «Η βεγγέρα» και «Ο γενικός γραμματέας».

Αυτό δεν ισχύει, μια και βρήκαμε την πορεία του τραγουδισμένου Καπετανάκη, που ονομαζόταν άλλωστε Ιωάννης και ήταν διευθυντής φυλακών στην Παλιά Στρατώνα και αλλού.

Αλλά και ο Βρασίδας Καπετανάκης διεκδικεί μια γωνίτσα υστεροφημίας, μια και είναι ο συγγραφέας ενός αξιόλογου μικρού βιβλίου, του "Λεξικού της Πιάτσας", που εκδόθηκε πρώτη  φορά το 1950, σε δεύτερη επαυξημένη  έκδοση  το 1962 και σε 3η έκδοση, ανατύπωση της 2ης, μετά τον θάνατο του συγγραφέα. Αυτή η ανατυπωση, το 1989 από τις  εκδόσεις Αλφειός, δεν ξέρω αν υπάρχει ακόμα στα βιβλιοπωλεία -αλλού τη βρίσκω εξαντλημένη, αλλού όχι. Πάντως, αυτήν έχω κι  εγώ.

Το Λεξικό της πιάτσας λοιπόν αποτυπώνει την αργκό όπως μιλιόταν στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια. Σήμερα, 75 χρόνια μετά, έχει  ιστορικό ενδιαφέρον περισσότερο, για τον μελετητή της γλώσσας, αφού είναι γνωστό ότι οι λέξεις της αργκό πολύ πιο γρήγορα απαρχαιώνονται και αντικαθίστανται από καινούργιες, σε σχέση  με  τις λέξεις της πρότυπης γλωσσικής  ποικιλίας.

Όταν κυκλοφόρησε σε πρώτη  έκδοση το Λεξικό της πιάτσας του Καπετανάκη, έγινε δεκτό με ευμενή σχόλια από δημοσιογράφους. Θα παραθέσω ένα χρονογράφημα του Κώστα Βάρναλη, που δημοσιεύτηκε στις 15 Νοεμβρίου 1950 στον  Προοδευτικό Φιλελεύθερο και το έχω συμπεριλάβει στον πρόσφατο τόμο Φιλολογικά:

ΛΕΞΙΚΑ ΤΗΣ ΠΙΑΤΣΑΣ

Έχουμε Λεξικά της αρχαίας, λεξικά ομηρικά, λεξικό βυζαντινό, λεξικά ιστορικά της ελληνικής γλώσσας και μονάχα λεξικό της δημοτικής, της εθνικής γλώσσας του ελληνικού λαού, δεν έχουμε. Πριν να γίνει όμως αυτό το λεξικό, έγινε ένα άλλο, της ρεμπέτικης γλώσσας, του ελληνικού αργκό ή όπως το λέει ο συγγραφέας του κ. Καπετανάκης: «Λεξικό της Πιάτσας».

Καλοδεχούμενο. Γιατί δεν είναι ανώφελο. Μας φανερώνει μιαν ειδικήν όψη της νεοελληνικής γλώσσας, όπως κυλιέται στα κάτω στρώματα της μαγκιάς, μιας γλώσσας στενού κύκλου, μιας γλώσσας αλληγορικής, για τους μεμυημένους μονάχα, μιας γλώσσας, που οι κυριότεροι σπόνδυλοι της ραχοκοκαλιάς της είναι ο έρωτας, ο φόνος, η κλεψιά, η απάτη κλπ.

Η γλώσσα της «Πιάτσας» έχει πολύ γραφικότητα κι εξυπνάδα και χιούμορ. Και δεν είναι ενδιαφέρουσα μονάχα από την άποψη τη γνωστική, αλλά και τη λογοτεχνική. Όσοι διαβάζουνε ρεμπέτικα κείμενα, μπορούν εδώ να βρούνε την ερμηνεία των λέξεων· κι όσοι γράφουνε διηγήματα και μυθιστορήματα με ήρωες τους μάγκες και τους αλήτες και τους κακοποιούς έχουνε ν’ αντλήσουνε γλωσσικό υλικό, που να δίνει χρώμα κι ατμόσφαιρα στο λόγο.

Πάντως το Λεξικό αυτό μπορεί το ίδιο να διαβαστεί από την αρχή ως το τέλος (είναι άλλωστε και μικρό) ως ένα περίεργο βιβλίο. Όπως είναι κι εικονογραφημένο από το σκιτσογράφο κ. Π. Παυλίδη, ζωντανεύει κι οπτικά το υλικό του και γίνεται περισσότερο ευκολοδιάβαστο.

*

Φυσικά δεν πρέπει να περιμένουμε από το Λεξικό αυτό να περιλαβαίνει όλες τις λέξεις και τις εκφράσεις της περιθωριακής αυτής γλώσσας, που έχει την ιδιότητα, επειδή δεν γράφεται για να στερεοποιηθεί, παρά μιλιέται μονάχα κι από μια περιορισμένη παρακοινωνία, ν’ αλλάζει εύκολα, ν’ αφήνει μέρος από τα παλιά και να προσθέτει νέο. Έτσι π.χ. ο λεξικογράφος δεν πρόλαβε να περιλάβει στο Λεξικό του μια λέξη της τελευταίας ώρας (τη λέξη «γκρανάζια») μιας ειδικής τάξης νέων ανδρών, των δωροδόκων και των καταφερτζήδων του δημοσίου μας βίου.

*

Από καθαρή τεχνική άποψη το «Λεξικό της Πιάτσας» έχει μερικές ελλείψεις. Πρώτα: δεν δίνει την κυριολεχτική σημασία των όρων· έπειτα, δε σημειώνει την εθνικότητα μερικών ξένων λέξεων (π.χ. αβάντα, αλιάδα, κενέφι κλπ.)· και τρίτο παραθέτει συχνά τόσο σχοινοτενή παραδείγματα, που πιάνουνε περισσότερο χώρο από το ερμηνευτικό κείμενο.

Και τώρα ας σημειώσουμε μερικές από αυτές τις λέξεις, που δεν ξέραμε τη σημασία τους τη μάγκικη και που είναι αρκετά και απρόβλεφτη και διδαχτική: μας δείχνει με τι μεγάλα πηδήματα σκέφτεται το μυαλό εκεινών που θέλουνε να συνεννοούνται αναμεταξύ τους χωρίς να καταλαβαίνει ο τρίτος, ο «μπάμιας» (= ο βλάκας).

Άλφα = η ηρωίνη.

Ανθίζομαι = καταλαβαίνω.

Αράπης = το πειθαρχείο του σωφρονιστηρίου· η γκανιότα, το βιδάνιο.

Ασπρορουχού = ο μπουγαδοκλέφτης.

Βακέτα = η υπερώριμος γυνή.

Βελονάκιας = ο τοξικομανής.

Βιόλα = η εργασία.

Γρήγορο = το περίστροφο.

Δάσκαλος = ο αστυνόμος της καταδιώξεως.

Διαβασμένος = ο μιλημένος.

Ζαφειριέρα = το πτυελοδοχείον.

Θανάσης = ο αργιλές.

Καλέ (η) = η αγαπητικιά.

Κινίνος = ο δύστροπος, ο πικρόγλωσσος.

Παμεινώντας = το βαρύ παλτό.

Μπερντές = το χρήμα.

Κρέμασμα = ο γάμος κλπ., κλπ.

 

Διάλεξα το χρονογράφημα του Βάρναλη,  επειδή ακριβώς παραθέτει λέξεις που του ήταν άγνωστες. Ο μπερντές λέγεται ακόμα, ο Παμεινώντας έχει παλιώσει, για τις άλλες έχω αμφιβολίες.[.....................................................]

'Ενα Λεξικό της πιάτσας πριν από 75 χρόνια | Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία...