George Grosz Ecce Homo

«Ο Ελίας Κανέτι για τον φάκελο Ecce Homo του Τζορτζ Γκρος» του Κώστα Ξ. Γιαννόπουλου

Ο Κανέτι αφηγείται την επίσκεψή του στο στούντιο του Γκρος:

«“Τώρα θα πάμε στον Γκρος”, είπε ο Βίλαντ».

Ο Βίλαντ ήταν ο εκδότης του Τζορτζ Γκρος (1893-1959) και εκείνη την εποχή συνεργαζόταν με τον εικοσιτριάχρονο Ελίας Κανέτι (1905-1994) στο Βερολίνο το 1928.

«Τι σήμαινε [ο Γκρος] για μένα;» συνεχίζει ο Κανέτι. «Από την εποχή της Φρανκφούρτης, από τότε που στη βιτρίνα ενός βιβλιοπωλείου που ειδικευόταν στη λογοτεχνία για νέους είδα βιβλία του, εδώ και έξι χρόνια θαύμαζα αυτά τα σχέδια και τα κουβαλούσα μαζί μου μέσα στο κεφάλι μου […] Με την πρώτη ματιά είχαν χαραχτεί μέσα μου αυτά τα σχέδια. Έτσι ακριβώς ένιωθα έπειτα από τα όσα είδα γύρω μου την εποχή του πληθωρισμού. […] Μου άρεσε που ήταν δυνατά και αδυσώπητα αυτά που έβλεπες σ’ εκείνα τα σχέδια, ανελέητα και τρομερά. Καθώς ήταν ακραία, τα νόμισα για την αλήθεια. Μια αλήθεια μεσολαβητική, μια αλήθεια που εξασθενούσε, εξηγούσε και δικαιολογούσε δεν ήταν για μένα αλήθεια. Το ότι υπήρχαν τέτοιες μορφές, αυτό το ήξερα από τα παιδικά μου χρόνια στο Μάντσεστερ […] όταν άκουσα στη Βιέννη τον Καρλ Κράους η επίδραση ήταν η ίδια».

Μόνο που σαν «άνθρωπος των λέξεων» που ήταν, άρχισε να μιμείται τον Κράους – απ’ αυτόν μπορούσε να «διδαχτεί». Αντίθετα, δεν μιμήθηκε ποτέ τον Γκρος, αφού δεν ήξερε καθόλου να σχεδιάζει.

«Αναμφίβολα έβρισκα τις μορφές του στην πραγματικότητα που με περιέβαλλε».

Αλλά ο Γκρος μιλούσε τη γλώσσα μιας άλλης τέχνης από αυτή που μεταχειριζόταν ο νεαρός Κανέτι. Έτσι, ενώ έγινε γι’ αυτόν αντικείμενο μεγάλου θαυμασμού, δεν έγινε ποτέ πρότυπο.
Η επίσκεψη στον Γκρος υπερέβη κάθε προσδοκία του νεαρού Σεφαραδίτη συγγραφέα που «καιγόταν» να συναντήσει τον Γερμανό ζωγράφο, χαράκτη και καρικατουρίστα, ο οποίος είχε ξεκινήσει την καριέρα του ως γελοιογράφος, έχοντας πάντα έντονη την αίσθηση της κοινωνικής κριτικής. Ο εκδότης του ο Βίλαντ τον σύστησε σαν «φίλο και συνεργάτη του», έτσι άρχισε να μην αισθάνεται «υπερβολικά μικρός».

«…εκείνος άρχισε να δείχνει και στους δυο μας τα σχέδιά του […] Φορούσε τουίντ […] ήταν γεροδεμένος και μελαψός και ρουφούσε την πίπα του. Έδειχνε σαν νεαρός καπετάνιος […] ήταν εξαιρετικά ανοιχτός και εγκάρδιος. Ένιωθα ελεύθερος ενώπιόν του και αφέθηκα. Ήμουνα ενθουσιασμένος με όλα όσα μας έδειχνε. Εκείνος χαιρόταν γι’ αυτό, θαρρείς και τα πάντα εξαρτιόνταν από τον δικό μου ενθουσιασμό».

Ο Κανέτι είχε την αίσθηση πως ξυπνούσε το ενδιαφέρον και την ευαρέσκεια του Γκρος χωρίς σχεδόν να κάνει ή να πει τίποτα σημαντικό, εκτός από κάποιο σχόλιο που φάνηκε μάλλον εύστοχο στον ζωγράφο.

Ο φάκελος Ecce Homo

Τότε ήταν που τον ρώτησε αν ήξερε τον φάκελο Ecce Homo [Ιδού ο άνθρωπος]. Ο Κανέτι απάντησε αρνητικά. Άλλωστε, πώς ήταν δυνατόν να είχε δει τον φάκελο, αφού είχε απαγορευτεί ως πορνογραφικός.

Ξαφνικά, ο ολοκληρωτικά λογοκριμένος φάκελος ήρθε στα χέρια του –τον κρατούσε– και νόμιζε πως ο Γκρος τού τον έδωσε για να τον κοιτάξει επιτόπου. Προς στιγμήν, σάστισε. Ένιωσε αμηχανία. Αλλά άκουσε τον Βίλαντ να λέει: «Αυτό είναι ένα δώρο που δεν το δίνει στον καθένα». Τότε κατάλαβε πως ο παρορμητικός ζωγράφος τού τον είχε χαρίσει. Αυτή η γενναιοδωρία του Γκρος τον συγκλόνισε. Σχεδόν δεν πρόλαβε να πει ευχαριστώ, όταν στο δωμάτιο μπήκε ο Μπρεχτ. Αλλά αυτός δεν έμεινε πολύ. Ύστερα από λίγο έφυγε κι ο Κανέτι μαζί με τον Βίλαντ. Ο τελευταίος κατευθύνθηκε προς τον εκδοτικό του οίκο. Ενώ ο τρισευτυχισμένος Κανέτι, κρατώντας σφιχτά τον πολύτιμο φάκελο, ανέβηκε στο ρετιρέ, κάθισε στο στρογγυλό τραπέζι όπου δούλευε, για λογαριασμό του Βίλαντ, πάνω σε μια βιογραφία του Αμερικανού Άπτον Σίνκλερ, συγγραφέα μεταξύ άλλων της Ζούγκλας, που μιλούσε για τα σφαγεία του Σικάγο και τα προβλήματα των εργαζομένων σ’ αυτά.

«Σε σύγκριση με τα πράγματα που ως σκανδαλοθήρας είχε ξεσκεπάσει, η ίδια η ζωή του Σίνκλερ έμοιαζε πληκτική. Αυτό δεν οφειλόταν στις συνθήκες ζωής του, είχε περάσει δύσκολα, περισσότερο οφειλόταν στις μονοδιάστατες απόψεις του. Ήταν πέρα για πέρα πουριτανός και μόλο που ήμουνα κι εγώ ο ίδιος άνθρωπος με πουριτανικές αντιλήψεις και θα έπρεπε να νιώθω μια κάποια συγγένεια μαζί του, μόλο που επιδοκίμαζα μέσα από την καρδιά μου τις επιθέσεις του ενάντια στα κακώς κείμενα της δημόσιας ζωής, ενάντια στην ταπείνωση και την αδικία, αναγνώριζα ωστόσο ότι η κριτική του στερούνταν κάθε σατιρικής λάμψης. Έτσι, δεν ήταν παράξενο που δεν στρώθηκα αμέσως στη δουλειά, παρά άνοιξα πρώτα τον φάκελο Ecce Homo: εκεί υπήρχαν όλα όσα έλειπαν από τον Σίνκλερ.

»…Δεν μπορεί να αρνηθεί κανείς ότι κάμποσα από τα περιεχόμενα του φακέλου μπορεί να φαίνονταν όντως άσεμνα σε κάποιον. Εγώ τα αντιμετώπισα όλα μ’ ένα παράξενο μείγμα φρίκης και επιδοκιμασίας. Ήταν αποκρουστικά πλάσματα της νυχτερινής ζωής του Βερολίνου. […] Την αηδία με την οποία τα κοιτούσα τη νόμιζα αηδία του καλλιτέχνη. Τότε δεν ήξερα ακόμα πολλά γι αυτόν, δεν ήμουνα παρά μονάχα μια βδομάδα στο Βερολίνο, και μια από τις πρώτες επισκέψεις με είχε οδηγήσει στο δικό του σπίτι».

Έτσι όπως συγκεκριμένα τοπία τα βλέπει κανείς μονάχα πια με τα μάτια συγκεκριμένων ζωγράφων, έτσι κι εγώ έβλεπα το Βερολίνο με τα μάτια του Τζορτζ Γκρος.

Ο Τζορτζ Γκρος και τα έργα του

Ο Τζορτζ Γκρος, γεννημένος στις 26 Ιουλίου 1893 στο Βερολίνο, υπήρξε βασικό μέλος του Νταντά του Βερολίνου και της τάσης της Νέας Αντικειμενικότητας κατά την περίοδο της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης. Το 1932 έφυγε από τη Γερμανία για τις ΗΠΑ. Το 1923 δημοσιεύει το λεύκωμα Ecce Homo, που αμέσως κατάσχεται για προσβολή της δημοσίας αιδούς. Το 1923 είναι η χρονιά που ο Γκρος εγκαταλείπει το Κομμουνιστικό Κόμμα. Το 1925 δημοσιεύει το δοκίμιο «Η Τέχνη κινδυνεύει». Το 1928 τον μηνύουν με την κατηγορία της βλασφημίας κατά των θείων, για το έργο του Ο Χριστός με αντιασφυξιογόνο μάσκα. Σε λίγο, ο Χίτλερ ετοιμάζεται να αναλάβει τη διακυβέρνηση της χώρας.

«Από το 1916 μέχρι το 1932 κατήγγειλε με δριμύ σαρκασμό τις ιθύνουσες ομάδες στρατιωτικών και καπιταλιστών υπεύθυνων και εκμεταλλευτών του πολέμου και της ήττας», λέει περίπου ο ιστορικός και θεωρητικός της τέχνης Τζούλιο Αργκάν. «Αποκαλύπτει κάτω από τη μάσκα του αστικού καθωσπρεπισμού τη διαστροφή των ενστίκτων, τη βαθιά λαγνεία της εξουσίας και της βίας. Είναι ο πρώτος που ανακαλύπτει στον πολιτικό αυταρχισμό, στην απληστία της εξουσίας, στο κυνηγητό του πλούτου, τα συμπτώματα της νεύρωσης, μιας επικίνδυνης και ίσως θανατηφόρας παραφροσύνης, μιας ένοχης αποκτήνωσης του κόσμου».

Ο Γκρος, γεμάτος οργή, απογοήτευση, απελπισία και αγανάκτηση, έβλεπε να μεταμορφώνεται η εκφυλισμένη αστική τάξη στο τέρας του ναζισμού που μόλυνε ολοσχερώς τον ήδη παρακμασμένο κόσμο.

«Ο Γκρος δάγκωνε», όπως το διατυπώνει ο Ηλίας Πετρόπουλος, «όπως δάγκωναν ο Ότο Ντιξ, ο Μπρεχτ, ο Κίρχνερ, ο Τουχόλσκι. Είναι γνωστή η θεματολογία της δημόσιας παραγωγής του Γκρος: στρατιώτες με κράνη, κτηνώδεις αξιωματικοί, γυμνές πουτάνες στα γόνατα κάποιων κοιλαράδων, απόμαχοι ανάπηροι που ζητιανεύουν στα πεζοδρόμια, τύποι της προχιτλερικής κοινωνίας».

Τα ρούχα που αφήνει ο Γκρος πάνω στα μοντέλα του τονίζουν, έτσι κακοπαθημένα που είναι, την ασκήμια και την απωθητικότητά τους, ενώ όταν τα γδύνει, τότε αποκαλύπτονται τα παραμορφωμένα σώματα, η κτηνωδία και η κατάπτωσή τους. Το περιττό λίπος κάτω από τα σκληρά κολάρα. Ένα αφύσικα μικρό κεφάλι βιδωμένο σ’ έναν πλατύ λαιμό, μια κοκκινωπή μύτη ανάμεσα σε πεσμένα μάγουλα. Γκρεμιστής της καθεστηκυίας α-ταξίας, απογυμνώνει από τα τελευταία υπολείμματα προσωπικότητας και κύρους όλους τους μεγαλόσχημους εκπροσώπους της μπουρζουαζίας, μεταμορφώνοντάς τους σε πρόστυχες γκροτέσκες φιγούρες.

Επίλογος από τον αφηγητή Κανέτι

«Τώρα που είχα πάρει μαζί μου τον φάκελο Ecce Homo, μπήκε αυτός ανάμεσα σ’ εμένα και το Βερολίνο και χρωμάτισε από κει και ύστερα τα περισσότερα πράγματα, ιδιαίτερα όμως όλα όσα έβλεπα τη νύχτα. Διαφορετικά, ίσως και να είχε πάρει περισσότερο χρόνο ώσπου όλα αυτά να εισχωρούσαν μέσα μου. Το ενδιαφέρον μου για την ελευθερία σε σεξουαλικά θέματα εξακολουθούσε να μην είναι μεγάλο. Και ξαφνικά μ’ έσπρωξαν μέσα εκεί αυτές οι ανήκουστα σκληρές και ανελέητες παραστάσεις που τις θεωρούσα αληθινές – δεν θα μου είχε περάσει από τον νου η σκέψη να τις αμφισβητήσω, κι έτσι όπως συγκεκριμένα τοπία τα βλέπει κανείς μονάχα πια με τα μάτια συγκεκριμένων ζωγράφων, έτσι κι εγώ έβλεπα το Βερολίνο με τα μάτια του Τζορτζ Γκρος».

ΣΗΜΕΙΩΣΗ
Το κείμενο του Κανέτι που παραθέσαμε προέρχεται από τον δεύτερο τόμο της νεανικής αυτοβιογραφίας του (1980) με τίτλο Ο πυρσός στο αυτί, 1921-1931 [Die Fackel im Ohr. Lebensgeschichte 1921-1931], όπου διηγείται τα βιώματά του στη Φρανκφούρτη την εποχή του πληθωρισμού, τη Βιέννη των φοιτητικών του χρόνων και το Βερολίνο της δεκαετίας του 1920. Πρόκειται για ένα εσωτερικό ταξίδι με φόντο αυτή την ταραγμένη δεκαετία στη μεσοπολεμική Γερμανία της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης.Η μετάφραση είναι της Αλεξάνδρας Παύλου και κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις Καστανιώτη το 2004.