Ήριννα: «Ηλακάτη»
Ήριννα: «Ηλακάτη»
Ήριννα, η ποιήτρια·
είρηται παρά τον έρωτα,
η ερασμία·
ή παρά το έαρ.
Η Ήριννα, με ένα όνομα που αποπνέει νιάτα και άνοιξη (ἔαρ), έρχεται από τη μικρή Τήλο των Δωδεκανήσων του 4ου π.Χ. αιώνα να κάνει στο σήμερα αισθητή την παρουσία της. Δεν είναι σύγχρονη της Σαπφώς, όπως κάποιοι υποστήριξαν. Διαφέρουν και χρονικά και ως προς το περιεχόμενο της ποίησής τους. Ένα «Άδηλον» (αγνώστου δηλαδή δημιουργού) επίγραμμα της Παλατινής Ανθολογίας με τον ψευδότιτλο «[το μικρό είναι όμορφο]» παρέχει εμμέσως ενδιαφέροντα βιογραφικά στοιχεία της τρυφερής ποιήτριας, η οποία παρακούοντας τη μητρική απαγόρευση επέμενε να υπηρετεί την τέχνη της ποίησης:
Ένα κεράκι λέσβιο της Ήριννας το έργο, μικρό πολύ,
μα το ’πλασε το μέλι των Μουσών.
Τριακόσιοι μόνο οι στίχοι της, μα σαν του Ομήρου αξίζουν
κι ας είναι στίχοι κοριτσιού στα δεκαεννιά του χρόνια.
Κι αν από φόβο για τη μάνα δούλευε
στον αργαλειό ή στο αδράχτι,
κρυφά η μέσα της ψυχή θεράπευε την τέχνη.
Κι αν είναι η Σαπφώ καλύτερη στα μελικά τραγούδια,
στους εξαμέτρους η Ήριννα την έχει ξεπεράσει.
Η ποιήτρια Τασούλα Καραγεωργίου
στην παρούσα έκδοση (Νίκας, 2023),
επιμελημένη, συμπληρωμένη και ανανεωμένη, φέρνει στο φως πολλά νέα
στοιχεία –βιογραφικά, ερμηνευτικά κ.ά.– ερευνημένα με επιστημονική
προσήλωση και αγάπη κυρίως. Το βιβλίο φέρει τον τίτλο Ηλακάτη.
Στον εμπεριστατωμένο Πρόλογό της μας ενημερώνει για το όμορφο νησί, τα αγριολούλουδα και τα αρώματά του, αλλά και για την ιστορική στιγμή που έζησε η Ήριννα, ανάμεσα στους Φιλιππικούς του Δημοσθένη και την εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Εκεί, λοιπόν, στη μακρινή Τήλο, ένα δεκαεννιάχρονο κορίτσι «προλαβαίνει να κερδίσει την υστεροφημία» με την «Ηλακάτη», ένα ποίημα μόλις τριακοσίων στίχων, σπαρακτικό θρήνο για την απώλεια της αγαπημένης φίλης της, Βαυκίδας. Στην «Ηλακάτη», μετά την αναπόληση της χαμένης ευτυχίας των κοριτσίστικων χρόνων, η συναισθηματική ένταση κορυφώνεται με την τραγική συγκυρία του άωρου θανάτου της δεκαεννιάχρονης Βαυκίδας, την ίδια μέρα του γάμου της. Δεκαεννιάχρονη και η Ήριννα θα εγκαταλείψει τον κόσμο και θα ταυτιστεί με θρύλο συνώνυμο της ποιητικής αθωότητας. Η «Ηλακάτη» βρέθηκε σε σπαραγμένο πάπυρο προερχόμενο από την αιγυπτιακή έρημο της Οξυρρύγχου, που ανακαλύφθηκε το 1928 και αποκαταστάθηκε από τον D.L. Page στη μορφή την οποία παραδίδει και η παρούσα έκδοση. Από τους 300 στίχους που έγραψε η Ήριννα μεταφράσιμοι σώζονται στον κατεστραμμένο πάπυρο μόνο 54. Όμως και αυτοί οι λιγοστοί στίχοι είναι ικανοί για να ανασύρουν την ποιήτρια από το έρεβος της λήθης και τη σκόνη του καιρού.
Τριακόσιοι μόνο οι στίχοι της, μα σαν του Ομήρου αξίζουν κι ας είναι στίχοι κοριτσιού στα δεκαεννιά του χρόνια.
Η μεταφράστρια προσέθεσε ψευδότιτλους στα ποιήματα της Ήριννας, αλλά και των επιγραμματοποιών που επηρεάστηκαν από αυτήν και ύμνησαν το έργο της, και παρέθεσε στο Επίμετρο ένα ενδιαφέρον κεφάλαιο για την απήχηση του έργου της Ήριννας στους ποιητές της ύστερης αρχαιότητας. Στο κεφάλαιο αυτό γίνεται αναφορά στην αποδοχή της ποιητικής πρότασης της Ήριννας από τον Καλλίμαχο, αλλά και στις έριδες που προκάλεσε η αποδοχή αυτή στους αντιπάλους του Καλλιμάχου. Τέλος, η Καραγεωργίου εμπλούτισε τις Σημειώσεις με ποικίλες παραπομπές στην αρχαία ελληνική γραμματεία και στη νεοελληνική λαϊκή παράδοση, που διευρύνουν τη γνώση μας πάνω σε ό,τι διαβάζουμε στην επιφάνεια του ποιήματος.
Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν στην «Ηλακάτη» οι εικόνες της καθημερινής ζωής με χαρακτηριστικάτα παιχνίδια που έπαιζαν τα μικρά κορίτσια, ανάμεσα στα οποία κυριαρχεί η «χελιχελώνη». Η Καραγεωργίου περιγράφει το παιχνίδι, τη διάταξη των κοριτσιών σε κύκλο, συγκρίνει με το παιχνίδι τα «σκαμνάκια», συνυπολογίζει το γεγονός ότι σε παιδικές ταφές στη Νίσυρο βρέθηκαν πήλινες χελωνίτσες, πράγμα που σημαίνει ότι ίσως το παιχνίδι αυτό ήταν διαδεδομένο στα νησιά του νότιου Αιγαίου τον 4ο π.Χ. αιώνα. Άλλο παιχνίδι ήταν οι «κούκλες», μιμητικό των σχέσεων μάνας και κόρης, στο οποίο η μάνα μοιράζει έριον στα κορίτσια, στοιχείο που σχετίζεται με τον τίτλο του έργου (ηλακάτη).
Απόσπασμα από την «Ηλακάτη»:
Για όλα αυτά, καημένη μου Βαυκίδα,
βαριά στενάζω και θρηνώ
γιατί μες στην καρδιά τα χνάρια τους ζεστά βρίσκονται ακόμα·
όμως εκείνα που μας έδιναν χαρά
όλα έχουν γίνει στάχτη.
Εκτός από την «Ηλακάτη», η Ήριννα πρόλαβε στη διάρκεια της σύντομης ζωής της να γράψει και τρία επιγράμματα που διέσωσε η Παλατινή Ανθολογία – τα δύο είναι θρηνητικά επιτύμβια για τη Βαυκίδα και το τρίτο έχει θέμα τη διαπάλη της φύσης με την τέχνη. Πρόκειται για το επίγραμμα 6.352, στο οποίο η ποιήτρια σχολιάζει πίνακα όπου η εικονίζεται μια κόρη, η Αγαθαρχίς, που μόνο η φωνή της λείπει για να φανερωθεί μπροστά μας ολοζώντανη. Παραθέτω το επίγραμμα:
[η Αγαθαρχίς θα πρόβαινε ολοζώντανη]
Εξαίσια χέρια έφτιαξαν τον πίνακα αυτόν·
καλέ μου Προμηθέα,
κάποτε η τέχνη των θνητών μοιάζει με τη δική σου.
Γιατί αν στην εικόνα της προσέθετε φωνή,
αυτός που το κορίτσι έτσι πιστά ζωγράφισε,
η Αγαθαρχίς θα πρόβαινε ολοζώντανη.
Το ενδιαφέρον σχόλιο είναι ότι ο αναφερόμενος στο ποίημα Προμηθέας έπλασε τον άνθρωπο από πηλό και φωτιά και σύμφωνα με τα Αισωπικά κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσιν των θεών και ότι στον πηλό αντί για νερό χρησιμοποίησε δάκρυα (προερχόμενα από τον αγώνα και την αγωνία της δημιουργίας ή προβλέποντας το μέλλον του ανθρώπου;).
Από τα δύο επιγράμματα τα αφιερωμένα στη Βαυκίδα και στο πρόωρο τέλος της παραθέτουμε το συγκλονιστικό:
[ο πατέρας μου με φώναζε Βαυκίδα]
Στήλες μου και Σειρήνες και του πένθους μου υδρία,
συ που κρατάς τη λιγοστή μου τέφρα για τον Άδη,
να πείτε πως τους χαιρετώ, όσους στο μνήμα μου έρχονται,
είτε είναι από την πόλη μας είτε από ξένη πόλη.
Κι ακόμα πείτε τους αυτό·
Πως νύφη μ’ έχει πάρει ο θάνατος
πως ο πατέρας μου με φώναζε Βαυκίδα
και πως κατάγομαι απ’ την Τήλο – να ξέρουν.
Και για μένα η φίλη μου η Ήριννα χάραξε αυτό
το επίγραμμα πάνω στο μνήμα.
Η Καραγεωργίου σημειώνει ότι η λέξη συνεταιρίς –η φίλη–, που επιβεβαιώνει τη μοναδικότητα της φιλίας των δύο κοριτσιών, είναι λέξη που απαντά άπαξ στην αρχαία ελληνική γραμματεία. Δείχνει, μεταξύ άλλων, και τη γλωσσοπλαστική δύναμη της Ήριννας.
Μετά τον Πρόλογο, στο βιβλίο παρατίθενται τα ποιήματα στο πρωτότυπο και αντικριστά σε λυρική μετάφραση, στην οποία η Καραγεωργίου πετυχαίνει να αναδείξει τη βαθιά ανθρώπινη διάσταση του ποιήματος και καταφέρνει να μας συγκινήσει με μιαν εύρυθμη μεταφραστική πρόταση, που διασώζει μέσα από αναπαιστικά κατά κύριο λόγο παραδοσιακά μέτρα τους συναισθηματικούς κραδασμούς του πρωτοτύπου και μεταγγίζει σε γλώσσα νεοελληνική τον βαθύ πόνο για τον πρόωρο θάνατο.
Στο Επίμετρο έχουμε τα «Επιγράμματα για την Ήριννα από την Παλατινή Ανθολογία» γραμμένα από μεταγενέστερους επιγραμματοποιούς, θαυμαστές του έργου της, τα οποία είναι είτε υποθετικά επιτύμβια ή πρόλογοι σε βιβλία που περιείχαν ποιήματα της Ήριννας.
Τέλος, το ευρηματικό εξώφυλλο, δημιουργία του Σταύρου Δάλκου, με την Ήριννα να κρατά στο χέρι την ηλακάτη μέσα σε ένα διευρυμένο πλαίσιο χρονικής αναφοράς, προκαλεί τον αναγνώστη να βυθιστεί στον μακρινό κόσμο της Ήριννας, ενώ παράλληλα ανοίγει έναν δίαυλο επικοινωνίας με τον σύγχρονο κόσμο, που υποδέχεται στους κόλπους του την τρυφερή ποιήτρια της Τήλου.
Ηλακάτη
Ήριννα
Πρόλογος – Μετάφραση – Σημειώσεις: Τασούλα Καραγεωργίου
Εκδόσεις Νίκας
92 σελ.
ISBN 978-960-296-475-0
Τιμή €11,00
Η Ανθούλα Δανιήλ είναι δρ Φιλολογίας, συγγραφέας και κριτικός λογοτεχνίας, μέλος της Ένωσης Ελλήνων Θεατρικών και Μουσικών Κριτικών και μέλος της Εταιρείας Συγγραφέων.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου