Για το μυθιστόρημα του Τόμας Μαν [Thomas Mann] «Το μαγικό βουνό» (μτφρ. Θόδωρος Παρασκευόπουλος, εκδ. Μεταίχμιο).
Του Φώτη Καραμπεσίνη
Η επανάγνωση του Μαγικού βουνού υπήρξε για εμένα η βασική του ανάγνωση, καθώς επέτρεψε, εκτός των άλλων, στον αναγνώστη τού τώρα να συγκριθεί με εκείνον του τότε. Και η απόσταση αυτή αποτελεί την ιδανική αντανάκλαση εκείνου που αποτέλεσε βασική αιτία συγγραφής του μνημειώδους αυτού κειμένου: του χρόνου. Αν κατά την πρώτη ανάγνωση ο νεαρός εαυτός μου συγκινήθηκε και παρασύρθηκε από τις συγκρούσεις ιδεών και κοσμοθεωριών, όπως αυτές παρουσιάζονται μέσα από τους Νάφτα και Σεττεμπρίνι (οι δύο ασθενείς/Μεφιστοφελείς που αντιδικούν και παλεύουν μέχρι θανάτου για την ψυχή του νεόφυτου Χανς/Φάουστ), ο όψιμος αναγνώστης προσπέρασε σύρριζα τις μεγαλόπνοες ιδέες, αναζητώντας στη λύτρωση που προσφέρει η ανάγνωση το ύπατο θέμα (ένα να τα ορίζει όλα!): τον χρόνο.
Από τη μία πλευρά το ελαύνον, νικηφόρο πνεύμα του ατομικιστικού καπιταλισμού, του Διαφωτισμού, με όλες τις ουτοπικές του προδιαγραφές. Κι από την άλλη, ο θρησκευτικός συντηρητισμός, το αντιδραστικό πνεύμα του Μεσαίωνα, ηττημένο θεωρητικά πλην όμως ακμαίο
Δεν θα τολμούσα ποτέ να υποβιβάσω τις τιτάνιες συγκρούσεις ιδεών που διαπερνούν τις σελίδες του βιβλίου, οι οποίες δίνουν την ευκαιρία στον Μαν να φέρει στο προσκήνιο το ευρωπαϊκό πνεύμα όπως διαμορφώθηκε ως την περίοδο μέχρι τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο (και με προφητικό βλέμμα στο μετέπειτα): Από τη μία πλευρά το ελαύνον, νικηφόρο πνεύμα του ατομικιστικού καπιταλισμού, του Διαφωτισμού, με όλες τις ουτοπικές του προδιαγραφές. Κι από την άλλη, ο θρησκευτικός συντηρητισμός, το αντιδραστικό πνεύμα του Μεσαίωνα, ηττημένο θεωρητικά πλην όμως ακμαίο, έτοιμο πάντα να προσφέρει στήριγμα και ελπίδα σε εκείνους που πετάχτηκαν στο περιθώριο της Ιστορίας, χάρη στον φανατισμένο εξισωτισμό του και την παρηγοριά του επέκεινα. Εν μέσω αυτών, ο πρωταγωνιστής Χανς Κάστορπ να άγεται από τη ρητορική και τα επιχειρήματα εκείνων των δύο εκπροσώπων που διαγκωνίζονται για την ψυχή του μαθητή τους. Ετούτος δεν είναι όμως ένα απλό άθυρμα (αν και αρχικά παρουσιάζεται ως τέτοιος, ως «μέσος άνθρωπος», από τον Μαν). Νουνεχής και επιφυλακτικός, περνάει τη διαδικασία της μαθητείας του (το Βουνό εμπίπτει στην κατηγορία του «Bildungsroman») αφουγκραζόμενος τους δασκάλους του, στεκόμενος επικριτικά, με ολοένα και μεγαλύτερη πνευματική διαύγεια. Η αποκαθήλωση, ή καλύτερα, η αποκοπή από τον ομφάλιο λώρο θα γίνει βίαια, καθώς οι δύο κόσμοι που ενσαρκώνουν οι άσπονδοι φίλοι Νάφτα και Σεττεμπρίνι θα συγκρουστούν στο τέλος, με την μεγαλοψυχία του ατομιστή να προσβάλλει βαθύτατα το αυτοκαταστροφικό ηρωικό πνεύμα του αντιδραστικού.
Κι αν οι συγκρούσεις των ιδεών –και βεβαίως οι φορείς τους στο βιβλίο– παρέμειναν επίκαιρες, καθώς ο αιώνας που πέρασε προσέδωσε ακόμα μεγαλύτερη αξία και βάθος φέρνοντας στο προσκήνιο έναν ακόμα Παγκόσμιο Πόλεμο και κάποιες ακόμα αιματηρές διενέξεις, το κεντρικό διακύβευμα παραμένει για εμένα η έννοια του χρόνου. Εξάλλου, και οι ιδέες αποτελούν σπορά του χρόνου, θύματα και έρμαιά του, όσο σημαντικές κι αν τις θεωρούν οι άνθρωποι που είναι πάντα έτοιμοι να πεθάνουν γι’ αυτές. Ο χρόνος περιγελά τις βεβαιότητες κι όπως σωστά έχει ειπωθεί, οι ιδέες του χθες αποτελούν τον περίγελο του αύριο. Βέβαια, ως βροτοί παραμένουμε παιδιά του χρόνου, ο οποίος είναι πεπερασμένος, με αποτέλεσμα να αγκιστρωνόμαστε με μανία στις βεβαιότητες που μας παρέχουν οι ιδέες της εποχής μας. Για να έρθει το πλήρωμα και οι επόμενες γενιές να τις εγκαταλείψουν χάριν των δικών τους. Και πάει λέγοντας.
Μόνο που το βουνό αυτό είναι Μαγικό, καθότι κατέχει μοναδικές ιδιότητες, τέτοιες όπως κανένα άλλο στον γεωγραφικό χάρτη της λογοτεχνίας.
Ο χρόνος λοιπόν και το βουνό. Μόνο που το βουνό αυτό είναι Μαγικό, καθότι κατέχει μοναδικές ιδιότητες, τέτοιες όπως κανένα άλλο στον γεωγραφικό χάρτη της λογοτεχνίας. Ας ξεχάσουμε τις φυσικές του ιδιότητες προς στιγμήν και ας το δούμε ως χρονοκάψουλα. Σύμφωνα με τη Wikipedia: «Η χρονική κάψουλα είναι μια ιστορική κρυφή μνήμη αγαθών ή πληροφοριών, που συνήθως προορίζεται ως σκόπιμη μέθοδος επικοινωνίας με μελλοντικούς ανθρώπους». Με βασική διαφορά ότι η συγκεκριμένη κάψουλα χρόνου βρίσκεται μονίμως σε στάση, δεν μετακινείται στο μέλλον. Επίσης η σκοπιμότητά της δεν βρίσκεται στην επικοινωνία με μελλοντικούς ανθρώπους, αν και σίγουρα οι μελλοντικοί αναγνώστες επωφελούνται στον μέγιστο βαθμό. Μοιάζει, λοιπόν, περισσότερο με τη Ζώνη (κατά τα σχετικά σενάρια sci-fi, βλ. «Stalker»), δίχως όμως την επικινδυνότητα της τελευταίας.
Το σανατόριο Μπέργκχοφ βρίσκεται εντός της Ζώνης. Διαθέτει τη δική του επικράτεια, το δικό του μικροκλίμα, τους δικούς του κανόνες, τη δική του ζωή και, βεβαίως, τον δικό του χρόνο. Εισερχόμενοι, οι πολίτες αφήνουν πίσω τους αυτή τους την ιδιότητα και μετατρέπονται σε ασθενείς. Τουτέστιν αποκόπτονται από την κοινωνία και τον ιστορικό χρόνο που στα πεδινά κυλά για όλους ομοίως και εισέρχονται στον μαγικό χρόνο του σανατορίου. Εντός ολίγου, η ροή του έξω χρόνου υποκαθίσταται από εκείνη του ιδρυματικού χρόνου κι ο ασθενής απεμπολεί την προηγούμενη ζωή, το επάγγελμα, ακόμα και τις προσωπικές του σχέσεις, οι οποίες υποβιβάζονται σε απλές επισκέψεις, ευχετήριες κάρτες ή σύντομα διαλείμματα διακοπών προτού επανέλθει στον σφιχτό εναγκαλισμό του σανατορίου.
Πώς όμως πραγματοποιείται αυτή η μετάβαση και πώς ο Χανς (μα και οι άλλοι συνοδοιπόροι) αποδέχονται αυτού του είδους την αποκοπή που αρχικά φαντάζει αδύνατη στα μάτια του αναγνώστη (μέχρι κι αυτός να απορροφηθεί από τον… «βιβλικό» χρόνο); Η λέξη-κλειδί εδώ είναι η «ασθένεια». Οι πύλες του περίκλειστου χώρου ανοίγουν άμεσα για να δεχθούν εκείνους που υποφέρουν από φυματίωση ελαφράς ή βαριάς μορφής. Και όμως, ο επισκέπτης άρρωστος δεν μεταμορφώνεται σε ασθενή από τη μία στιγμή στην άλλη. Ετούτο πραγματοποιείται υπό το κράτος δύο βασικών παραγόντων: ο πρώτος είναι η αυθεντία του ιατρικού προσωπικού (ιδίως του αναγνωρισμένου διεθνώς Διευθυντή) οπότε ο πολίτης πείθεται ότι είναι πλέον ασθενής. Δεύτερον, και εξίσου σημαντικό, η ρουτίνα, η επανάληψη, το σαφώς οριοθετημένο τελετουργικό που υποδηλώνει πως ο ασθενής όχι μόνο είναι, αλλά συμπεριφέρεται κι ως τέτοιος. Για εμένα, ο τρόπος με τον οποίο ο Μαν, σταδιακά μεταμορφώνει τον υπήκοο και πολίτη ενός κράτους σε ασθενή και ταυτόχρονα υπήκοο μιας άλλου είδους μικροεξουσίας, χειριζόμενος τον χρόνο, αποτελεί μέγιστο επίτευγμα!
Η τελετουργία της ενσωμάτωσης περνάει από διαφορετικά στάδια, επακριβώς καθορισμένα από το σανατόριο και τους διευθύνοντές του.
Για να επανέλθω όμως, διότι όπως ακούραστα επαναλαμβάνω, το πώς είναι πάντα το σημαντικότερο σε ένα βιβλίο. Η τελετουργία της ενσωμάτωσης περνάει από διαφορετικά στάδια, επακριβώς καθορισμένα από το σανατόριο και τους διευθύνοντές του. Ο επισκέπτης με συμπτώματα υγείας καλείται να παρακολουθήσει την καθημερινότητα των ασθενών σε πρώτη φάση, στη συνέχεια να αναγνωρίσει το γεγονός ότι είναι άρρωστος, να λάβει τις αποδείξεις που παρέχουν οι ιατρικές εξετάσεις και τη γνωμοδότηση του ιατρικού προσωπικού και στη συνέχεια να αποδεχθεί οικειοθελώς τον εγκλεισμό του. Από εκεί και μετά μεταφέρεται στο δωμάτιό του ακολουθώντας την απαραίτητη ρουτίνα των εγκλείστων. Σε τακτά διαστήματα η ιατρική εξουσία (διόλου τυχαία διαθέτει και ψυχαναλυτή με διευρυμένο αντικείμενο, ώστε να καλύπτει και σεξουαλικές προεκτάσεις) δίνει τις γνωματεύσεις της, μετρήσιμες σε μήνες και χρόνια. Από ένα σημείο και μετά βέβαια, ο χρόνος χάνει τη σημασία του, οπότε ο έγκλειστος ιδρυματοποιείται και τελικά αρνείται να αποχωρήσει αυτοβούλως. Μόνο οι νεκροί διαφεύγουν από τον εγκλεισμό, καθώς και κάποιοι ακόμα όπως θα δούμε στη συνέχεια.
Όσο διάβαζα το βιβλίο, μου ερχόταν συνεχώς στο μυαλό ο Φουκώ και το μνημειώδες Επιτήρηση και τιμωρία.
[................................................]
Η λειτουργία του χρόνου στο «Μαγικό βουνό» του Τόμας Μαν
______________________
Αφιέρωμα στον βραβευμένο με Νόμπελ Λογοτεχνίας Thomas Mann
Για τον Thomas Mann και το έργο του ΜΊΛΗΣΑΝ
- η συγγραφέας Αμάντα Μιχαλοπούλου,
- ο συγγραφέας-κριτικός λογοτεχνίας Νίκος Ξένιος,
- ο Δρ κοινωνιολογίας-συγγραφέας Γιώργος Σιακαντάρης
- και ο συγγραφέας Δημήτρης Στεφανάκης.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου