Μια νέα νοητική επιδημία
Πώς συνδέεται η θρησκευτική πίστη με ένα διοικητικό έγγραφο; Πώς καταλήγουμε σε συνωμοσιολογικές σκέψεις; Τι αντανακλούν οι ιδέες των αρνητών των ταυτοτήτων; Οι πλέον επιρρεπείς στη συνωμοσιολογική θεώρηση θεωρούνται -σύμφωνα με τους ερευνητές- «οι ομάδες των οποίων η ταυτότητα συναρτάται με παραδοσιακές κοινωνικές αξίες και με την προστασία του υπάρχοντος κοινωνικο-πολιτικού status quo»
Η εμφάνιση των συνωμοσιολογικών κυμάτων και η επιτυχία των συνωμοσιολογικών πίστεων συνδέονται με τη βαθύτερη ανάγκη του ανθρώπου να νιώθει ξεχωριστός, ιδίως σε περιόδους κρίσης. Αυτό είχε υποστηρίξει πριν από λίγο καιρό μια έρευνα του γερμανικού Πανεπιστημίου Johannes Gutenberg αναφέροντας πως υπάρχει μια συσχέτιση ανάμεσα στις «νοοτροπίες συνωμοσίας» και στην «ανάγκη της μοναδικότητας». Τι μπορεί να σημαίνει αυτό όταν η συνωμοσιολογική σκέψη συνδέεται με την ταυτοτική προβληματική, δηλαδή τον τρόπο με τον οποίο η ταυτότητα συγκροτείται ως αποτέλεσμα μιας αντιπαράθεσης ανάμεσα στο ψυχικό και το κοινωνικό;
Η διαδικασία έκδοσης των νέων ταυτοτήτων που ξεκινά τις επόμενες ημέρες έχει πυροδοτήσει θεωρίες συνωμοσίας. Οι παλαιού τύπου ταυτότητες που υπάρχουν σήμερα εκδίδονται με όρους από το 1961. Κι όμως ένα σημαντικό μέρος του πληθυσμού, όχι μόνο δεν αντιλαμβάνεται την αναγκαιότητα του εκσυγχρονισμού, αλλά δίνει ραντεβού στα συλλαλητήρια υποστηρίζοντας πως οι νέες ταυτότητες θα είναι «δαιμονικές», δηλαδή θα έχουν το νούμερο του «Αντίχριστου», ενώ ταυτόχρονα θα περιέχουν τσιπάκια τα οποία θα παρακολουθούν κάθε κίνηση των πολιτών.
Από τι είναι κατασκευασμένες οι παραπλανητικές ιδέες, τι εξυπηρετούν και πώς εξαπλώνονται;
Ο όρος «συνωμοσιολογία» εισήχθη τη δεκαετία του 1980 από τον ακαδημαϊκό Frank P. Mintz για να περιγράψει την «πίστη στην επικράτηση των συνωμοσιών στην εξέλιξη της Ιστορίας».
Οι περισσότερες μελέτες συμφωνούν πως οι θεωρίες συνωμοσίας έχουν αντιστρόφως ανάλογη σχέση με την παιδεία και την οικονομική κατάσταση. Το 2019, το περιοδικό Advances in Political Psychology δημοσίευσε μια ακαδημαϊκή μελέτη για τα ψυχολογικά αίτια που ωθούν τους ανθρώπους στην υιοθέτηση θεωριών συνωμοσίας. Το επιστημονικό άρθρο κατέληγε πως οι άνθρωποι έλκονται από θεωρίες συνωμοσίας, όταν αυτές -σε σύγκριση με τις μη συνωμοσιολογικές εξηγήσεις- υπόσχονται να ικανοποιήσουν σημαντικά ψυχολογικά κίνητρα, τα οποία μπορούν να χαρακτηριστούν γνωσιολογικά, δηλαδή την ανάγκη για κατανόηση, υπαρξιακά, δηλαδή την ανάγκη για ασφάλεια και έλεγχο, και κοινωνικά, δηλαδή την επιθυμία διατήρησης μιας θετικής εικόνας του εαυτού τους. Οι πλέον επιρρεπείς στη συνωμοσιολογική θεώρηση θεωρούνται -σύμφωνα με τους ερευνητές- «οι ομάδες των οποίων η ταυτότητα συναρτάται με παραδοσιακές κοινωνικές αξίες και με την προστασία του υπάρχοντος κοινωνικο-πολιτικού status quo».
Οι επιστήμονες υπογράμμιζαν πως «ο φόβος και η αγωνία κρύβονταν συνήθως πίσω από τις συνωμοσιολογικές πεποιθήσεις. Τι φοβούνται οι Ελληνες και συνωμοσιολογούν για τις ταυτότητες; Ακολουθώντας τον συλλογισμό της παραπάνω μελέτης, συμπεραίνουμε πως αισθάνονται ότι έχουν μειωμένο έλεγχο πάνω στη ζωή τους, ιδίως εκείνοι που νιώθουν αποξενωμένοι από τη σύγχρονη κοινωνία.
Οι θεωρίες συνωμοσίας υπήρχαν ανέκαθεν, ίσως γιατί απαντούν σε ένα αίτημα νοήματος και συνοχής, όπως γράφει ο Πιερ Αντρέ Ταγκιέφ, στο βιβλίο του «Συνωμοσιολογική Σκέψη - Θεωρίες Συνωμοσίας». Εξαπλώνονται με ευκολία εξαιτίας της εγγενούς ροπής του ανθρώπου προς τη συνωμοσιολογία και της ανθρώπινης ανάγκης για εξήγηση του τυχαίου. Ο Ταγκιέφ, στη Σύντομη πραγματεία περί Συνωμοσιολογίας επιχειρεί να εξηγήσει τους λόγους για τους οποίους έχουν τόση απήχηση κάποιες θεωρίες συνωμοσίας, υποστηρίζοντας πως «η σαγήνη του συνωμοσιολογικού σχήματος έγκειται στην «επεξηγηματική του παντοδυναμία», δηλαδή στην αποκάλυψη των σκοτεινών πρωταγωνιστών που κινούν τα νήματα της Ιστορίας.
Η συνωμοσιολογική σκέψη λειτουργεί δηλαδή κατά κάποιο τρόπο ως ψυχική τροφή υπό την έννοια πως η κατασκευή ενός δαιμονικού εχθρού αποτελεί μια καθησυχαστική εξήγηση για όλα τα δεινά, όπως τονίζει ο Γάλλος φιλόσοφος και ιστορικός πολιτικών ιδεών. Ιδίως όταν η συνωμοσιολογική θεώρηση αφορά την ταυτότητα, η οποία είναι ένα φλέγον ζήτημα στο κοινωνικό πεδίο, λόγω των διαφόρων επισφαλειών που σηματοδοτούν την εποχή μας. Τότε οι παραπλανητικές ιδέες -όπως αυτές που κυκλοφορούν γύρω από τις νέες ταυτότητες- γίνονται «το κλειδί σε όλα ή σχεδόν όλα όσα συμβαίνουν στον κόσμο, κάτι που λειτουργεί κατευναστικά για έναν διαταραγμένο ψυχισμό».
Το πρόβλημα ωστόσο είναι όταν αυτές αρχίζουν να γίνονται «κοινωνικά φυσιολογικές και πολιτισμικά συνηθισμένες». Πότε συμβαίνει αυτό; Οταν η επανάληψη των ίδιων ιδεών οδηγεί το πλήθος να ενστερνιστεί αυτές τις ιδέες ως δικές του, δίχως καν να αντιλαμβάνεται ποια ήταν η αρχική τους προέλευση. Τότε λαμβάνει χώρα κάτι σαν νοητική επιδημία καθώς τα άτομα έχουν την τάση να ταυτίζονται με απόψεις που δεν ήταν δικές τους. Η Ιστορία εξάλλου είναι «γεμάτη και με φανταστικές συνωμοσίες που υπήρξαν αντικείμενο συλλογικών πεποιθήσεων… από ανθρώπους που υιοθέτησαν τα αισθήματα της πλειονότητας, αναπαράγοντας μια μανιχαϊστική κοσμοαντίληψη.
Τότε η συνωμοσιολογική θεώρηση γίνεται αναπόδραστα μια πολιτική ταυτότητα, που λειτουργεί αποθαρρυντικά στη συμμετοχή των ανθρώπων στις κοινωνικές διεργασίες. Τι σημαίνει αυτό; Οσο συνωμοσιολογούμε, διαβρώνεται η εμπιστοσύνη μας στην επιστήμη και στους θεσμούς, ενώ παράλληλα δεν απευθύνουμε στοιχειοθετημένη κριτική στην ηγεσία. Δεν αμφισβητούμε δηλαδή την εξουσία, αλλά της παραδινόμαστε αμαχητί παραδομένοι σε μια «παράνοια, εφόσον ερμηνεύουμε ολόκληρη την Ιστορία ως μια συρραφή από συνωμοσίες» - φράση δανεική από τον Ουμπέρτο Εκο.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου