Γιατί επιστρέφει η Ακροδεξιά;
Σε πρόσφατη έκθεση στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης είδαμε εκατό φωτογραφίες καμένων σπιτιών προσφύγων και μεταναστών στη Γερμανία. Η Ακρα Δεξιά είναι στην κυβέρνηση στην Ιταλία, την Ουγγαρία, την Πολωνία. Πριν από δύο εβδομάδες οι ακροδεξιοί οπαδοί του Μπολσονάρο στη Βραζιλία κατέλαβαν τη Βουλή και το Ανώτατο Δικαστήριο της χώρας σε μια προσπάθεια να ανατρέψουν τη νίκη του Λούλα στις πρόσφατες κρίσιμες εκλογές. Ο Μπολσονάρο είναι πιθανά ο χειρότερος πολιτικός στην ιστορία της Λατινικής Αμερικής. Γελοία καρικατούρα του Τραμπ, συνδυάζει τον μισογυνισμό με ρατσισμό, ομοφοβία και μοχθηρία. Το σύνθημά του, γνωστό και σ’ εμάς, «Θεός, οικογένεια, πατρίδα».
Κάθε φασισμός είναι αποτέλεσμα της αποτυχίας του κομμουνισμού έλεγε ο Βάλτερ Μπένγιαμιν. Κάθε Ακροδεξιά είναι αποτέλεσμα της αποτυχίας της Αριστεράς παραφράζουμε σήμερα. Ο νεοφιλελευθερισμός βρίσκεται σε υποχώρηση. Η πανδημία έδειξε ότι η δυσφημισμένη κρατική παρέμβαση σώζει τις κοινωνίες. Αλλά η δυσφορία με την κατάσταση δεν συνοδεύεται από τον σχεδιασμό μιας ρεαλιστικής πρότασης κοινωνικού μετασχηματισμού. Οι νίκες της εθνικιστικής δεξιάς αποτελούν έτσι αναμενόμενους σταθμούς στη μακροχρόνια πορεία παρακμής των αρχών του Διαφωτισμού, της μεταλλαγής του καπιταλισμού σε νεοφιλελευθερισμό και της υποχώρησης της Αριστεράς. Πώς φτασαμε εδώ;
Οι δυτικές κοινωνίες, εξουθενωμένες από τη μακρόχρονη καπιταλιστική κρίση και την υποχώρηση των αξιακών θεμελίων τους, στέκονται αμήχανα μπροστά στις δραματικές αλλαγές στην εργασία και την κοινωνική αναπαραγωγή. Ο παγκοσμιοποιημένος καπιταλισμός χρειάζεται ανοιχτά σύνορα και ενιαίες αγορές αλλά αυτό οδηγεί σε δομική ανεργία, τεράστια αύξηση των ανισοτήτων, εγκατάλειψη του κοινωνικού κράτους. Η κοινωνική συνοχή διασπάται, η εμπιστοσύνη στην πολιτική και το κράτος υποχωρούν. Το πολιτικό σύστημα αγνόησε και περιφρόνησε τα θύματα του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού. Η Ακροδεξιά υπόσχεται να υπερασπίσει τον λαό, τους χαμηλόμισθους και τους μικρομεσαίους από την επίθεση του «κατεστημένου». Η αγανάκτηση και ο θυμός αυτού του τμήματος της κοινωνίας αποτελεί το μεγαλύτερο όπλο της λαϊκιστικής Ακροδεξιάς. Εγκαταλείπει την κλασική ταξική ανάλυση, που ακόμη κρατάει τμήματα της Αριστεράς σε ομηρία, και υιοθετεί τη στρατηγική διαίρεσης της κοινωνίας ανάμεσα στον λαό και τις ελίτ. Αλλά η διαίρεση γίνεται με τριγωνισμό: οι ελίτ έχουν προδώσει τον λαό γιατί υποστηρίζουν τα δικαιώματα των μεταναστών, των προσφύγων, των gay, των διαφορετικών. Έτσι μιλάει στο συναίσθημα παρά στη λογική, υποθάλπει τους φόβους και περιφρονεί τις τεχνοκρατικές αναλύσεις απευθυνόμενη σε έναν κόσμο που βλέπει το βιοτικό του επίπεδο να πέφτει συνεχώς και το μέλλον αβέβαιο.
Η πρόσφατη ιστορία της Γαλλίας μάς βοηθά να κατανοήσουμε πώς άλλαξε η συσκευασία του ρατσισμού και ωραιοποιήθηκε ο φασισμός. Η σύγκριση πατέρα και κόρης Λεπέν είναι χαρακτηριστική. Ο πατέρας ήταν ένας προβοκάτορας που απευθυνόταν στους παραδοσιακούς Γάλλους ακροδεξιούς, τους αντιδραστικούς καθολικούς και τους νοσταλγούς του Βισί. Εχασε τον δεύτερο γύρο των προεδρικών εκλογών το 2002 με περίπου τους ίδιους ψήφους που πήρε στον πρώτο. Κανένας κεντρώος δεν ήταν διατεθειμένος να τον ψηφίσει. Η κόρη του πήρε στις περσινές εκλογές 42% των ψήφων. Η Μαρίν έχει αλλάξει το περιτύλιγμα του ιδεολογικού της μηνύματος, αλλά όχι το περιεχόμενο. Απομάκρυνε τους νεοναζί και απευθύνεται στα τμήματα της κοινωνίας που αισθάνονται προδομένα από την γκολική δεξιά, την κομμουνιστική αριστερά και τους νεοφιλελεύθερους σοσιαλιστές. Το επιχείρημα «δεν ψηφίζω φασίστες» έχασε τη δύναμή του.
Εθνικισμός και «πόλεμοι κουλτούρας»
Ο εθνικισμός αποτελεί δεύτερο σημαντικό στοιχείο στη συναισθηματική επίθεση της Δεξιάς. Η Λεπέν υποστήριζε μέχρι πρόσφατα ότι θα επαναφέρει στο Παρίσι την κυριαρχία από τις Βρυξέλλες, θα γυρίσει στη δόξα που ήταν η Γαλλία, θα επανακαταλάβει τις παρισινές συνοικίες από τους Αραβες. Για τους Ελληνες εθνικιστές η χώρα βρίσκεται υπό συνεχή απειλή που μεγαλώνει όταν πλησιάζουν εκλογές. Η Τουρκία και ο Ερντογάν αποτελούν μόνιμη αξία για την ελληνικό εθνικισμό. Το ίδιο ισχύει και για τον τουρκικό. Οι εθνικιστές από δω και από εκεί βλέπουν στον καθρέφτη την αντεστραμμένη εικόνα τους. Οι Τούρκοι καραδοκούν να έρθουν νύχτα, να μας πάρουν τα νησιά, να αμφισβητήσουν την ελληνική Θράκη. Για τους Τούρκους οι Ελληνες στρατιωτικοποιούν τα νησιά, τους αποκλείουν από τα πλούτη της θάλασσας τους, τους δαιμονολογούν στους Μεγάλους. Μέχρι τις Πρέσπες οι Βορειομακεδόνες και ο αλυτρωτισμός τους ήταν μεγάλος εχθρός και φόβος. Παλιότερα οι Βούλγαροι, οι κομμουνιστές, η διεθνής ανθελληνική συνωμοσία. Ο εθνικισμός έχει ανάγκη έναν εχθρό για να μας θυμίζει τα περασμένα χαμένα μεγαλεία στα οποία θα μας γυρίσει η Δεξιά. Είναι μια πλαστή εικόνα της Ιστορίας και μια ψεύτικη υπόσχεση απόδρασης στο ένδοξο παρελθόν.
Το τρίτο χαρακτηριστικό της παγκόσμιας Ακροδεξιάς είναι οι «πόλεμοι» των πολιτισμών (clash of civilisations) και της κουλτούρας (culture wars). Εμφανίζονται γύρω από τις διακρίσεις και την πολιτική των ταυτοτήτων: φύλο και φυλή, χρώμα και θρησκεία, πολιτική ορθότητα και ελευθερία του λόγου, προστασία της οικογένειας και παραβατικότητα, αμβλώσεις και προστασία του ιδιωτικού βίου, εθνικισμός και κοσμοπολιτισμός. Οι προκαταλήψεις και οι διακρίσεις μεταμφιέζονται σε υπεράσπιση της πατρίδας, της οικογένειας, του χριστιανισμού. Στην Ευρώπη ο νέος μεγάλος σατανάς είναι το Ισλάμ και οι μουσουλμάνοι, μετωνυμία βέβαια για τους πρόσφυγες και τους μετανάστες. Οι ακροδεξιοί θα σώσουν τον ευρωπαϊκό και ελληνικό τρόπο ζωής από τους βαρβάρους έξω και μέσα στη χώρα. Ετσι καλλιεργείται σταδιακά μια αποδεκτή ξενοφοβία για έναν λαό που περηφανεύεται για την παράδοση φιλοξενίας και την αλληλεγγύη.
Νεοφιλελευθερισμός από τα κάτω
Αρκούν αυτές οι αναλύσεις για να εξηγήσουν τα 70 εκατομμύρια ψηφοφόρους του Τραμπ, τα 58 του Μπολσονάρο, τη δημοσκοπική υπεροχή της δικής μας Δεξιάς; Η μεγάλη επιτυχία τους ήταν ότι επανασημειοδότησαν την υποαπασχόληση, την ελαστική εργασία, τον περιορισμό του καχεκτικού κοινωνικού κράτους ως απαραίτητων συστατικών της προσωπικής ελευθερίας, της επιχειρηματικότητας και του ανταγωνισμού. Η αγορά εμφανίζεται ως ο μηχανισμός που επιτρέπει στους ανθρώπους να κερδίσουν την αυτοεκτίμησή τους. Πολλοί που είχαν βγει από τη φτώχεια με τις κοινωνικές πολιτικές της σοσιαλδημοκρατίας άρχισαν να θεωρούν ατομικό επίτευγμα την κοινωνική τους πρόοδο και να κατηγορούν τις κοινωνικές πολιτικές που τους είχαν βοηθήσει όταν επεκτείνονταν σε άλλα φτωχά στρώματα.
Η Αργεντινή κοινωνιολόγος Veronica Gago έχει ονομάσει την ιδεολογική αυτή θέση «νεοφιλελευθερισμό από τα κάτω». Ανθρωποι που αγωνίζονται για την επιβίωση αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους ως «μικροεπιχειρήσεις» που ανταγωνίζονται στην αγορά για τις βασικές τους ανάγκες. Η δυσπραγία είναι αποτέλεσμα της δικής τους ευθύνης. Ετσι έχουμε μια σύγκλιση του νεοφιλελευθερισμού «από τα πάνω» με αυτόν «από τα κάτω» και τη δημιουργία ενός ενιαίου κοινωνικού χώρου ανταγωνισμού, οικονομικής επιβίωσης και επιτυχίας. Οι βασικές θέσεις είναι ίδιες παντού. Το κράτος δεν πρέπει να ασχολείται με τις οικονομικές ανισότητες. Αλλά ανέχεται την άσκηση εξουσίας και βίας από την αστυνομία και τους μάτσο άντρες στις γυναίκες, τους Ρομά, τους φοιτητές, τις μειονότητες. Μια λογική «εξίσωσης προς τα κάτω» κάνει όσους υποφέρουν να θέλουν αυτά που τους καταπιέζουν να επιβληθούν σε όλους. Ετσι η Δεξιά εμφανίζεται ως σύμβολο σκληρής πειθαρχίας και καταστολής, αλλά και οικονομικού φιλελευθερισμού. Λειτουργεί στα όρια της ηθικής και του νόμου και περιφρονεί τους κανόνες που επιβάλλει σε άλλους. Ξέρουμε ότι η κατάσταση είναι καταστροφική, αλλά δεν βλέπουμε εναλλακτικές λύσεις. Μπορεί να αντισταθεί η Αριστερά; Γι’ αυτό στα επόμενα.
*Καθηγητής του Πανεπιστημίου του Λονδίνου, διευθυντής του Ινστιτούτου «Νίκος Πουλαντζάς»
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου