"Συστάσεις γραμματικής" για την αποφυγή "μαργαριταριών" στον προφορικό και το γραπτό λόγο

Συστάσεις γραμματικής προς φοιτητές (μια συνεργασία του Μιχάλη Ρουμελιώτη)

sarantakos Ιανουάριος, 27

Την περασμένη εβδομάδα είχαμε αναδημοσιεύσει και συζητήσει εκτενώς το άρθρο Ζητείται ορθογραφία στο Πανεπιστήμιο. Ο φίλος μας Μιχάλης Ρουμελιώτης, που συμμετείχε και στη συζήτηση εκείνη στο ιστολόγιο, μού έστειλε ένα κείμενο με "συστάσεις" που έχει συντάξει και που διανέμει στους φοιτητές του. Το βρήκα ενδιαφέρον, ανεξάρτητα από το αν συμφωνώ με όλες τις συστάσεις, και νομίζω ότι θα ενδιαφέρει και εσάς.

Το κείμενο των συστάσεων διανέμεται στούς προπτυχιακούς φοιτητές τού Τμήματος Διοίκησης Επιχειρήσεων και τού Τμήματος Διοίκησης Τουρισμού τού Πανεπιστημίου Αιγαίου, στά πλαίσια τών νομικών μαθημάτων και τού μαθήματος επιχειρηματικής ηθικής. Πρόκειται, όπως λέει ο Μ.Ρ., για μια προσπάθεια να εξοικειωθούν οι φοιτητές με βασικά λόγια στοιχεία τής καθομιλουμένης, τά οποία τούς χρειάζονται αλλά ενδεχομένως τα αγνοούν. 

Μεταφέρω το κείμενο αυτούσιο, διατηρώντας την ορθογραφία του συντάκτη. Διαφωνώ με τη διατύπωση "κραυγάζει/φωνάζει αγραμματοσύνη" που χρησιμοποιεί δυο φορές ο Μ.Ρ., για να καυτηριάσει κάποιο αστόχημα, ιδίως επειδή στη μία περίπτωση δεν είναι τόσο ξεκάθαρα τα πράγματα. Σχολιάζω κι εγώ, αλλά με φειδώ -τα δικά μου σχόλια είναι μέσα σε αγκύλες, [  και ].

 

Μιχάλη Ρουμελιώτη

ΣΥΣΤΑΣΕΙΣ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗΣ

ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΦΟΙΤΗΤΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ

 

Υπάρχουν κάποια πράγματα στή χρήση τού λόγου που βλέπω ξανά και ξανά, κάθε χρόνο, να σάς δυσκολεύουν, και που σάς εκθέτουν στήν κατηγορία τής αμάθειας. Θεώρησα λοιπόν χρήσιμο να μαζέψω εδώ ορισμένες πρόχειρες συστάσεις.

1. Τά τριγενή και δικατάληκτα επίθετα.

Λέγονται έτσι γιατί έχουν τρία γένη (αρσενικό, θηλυκό, ουδέτερο), αλλά δύο μόνο καταλήξεις σε κάθε πτώση· μία κατάληξη για τό ουδέτερο γένος, και μία για τά άλλα δύο γένη.

Ο διεθνής (οργανισμός), η διεθνής (Αμνηστία), τό διεθνές (ενδιαφέρον)

Τού διεθνούς (τύπου), τής διεθνούς (πολιτικής σκηνής), τού διεθνούς (κύρους)

Τόν διεθνή (αερολιμένα), τήν διεθνή (κατάσταση), τό διεθνές (δικαστήριο)

Οι διεθνείς (κανόνες), οι διεθνείς (ειδήσεις), τά διεθνή (στενά)

Τών διεθνών (χρηματιστηριακών δεικτών, συμβάσεων, προβλημάτων)

Τούς διεθνείς (ποδοσφαιριστές), τίς διεθνείς (αντιλήψεις), τά διεθνή (ύδατα)

 

(Προσέξτε στά λίγα παροξύτονα, π.χ. ενθουσιώδης, μανιώδης, πλήρης, συνήθης, τήν γενική πληθυντικού. Σε κάποια πέφτει ο τόνος: τών ενθουσιωδών, τών μανιωδών. Σε άλλα όχι: τών πλήρων, τών συνήθων.

Επίσης, σε κάποια σαν τό συνήθης, τό ουδέτερο είναι προπαροξύτονο στήν ονομαστική (και αιτιατική) ενικού: τό σύνηθες, τού συνήθους, τά συνήθη.)

[Να σημειώσουμε εδώ την περίπτωση των ουσιαστικοποιημένων, του ευγενή/συγγενή/ασθενή, που αναφέρθηκε και στο προηγούμενο άρθρο. Και αναρωτιέμαι: θα συστήσουμε και «το αύθαδες»;]

2. Τό που και τό όπου

Τό «όπου» είναι τοπικό· δηλώνει τόπο δηλαδή. Όχι πρόσωπο ή πράγμα. Δεν αντικαθιστά τήν αντωνυμία «ο οποίος, η οποία, τό οποίο». Τό «που» αντιθέτως μπαίνει αντί για τήν αναφορική αντωνυμία «ο οποίος, η οποία, τό οποίο». Έτσι θα πούμε «ο Γιάννης που ήξερε γαλλικά», ή «ο οποίος ήξερε γαλλικά». Όχι «όπου ήξερε…». Τό «όπου» θα μπει στό «γεννήθηκε στή Σαλονίκη, όπου και πέθανε», ή στό «είχα μια αποθήκη όπου έβαζα τά εργαλεία».

 

3. Όσον αφορά, σε (ή εις) ό,τι αφορά

Έτσι, και μόνο έτσι. Οτιδήποτε άλλο, και μάλιστα οποιαδήποτε σύμφυρση με τό ρήμα «αναφέρω», κραυγάζει αγραμματοσύνη.

Π.χ. «σε ό,τι αφορά τό ρήμα «αφορώ», έχουμε να πούμε τά εξής».

[Εδώ ίσως θα έπρεπε ν’ αναφερθούν κάποιες αποδοκιμαστέες συμφύρσεις, ίσως και να εξηγηθούν]

4. Αφορώ

Τά τελευταία χρόνια έχει προκύψει μια νεοκαθαρευουσιάνικη κακόγουστη σύνταξη, τό «αφορώ σε…», που προωθείται και ως πιο επίσημο ή λόγιο, και που εμφανίζεται πολύ στόν λόγο ημιμαθών που θέλουν να φαίνονται γραμματιζούμενοι. Εμφανίζεται, σπανιότερα, και σε λόγο ανθρώπων που ξέρουν γράμματα. Αποφεύγετέ την ούτως ή άλλως. Δεν έχει καμία χρησιμότητα, και καταλήγει να μπερδεύει στόν λόγο τό «αφορώ», με τό «αποβλέπω (σε κάτι)» και με τό «αποσκοπώ», αλλά και με τό «αναφέρομαι (στό τάδε ζήτημα)». Έτσι συντείνει και στά διάφορα εκτρώματα που εμφανίζονται στή θέση τού «όσον αφορά».

«Δεν μέ αφορά τό ζήτημα», «τό ζήτημα αφορά τόν Γιάννη», «η διάταξη αφορά τούς συνταξιούχους». Έχει δηλαδή να κάνει με εμένα, τόν Γιάννη, τούς συνταξιούχους. Απλά και σωστά. Οτιδήποτε άλλο προσπαθήστε να μην σάς παρασύρει. Εννιά φορές στίς δέκα, τουλάχιστον, θα είναι ανοησία.

5. Ότι και ό,τι

Υπάρχει τό «ότι», και υπάρχει και τό «ό,τι». «Ο Γιάννης είπε ότι δεν τόν αφορά τό ζήτημα», «ό,τι κι αν μού πεις μού είναι αδιάφορο». Όπου μπορούμε να βάλουμε τό «πως», μπαίνει «ότι», χωρίς κόμμα. Όπου μπορούμε να βάλουμε τό «οτιδήποτε», μπαίνει «ό,τι» με κόμμα.

[Θα χωρούσε και η επισήμανση ότι το «οτιδήποτε» δεν θέλει κόμμα, όπως γράφεται κάποτε. Σημειώνω ακόμη ότι σε διάφορες εφαρμογές π.χ. στις κινητές συσκευές το «ό,τι» το κοκκινίζει ο κορέκτορας ή το διορθώνει (κακώς) αυτόματα.]

6. Παλιές δοτικές

Η έκφραση είναι «βάσει τού νόμου», «επί πτυχίω (-ῳ)». Είναι αρκετές αυτές οι παλιές εκφράσεις σε δοτική πτώση, πολλές από τίς οποίες έχει γίνει πιο δύσκολο να τίς αντιληφθεί κανείς ακόμα και στόν γραπτό λόγο, από τότε που τό μονοτονικό συμπαρέσυρε (κακώς) και τήν υπογεγραμμένη. Συνήθως μπορεί κανείς να τίς αποφύγει, μπορεί π.χ. να γράψει ολόσωστα «με βάση τόν νόμο» ή «στό πτυχίο».

Ορισμένες τέτοιες εκφράσεις σε δοτική (με τήν υπογεγραμμένη, αλλά σε μονοτονικό):

άμα τῄ εμφανίσει, γνωστό τοίς πάσι, τόσο (επί) τοίς εκατό, (η κηδεία έγινε) δημοσίᾳ δαπάνῃ, δόξα τῴ Θεῴ, (ειρήσθω) εν παρόδῳ, ελλείψει (χρημάτων), εν αγνοίᾳ, ή εν γνώσει (τού γεγονότος), εν αναμονῄ (εξελίξεων), εντάξει, εντέλει, εν γένει, δυνάμει ή εν δυνάμει, εν ευθέτῳ χρόνῳ, εν θερμῴ, εν ψυχρῴ, εν ισχύι, εν καιρῴ, εν κινήσει, εν λόγῳ, εν μέρει, εν όλῳ, εν μιᾳ νυκτί, εν ολίγοις, εν ονόματι, ενόσῳ, ενόψει, εν πάσῃ περιπτώσει, εν τοιαύτῃ περιπτώσει, εν πλῳ, εν πολλοίς, εν προκειμένῳ, εν πτήσει, εν τούτοις, εν τῴ μεταξύ, εν χορῴ, εν χρήσει, εν ψυχρῴ, εν θερμῴ, ενόσῳ, εν Ελλάδι, επ’ αμοιβῄ, επί αντικαταβολῄ, επ’ αυτοφώρῳ, επί τῄ ευκαιρίᾳ, επ’ ονόματι, επ’ ουδενί, επί ίσοις όροις, επί λέξει, λόγῳ τιμής, επί παραδείγματι, επί πιστώσει, έργῳ εξύβριση, εν τῄ ενώσει, ιδίᾳ δαπάνῃ, καλῄ τῄ πίστει, κοινῄ συναινέσει, (κράτος) εν κράτει, λόγῳ (τού καιρού) (τιμής), μέσῳ (Λαρίσης), νόμῳ (βάσιμος ή αβάσιμος), τύποις (κατάλληλος), τοίς μετρητοίς, πάσῃ θυσίᾳ, πράγματι, συν τοίς άλλοις, τῴ όντι, φύσει, θέσει.

7. Ο κώδικας και ο κωδικός

Άλλο ο αστικός ή άλλος κώδικας (τού κώδικα, τόν κώδικα, οι κώδικες, τών κωδίκων, τούς κώδικες), και άλλο ο κωδικός προσβάσεως στόν λογαριασμό μας (τού κωδικού, τόν κωδικό, οι κωδικοί, τών κωδικών, τούς κωδικούς).

8. Οι μετοχές

Η καθημερινή νέα ελληνική δεν πολυχρησιμοποιεί τίς ενεργητικές μετοχές. Ή δεν τίς πολυχρησιμοποιούσε μέχρι πρόσφατα. Διότι η επίδραση τής αγγλικής στίς μέρες μας, με τήν συχνή χρήση τού γερουνδίου (δηλαδή τού «-ing», walking, talking, playing κττ), που σε πρόχειρες μεταφράσεις αποδίδεται στά ελληνικά με μετοχή, εκεί που έχει θέση επιθέτου («walking man», «περιπατών άνθρωπος»), τίς ξαναφέρνει στήν καθημερινότητα, ιδίως στόν κακοφτιαγμένο επιστημονικοφανή ή δημοσιοϋπαλληλικό λόγο.

Ούτως ή άλλως όμως, οι μετοχές είναι σημαντικό κομμάτι τής λόγιας γλώσσας, και πρέπει να μπορούμε να τίς χρησιμοποιούμε σωστά.

 

ο διευθύνων (σύμβουλος)     η διευθύνουσα                       τό διευθύνον

τού διευθύνοντος                  τής διευθυνούσης                  τού διευθύνοντος

(ή τής διευθύνουσας)

τόν διευθύνοντα                    τήν διευθύνουσα                   τό διευθύνον

οι διευθύνοντες                     οι διευθύνουσες                    τά διευθύνοντα

τών διευθυνόντων                 τών διευθυνουσών                τών διευθυνόντων

τούς διευθύνοντες                 τίς διευθύνουσες                   τά διευθύνοντα

 

Είναι λίγο διαφορετικά τά συνηρημένα ρήματα, κυρίως στό ουδέτερο. Έτσι, από τό «κυβερνώ» για παράδειγμα, έχουμε «ο κυβερνών, η κυβερνώσα, τό κυβερνών, τού κυβερνώντος, τής κυβερνώσας (-ης), τόν κυβερνώντα, οι κυβερνώντες, οι κυβερνώσες, τά κυβερνώντα, τών κυβερνώντων, τών κυβερνουσών (ή κυβερνωσών), τούς κυβερνώντες». Από τό «ομιλώ» ή «μιλώ», έχουμε «ο ομιλών, η ομιλούσα, τό ομιλούν, τού ομιλούντος, τής ομιλούσας (-ης), τόν ομιλούντα, τήν ομιλούσα, οι ομιλούντες, οι ομιλούσες, τά ομιλούντα, τών ομιλούντων, τών ομιλουσών, τούς ομιλούντες».

Έχουμε άλλη κλίση στόν αόριστο· όπου όμως τά συνηρημένα κλίνονται λίγο πολύ τό ίδιο με τά άλλα.

 

ο λήξας                                    η λήξασα                     τό λήξαν

τού λήξαντος                          τής λήξασας                τού λήξαντος

(ή τής ληξάσης)

τόν λήξαντα                            τήν λήξασα                 τό λήξαν

οι λήξαντες                             οι λήξασες                  τά λήξαντα

τών ληξάντων                         τών ληξασών              τών ληξάντων

τούς λήξαντες                         τίς λήξασες                 τά λήξαντα

 

Υπάρχουν και οι παθητικές μετοχές, π.χ. ο κυβερνώμενος, η κυβερνωμένη, τό κυβερνώμενο, ο λυόμενος, η λυομένη, τό λυόμενο, που όμως δεν φαίνεται να σάς δυσκολεύουν, ιδίως αυτές τού παρακειμένου, π.χ. ο τυπωμένος, η τυπωμένη, τό τυπωμένο, που εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται από παλιά με μεγάλη συχνότητα στόν καθημερινό λόγο.

 [...........................]

Ανάγνωση του υπολοίπου άρθρου "Συστάσεις γραμματικής προς φοιτητές (μια συνεργασία του Μιχάλη Ρουμελιώτη)"

Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία