Sally Rooney: “Το μυθιστόρημα και οι σοσιαλιστικές ιδέες”
γράφει η Αλεξάνδρα Σαμοθράκη
oanagnostis.gr
Με αφορμή την κυκλοφορία του τρίτου μυθιστορήματος της Sally Rooney με τίτλο «Όμορφε Κόσμε, πού Είσαι;», η συγγραφέας απαντάει στις ερωτήσεις της δημοσιογράφου Emma Dabiri και του κοινού του πολιτισμικού κέντρου του Λονδίνου, South Bank, για το σοσιαλιστικό μυθιστόρημα, τον Τζόυς,την μετα-αποικιοκρατική λογοτεχνία, την ιρλανδική διάλεκτο, τον καπιταλισμό και το καλό σεξ (πώς γράφεται, όχι πώς γίνεται).
Μου φαίνεται πως από τα τρία σας μυθιστορήματα, το «Όμορφε Κόσμε, Πού Είσαι;» είναι το πλέον σοσιαλιστικό. Πώς γράφει κάποιος ένα σοσιαλιστικό μυθιστόρημα;
Χαίρομαι που λέτε κάτι τέτοιο γιατί ελπίζω όντως να είναι έτσι. Νιώθω
πως από την αρχή της συγγραφικής μου πορείας, τόσο με τα διηγήματα όσο
και με τα μυθιστορήματα, έχω αυτή την απορία- όχι τόσο σχετικά με τις
ηθικές αλλά με τις ιδεολογικές αξίες: πώς μπορείς να ενσωματώσεις κάτι
τόσο αφηρημένο σε κάτι που είναι τόσο λεπτομερές, προσωπικό και
συγκεκριμένο όσο ένα όχι ιδεαλιστικό, αλλά ρεαλιστικό μυθιστόρημα που
δεν έχει διδακτικό χαρακτήρα αλλά χαρακτήρα ανοιχτό και συντονισμένο με
τη συναισθηματική πραγματικότητα. Οπότε με ποιο τρόπο μπορείς- ή μάλλον
μπορώ- να κάνω ταυτόχρονα αυτές τις δυο διαφορετικές δουλειές; Δίνοντας
προσοχή στη συναισθηματική πραγματικότητα των χαρακτήρων και χωρίς να
τους εξιδανικεύω ως πρότυπα ενός συστήματος αξιών αλλά συνδέοντας τους
με έναν κόσμο σοσιαλιστικών αξιών. Θεωρώ αυτό σημαντικό κομμάτι του
ρόλου μου επειδή είμαι σοσιαλίστρια και επειδή βρισκόμαστε σε περίοδο
ιστορικής κρίσης που σχετίζεται με το υπάρχον οικονομικό σύστημα, με την
κλιματική αλλαγή, την τρέχουσα προσέγγιση του καπιταλισμού κτλ και δε
θα μπορούσα να συγχωρέσω τον εαυτό μου αν στρεφόμουν μακριά από όλα
αυτά. Δε διατηρώ την ψευδαίσθηση πως το βιβλίο μου θα αλλάξει τον κόσμο,
ούτε γράφω ένα μυθιστόρημα για να πείσω τους αναγνώστες να ασπαστούν τη
γνώμη μου, αλλά απλά για να τους πω πως υπάρχει και άλλος τρόπος για
το μυθιστόρημα να συνδιαλλαγεί με αφηρημένες και ιδεαλιστικές έννοιες.
Ένα από τα πράγματα που δοκίμασα για να τηρήσω τη δέσμευση του
μυθιστορήματος να μην είναι αφηρημένο και ιδεαλιστικό αλλά ρεαλιστικό,
ήταν να παρεμβάλω ανάμεσα στα κεφάλαια την ηλεκτρονική αλληλογραφία των
δυο πρωταγωνιστριών. Η μια είναι συγγραφέας και η άλλη δουλεύει ως
επιμελήτρια σε λογοτεχνικό περιοδικό οπότε μετέχουν στον κόσμο των ιδεών
και ανταλλάσσουν απόψεις για τον καπιταλισμό, το περιβάλλον και τη
μαρξιστική θεωρία αλλά συνδιαλέγονται και ως φίλες στο προσωπικό
επίπεδο. Τους αρέσει να ανταλλάσσουν απόψεις και αγαπούν βαθιά η μια την
άλλη, μερικές φορές όμως ενοχλούνται ή αγανακτούν. Με είχε συνεπάρει το
τι μπορούσα να κάνω με τη διαλεκτική της προσωπικής και της πνευματικής
σχέση τους: πώς τα συναισθήματα τους επηρέαζαν τις ιδέες τους και πώς
οι ιδέες τα συναισθήματα που είχαν η μια με την άλλη. Αυτό το
«μπρος-πίσω» γίνεται εμφανέστερο στα εδάφια με τα emails αλλά αντηχεί
και στην πλοκή του βιβλίου.
Όντως τα email έχουν τη δική τους δυναμική και μου φέρνουν κατά νου, τον κατά κοινή ομολογία, χαρακτηρισμό σας ως «μυθιστοριογράφο millennial» αλλά θα σας χαρακτήριζα και «μετα- αποικιοκρατική» συγγραφέα. Συμφωνείτε;
Ναι, είναι ακριβής περιγραφή. Μάλιστα ο μετά-αποικιοκρατικός
ακαδημαϊκός Samuel Said έγραψε παθιασμένα για την ιρλανδική λογοτεχνία
ως μετα-αποικιοκρατική λογοτεχνία. Αν και η γνώμη του παραμένει
αμφιλεγόμενη (όπως τα περισσότερα πράγματα που αφορούν την Ιρλανδία), με
είχε επηρεάσει πολύ και ως φοιτήτρια και μετέπειτα. Τα emails στο
βιβλίο δεν ήθελα να μοιάζουν με εκθέσεις που έγραψα εγώ- κάτι τέτοιο θα
ήταν βαρετό και δεν θα ταίριαζαν καθόλου στην πλοκή, φυσικά όμως
επηρεάστηκα από τον Said και άλλους θεωρητικούς της λογοτεχνίας. Είναι
συναρπαστικό πως θα μπορούσε κανείς να πλαισιώσει και να κατανοήσει την
ιρλανδική εθνική ταυτότητα –είναι ανοιχτή ερώτηση και διάφοροι
θεωρητικοί έχουν κάνει πολλές και αντικρουόμενες απόπειρες. Οπότε ναι,
θα συμφωνήσω μαζί σας.
Χαίρομαι που το ακούω. Δε βρισκόμαστε πλέον στις δεκαετίες του ’60 ή του ’70 και καθώς μας χωρίζουν πια πολλές δεκαετίες από την αποικιοκρατία, πιστεύω πως ένα σύγχρονο μετα-αποικιακό μυθιστόρημα, το 2021, θα πραγματευόταν οπωσδήποτε τον καπιταλισμό επειδή η αποικιοκρατία ήταν που διέσπειρε και κανονικοποίησε τον καπιταλισμό. Μου έρχεται στο μυαλό αυτό που είπε ο James Connelly για την ανεξαρτησία της Ιρλανδίας πώς αυτή η χώρα, εκτός και αν αποκτήσει σοσιαλιστική οργάνωση, είναι καταδικασμένη να διοικείται από τους Βρετανούς και τους μηχανισμούς που αυτοί εγκατέστησαν, μέσω του καπιταλισμού και των επενδυτών της Μ. Βρετανίας. Δε νομίζω πως αντιλαμβανόμαστε το υπάρχον σύστημα ως μετα-αποικιοκρατικό, παρά μόνο ως δυτικό ή τον τρόπο που είναι τα πράγματα και μια από τις προκλήσεις της εποχής είναι να παλέψουμε με τον καπιταλισμό με τον τρόπο που κάνει το μυθιστόρημά σου.
Ευχαριστώ. Σίγουρα πιστεύω πως η τωρινή μορφή του καπιταλισμού είναι χρηματοοικονομική αποικιοκρατία, η απόλυτη επικράτηση των εύπορων δυτικών κρατών επί των φτωχότερων εθνών. Ακόμη και αν δεν εμπίπτει στον κλασσικό ορισμό της αποικιοκρατίας, η διαφορά στη δύναμη και η ακραία σχέση υποδούλωσης και καταπίεσης είναι υπαρκτή, με τη διαφορά ότι τώρα χρηματοδοτείται από το διεθνές κεφάλαιο. Σε κάποιο σημείο του βιβλίου, μια από τις ηρωίδες αναφέρει πως πηγαίνει σε ένα μίνι μάρκετ κοντά στο σπίτι της και βλέπει πόσα διαθέσιμα καταναλωτικά αγαθά υπάρχουν, όλα σε ξεχωριστές πλαστικές συσκευασίες μιας χρήσης. Το να σε περιτριγυρίζουν όλα αυτά είναι μια εμπειρία που και εγώ έχω συνέχεια: απλά να μπαίνω σε ένα σουπερ μάρκετ και να συνειδητοποιώ πόση παγκόσμια εργασία έχει αφιερωθεί για να δημιουργηθεί αυτή η εμπειρία του σούπερ μάρκετ που συνήθως παίρνω για δεδομένη. Πόσες διεθνείς εργατοώρες αφιερώνονται στην παραγωγή και διανομή προϊόντων που ούτε μας χρειάζονται στα αλήθεια, ούτε τα θέλουμε ιδιαίτερα αλλά παρόλα αυτά μας είναι διαθέσιμα 24 ώρες την ημέρα. Με αυτά τα πρότυπα έχει ενσωματωθεί η Ιρλανδία στο παγκόσμιο προσκήνιο και προβληματίζομαι και εγώ, όπως τόσοι άλλοι, για τον δυτικό καταναλωτισμό και τον αντίκτυπό του στο περιβάλλον και στο καθημερινό, ανθρώπινο κόστος συντήρησης αυτού του συστήματος: απλά δεν είναι σωστό και οι ηρωίδες του βιβλίου το γνωρίζουν αυτό, τις τρομάζει, τους δημιουργεί υποσυνείδητα αποτροπιασμό. Πώς όμως να ζυμώσω όλα αυτά στη μορφή μυθιστορήματος; Δεν γνωρίζω την απάντηση αλλά σίγουρα αυτά τα ερωτήματα με απασχολούσαν όσο έγραφα και θεωρώ πως απασχολούν και τις ηρωίδες μου εξαιτίας του ποιες είναι και του τρόπου με τον οποίο τις γνωρίζω.
Το σκεφτόμουν και εγώ αυτό από την οπτική των προνομίων των λευκών (white privilege) πως ο καταναλωτισμός και του κόστους που επιφέρει στην κλιματική αλλαγή είναι κάτι που δεν ικανοποιεί τις ηρωίδες. Στο βιβλίο περιγράφεις ένα εντελώς διαφορετικό Δουβλίνο από το Δουβλίνο της κοινότητας στο οποίο εγώ μεγάλωσα: μοναχικοί άνθρωποι που τρώνε στη δουλειά ατομικά συσκευασμένα γεύματα, σκρολάρουν απομονωμένοι στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και συγκατοικούν με αγνώστους.
Ένας τρόπος ορισμού του προνομίου είναι ότι δεν είναι για όλους. Π.χ η
εκπαίδευση θα έπρεπε να είναι για όλους, αλλά αυτό είναι δικαίωμα, όχι
προνόμιο. Προνόμιο είναι η ακριβή, ιδιωτική εκπαίδευση και αυτό δεν
είναι σωστό. Ο τωρινός τρόπος ζωής με το μαζικό καταναλωτισμό, τα φτηνά
διεθνή ταξίδια, τα πλαστικά μιας χρήσης είναι προνόμια γιατί δεν
απευθύνονται σε όλους τους κατοίκους του πλανήτη γιατί απλά αυτό δεν θα
μπορούσε να συντηρηθεί ακόμη περισσότερο και, πιστεύω, κανένας δεν θα
έπρεπε να ζει έτσι. Με ενδιαφέρει η πολιτική της από-ανάπτυξης (
de-growth) που πρεσβεύει πως όσα παράγονται είναι επαρκή απλά δε
διανέμονται σωστά – είναι τμήμα της αντι-αποικιοκρατικής θεωρίας που
αποτελεί το υπόβαθρο του βιβλίου όπως και ο διαχωρισμός προνομίων και
ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ζητήματα όπως η ένδεια, η στεγαστική κρίση, η
κλιματική αλλαγή επηρεάζουν την καθημερινή ζωή των χαρακτήρων μου,
παρεισφρέουν από μόνα τους στα βιβλία μου.
Τα βιβλία σου έχουν παγκόσμια απήχηση, αλλά εγώ, που είμαι Δουβλινέζα, εντόπισα τοπικά στοιχεία: π.χ. αποκαλείς τα ντουλάπια «press» ή χρησιμοποιείς συντακτικό που μόνοι οι Ιρλανδοί θα καταλάβουν.
Μερικά μικρά πράγματα και κάποιες αποχρώσεις των λέξεων λόγω της
ιρλανδικής διαλέκτου όντως χάνονται πχ για τον αμερικανό αναγνώστη. Όλοι
οι επιμελητές και οι μεταφραστές με ρώτησαν για ένα συγκεκριμένο
διάλογο επειδή είχα γράψει «what you be crying about» που είναι δόκιμο
μόνο στα ιρλανδικά αλλά όταν τους εξήγησα πως ούτε το είχα καταλάβει ότι
το έγραψα γιατί οι χαρακτήρες μου απλά μου μιλάνε και πως δεν θα
μπορούσαν να το πουν αλλιώς, όλοι συμφώνησαν πως δεν χρειαζόταν να το
διορθώσω. Προσπαθώ να εκπαιδεύω τον εαυτό μου όταν μιλάω, όπως τώρα, να
αποφεύγω την ιρλανδική διάλεκτο που έχει τους δικούς της κανόνες, όμως
όταν γράφω είναι τελείως άλλη διαδικασία, επειδή αυτό το κομμάτι του
εγκεφάλου μου «κλείνει» και απλά δακτυλογραφώ όσα λένε οι χαρακτήρες
γιατί στην πραγματικότητα δεν είμαι παρά ο στενογράφος τους. Ακόμη όμως
και αν κάτι χάνεται, νομίζω είναι πολύ σημαντικό να μένουμε πιστοί στη
γλώσσα του τόπου όπου διαδραματίζεται η πλοκή είτε είναι η Ιρλανδία,
είτε κάποια άλλη χώρα. Ο συγγραφέας υποχρεούται να αποδώσει πιστά τη
γλώσσα που μιλιέται στο συγκεκριμένο τόπο, τη συγκεκριμένη χρονική
στιγμή. Είναι μια από τις μεγάλες μου απολαύσεις- μου αρέσει να ακούω
τους ανθρώπους να μιλάνε και να προσπαθώ να αποδώσω ένα μικρό τμήμα όλου
αυτού στη σελίδα. Όσο γράφω ένα βιβλίο, αλλά και αργότερα, οι
χαρακτήρες του είναι για μένα αληθινοί άνθρωποι και μιλάνε με το δικό
τους τρόπο. Βέβαια δεν είναι όλες οι λεπτομέρειες διαθέσιμες διαθέσιμες
στον αναγνώστη. Τρελαίνομαι πάντως να γράφω διαλόγους.
Το γεγονός ότι η Alice ζει στην οδό Clanbrassil είναι τυχαίο ή αποτελεί φόρο τιμής στο Leopold Bloom;
Περιέργως, τώρα ξαναδιαβάζω τον Οδυσσέα του Joyce. Είναι
τόσο ωραίο βιβλίο- και παλιά έλεγα πως το είχα διαβάσει αλλά επειδή εν
τω μεταξύ έμεινα στο Δουβλίνο το αντιλαμβάνομαι αλλιώς. Είναι ένα
υπέροχο βιβλίο. Δεν τολμώ να πω πως με έχει επηρεάσει ο James Joyce
γιατί ξέρω πως θα ακουστεί, αλλά το διάβασμα των έργων του αποτελεί από
τις σημαντικότερες αναγνωστικές εμπειρίες της ζωής μου. Αν γράφεις για
οποιονδήποτε χαρακτήρα που περπατάει στο Δουβλίνο, η σκιά του Οδυσσέα
κρέμεται από πάνω του. Και εγώ η ίδια το νιώθω όταν περπατάω σε αυτή την
πόλη. Αυτό που μου αρέσει περισσότερο στον Joyce είναι η ζεστασιά και η
συμπόνια που νιώθω στο έργο του για τους ήρωές του: ακόμη και στα
χειρότερά τους, όταν είναι τελείως αντιπαθητικοί, συνεχίζεις να τους
αγαπάς, με μια αγάπη που ξεπερνά την αντιπάθεια ή την ενσωματώνει. Έχω
εντοπίσει αυτή την οικειότητα σε πολλά βιβλία του αλλά και σε διάφορα
άλλα αγαπημένα μου βιβλία. Αποτελεί μια πρόκληση που θέτω και εγώ στον
εαυτό μου όταν γράφω και είμαι σίγουρη πως μερικές φορές αποτυγχάνω.
Επίσης , λόγω της καταγωγής μου, λατρεύω και την οικειότητα με το χώρο
που εξελίσσονται τα έργα του Joyce- περίπου σα να πετυχαίνεις στο φόντο
κάποιας τηλεοπτικής σειράς την καφετέρια όπου συχνάζεις.
Ο τρόπος που περιγράφεις τις σεξουαλικές σκηνές και τις ερωτικές σχέσεις μεταξύ των πρωταγωνιστών σου είναι καταπληκτικός. Πώς γράφεται το καλό σεξ;
Ευχαριστώ! Αυτό δεν είναι ερώτηση αλλά φιλοφρόνηση! Υπάρχει ένα δοκίμιο της Audre Lorde με τίτλο «Δοκίμιο Περί ‘Ερωτα» που είναι φανταστικό. Με ενέπνευσε πολύ γιατί μου υπέδειξε πως αυτά που με ενδιαφέρουν όπως η ανθρώπινη σεξουαλικότητα, η αγάπη και η ερωτική εμπειρία που δεν είναι αυστηρά σεξουαλική, διαθέτουν πνευματική βαρύτητα, δεν είναι απλά λαγνεία και ξελίγωμα αλλά ανήκουν στην καρδιά της ανθρώπινης εμπειρίας και μας επιτρέπουν να κατανοήσουμε τα φύλα και τη δυναμική τους υπό το πρίσμα της πατριαρχίας. Θα ήμουν τυχερή αν έχω καταφέρει να ενσωματώσω κάτι από αυτά στο βιβλίο μου. Όταν διάβασα αυτό το δοκίμιο συγκινήθηκα πολύ και σκέφτηκα «Ναι! Αυτό θέλω να κάνω με τη λογοτεχνία μου! Ακόμη και αν αποτύχω αξίζει να αποτύχω έτσι.»
Μια σεξουαλική σκηνή πρέπει να έχει λόγο να υπάρχει μέσα στο βιβλίο,
ακριβώς όπως και κάθε άλλη σκηνή: να είναι ενδεικτική μιας σημαντικής
αλλαγής είτε στη δυναμική της πλοκής, είτε στην εσωτερική ζωή του
χαρακτήρα. Η αλλαγή μπορεί να είναι ανεπαίσθητη ή κάποια δραματική
σύγκρουση, πάντως πρέπει να είναι εκεί: οι χαρακτήρες να εξελίσσονται ή
να αποκτούν μεγαλύτερη κατανόηση ο ένας για τον άλλον ή να αλλάζει η
ισορροπία δυνάμεων μεταξύ τους. Τέτοιες ερωτικές σκηνές με συναρπάζουν
και να διαβάζω και να γράφω. Βέβαια μετά πρέπει να σκεφτώ ένα τρόπο να
τους περιγράψω να κάνουν σεξ που είναι δύσκολο και κάπως ντροπιαστικό.
Αλλά αν είναι σημαντικό για το πώς νιώθουν ο ένας για τον άλλον, θα το
περιγράψω, διαφορετικά ακούγεται κάλπικο. Νομίζω αυτό είναι το ήθος μου
για αυτές τις σκηνές καθώς και η αποφυγή διαφόρων φράσεων και λέξεων που
δεν μου αρέσουν καθόλου: αυτό με αφήνει με ένα περιορισμένο λεξιλόγιο
και έτσι απορρίπτω όσα δε θέλω να κάνω και μου μένουν τα ελάχιστα μέσα
με τα οποία ελπίζω πως πετυχαίνω αυτό που θέλω. Στο συγκεκριμένο βιβλίο
ήταν περισσότερο δύσκολο γιατί χρησιμοποιώ μια αποστασιοποιημένη διήγηση
στο τρίτο πρόσωπο- δεν διεισδύουμε στο μυαλό του ήρωα για να ακούσουμε
τα συναισθήματα του και τις αναμνήσεις του. Περιγράφεται το τι κάνουν
και το τι λένε οι ήρωες αλλά είναι πιο αντικειμενική διήγηση, χωρίς
πρόσβαση στον εσωτερικό κόσμο των χαρακτήρων εκτός από τα emails,
γεγονός που στις ερωτικές σκηνές με οδήγησε με μια μηχανιστική περιγραφή
των όσων συνέβαιναν που όχι απλά δεν ήθελα να γράψω αλλά ούτε καν να
διαβάσω! Ζήτησα από τους επιμελητές να διαγράψουμε τις ερωτικές σκηνές,
εκείνοι με ενθάρρυναν όμως γιατί αυτές οι σκηνές αποτελούν αναπόσπαστο
κομμάτι των προσωπικών σχέσεων των χαρακτήρων. Ελπίζω να είστε επιεικείς
μαζί μου και με αυτό που αποπειράθηκα να κάνω όταν τις διαβάζετε!
Τι γνώμη έχετε για τις πρόσφατες προσπάθειες του λογοτεχνικού κόσμου να επεκτείνει το εύρος που αντιπροσωπεύει προωθώντας υποτιθέμενων περιθωριοποιημένων ή παραμελημένων φωνών; Είναι αυτό κάτι στα αλήθεια καινούργιο; Θα πρέπει να χαιρόμαστε ή να προβληματιζόμαστε που αυτές οι φωνές εμπορευματοποιούνται επικερδώς χάρη στη δαπάνη της λευκής μεσαίας τάξης;
Ενδιαφέρουσα ερώτηση. Είναι δύσκολο γιατί όταν εμπλέκεται το κέρδος των διεθνών εκδοτικών ομίλων πρέπει πάντα να εφαρμόζουμε κριτική σκέψη. Πάντως δεν μπορώ να καταλάβω πως ένα ευσυνείδητο, σκεπτόμενο άτομο θα θεωρούσε ποτέ πως δεν είναι καλό να γίνονται διαθέσιμες περισσότερες φωνές στους αναγνώστες. Προφανώς η καλή λογοτεχνία μέχρι σήμερα δεν εκπροσωπούσε επαρκώς το γενικό πληθυσμό κάθε χώρας, ούτε φυλετικά, ούτε ταξικά, οπότε αποκλείεται να είναι κακό το να επεκτείνει το εύρος της. Σίγουρα θα πρέπει να διασφαλιστεί η σωστή διαδικασία: αντί να επιτρέπεται στις επιχειρήσεις να καρπώνονται αυτές τις ευκαιρίες μάρκετινγκ, θα πρέπει να υπάρχει μια βαθιά, βιώσιμη εμπλοκή με τη λογοτεχνία που παράγεται από τις έγχρωμες κοινότητες. Αυτή η λογοτεχνία πάντα γραφόταν, απλά παραλειπόταν από ακριβώς τους ίδιους εκδοτικούς ομίλους. Κατανοώ την κριτική «βγάζουν λεφτά» αλλά επικροτώ αυτές τις προσπάθειες αρκεί να είναι βιώσιμες και σοβαρές και να αλληλοεπιδρούν με τις λογοτεχνικές φόρμες των κοινοτήτων που μέχρι τώρα στερούνταν αντιπροσώπευσης, με νέους τρόπους σκέψεις και νέο τρόπο γραφής και δεν είναι προσπάθειες να συντηρήσουν τα πάντα ως έχουν και απλά να τα κάνουν να μοιάζουν διαφορετικά.
Sally Rooney, “Όμορφε Κόσμε, πού Είσαι;”,Faber & Faber
Βρες το εδώ
Σημ: Στα ελληνικά θα κυκλοφορήσει αρχές του 2022 από τις εκδόσεις Πατάκη
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου