Γιόνα Φρίντμαν: Ένας οραματιστής αρχιτέκτονας - πολεοδόμος
Του Σόλωνα Ξενόπουλου*
avgi.gr
7-9 λεπτά
Είναι κάποιοι αρχιτέκτονες οι οποίοι αφήνουν το στίγμα τους στην
Αρχιτεκτονική και την Ιστορία της, κατεξοχήν με τις ιδέες, τις σκέψεις
και τις προτάσεις τους, παρά με το κτισμένο έργο τους. Γι' αυτό, αν και
γνωστοί στους αρχιτέκτονες, είναι ελάχιστα ή καθόλου γνωστοί στο
ευρύτερο κοινό.
Μια ιδιαίτερη κατηγορία από αυτούς είναι ορισμένοι των οποίων οι προτάσεις έχουν χαρακτηριστεί ως ουτοπικές, δηλαδή μη πραγματοποιήσιμες ή απλώς ανεφάρμοστες. Εν τούτοις, επειδή ακριβώς έχουν αυτό το χαρακτηριστικό της μη πρακτικής και άμεσης εφαρμοσιμότητας, στην πραγματικότητα έχουν διαδραματίσει σημαντικό ρόλο και έχουν επηρεάσει μόνο έμμεσα την εξέλιξη, την ανανέωση, την αναβάθμιση ή την αναγέννηση της εφαρμοζόμενης αρχιτεκτονικής.
Φαίνεται, μάλιστα, ότι, ενώ έχουν λειτουργήσει ως ισχυρά νοηματικά ερεθίσματα για τις κάθε φορά νέες αντιλήψεις, εντούτοις, ως πρότυπα για την πρακτική υλοποίηση των μη εφαρμόσιμων ιδεών και σκέψεών τους από άλλους, δυστυχώς προσγειωμένους, υπήρξαν καταστροφικά για τον πλανήτη.
Προκύπτουν λοιπόν αρκετά ερωτήματα ως προς τους λόγους που πολλές από τις ανεφάρμοστες σε κάποια συγκεκριμένη στιγμή ιδέες, ενώ λειτουργούσαν αφυπνιστικά για την τρέχουσα πραγματικότητα, διαβρωτικά ως προς καθιερωμένες αντιλήψεις και καταστάσεις, καθώς και ως φορείς διεύρυνσης των οριζόντων της σκέψης, υπήρξαν άκρως προβληματικές στην εφαρμογή.
Ο Γιόνα Φρίντμαν, γεννημένος στην Ουγγαρία και πολιτογραφημένος Γάλλος, αρχιτέκτονας και πολεοδόμος, απεβίωσε στις 20 Φεβρουαρίου 2020 σε ηλικία 96 ετών.
Τα χωροδικτυώματα είχαν την ευφυή ιδιότητα να επεκτείνονται αενάως, τόσο οριζόντια όσο και κατακόρυφα, και να εισδύουν ανάμεσα στις υφιστάμενες κατασκευές ή να ίπτανται πάνω από αυτές, καταλαμβάνοντας, ανάλογα με τις μεταβαλλόμενες ανάγκες των χρηστών, κενούς χώρους που υπήρχαν ανάμεσα. Οι κλειστοί χώροι μάλιστα αυξομειώνονται σε μέγεθος ή μεταφέρονται σε διαφορετικές θέσεις, ανάλογα με τις ανάγκες και τις μετακινήσεις των χρηστών.
Μολονότι ο Φρίντμαν είχε μεγάλη αναγνώριση τις δεκαετίες του 1950 και 1960 και σημαντική επιρροή στην αρχιτεκτονική σκέψη εκείνης της περιόδου, λίγα χρόνια μετά κάπως ξεχάστηκε, ενώ το τελευταίο διάστημα επανήλθε στην επικαιρότητα, μέχρι και τον πρόσφατο θάνατό του.
Ας σημειωθεί ότι εκείνη την περίοδο της εκδίπλωσης της δικής του οραματικής σκέψης υπήρχε γενικότερη άνθηση αντίστοιχων ιδεών, οι οποίες δεν ήταν απλώς προϊόντα των κοινωνικοπολιτικών συνθηκών, αλλά, αντιθέτως, είχαν καθοριστική συμμετοχή στη διαμόρφωση, τη συγκρότηση και τη μετεξέλιξη αυτών των συνθηκών. Έτσι, στη Γαλλία, εκτός από τον Φρίντμαν, αλλά πολύ πιο ακτιβιστικά από αυτόν, εμφανίζονται και δρουν οι Καταστασιακοί με την ανάδειξη της πόλης σε όργανο συγκρότησης της κοινωνικής πραγματικότητας και όχι παράγωγό της. Μαζί με αυτούς εκτινάσσεται ο Constant Nieuwenbuys (21.7.1920 - 1.8.2005), o οποίος με υπέροχα σχέδια, μακέτες και κολάζ οπτικοποιεί φανταστικές ιδέες και οράματα για την κινητική πόλη, τη New Babylon. Την ίδια περίοδο στην Αγγλία οι Archigram σχεδιάζουν γιγάντιες κατασκευές και πόλεις οι οποίες περπατούν σαν τεχνολογικά έντομα από κόμικς, ενώ ο Τάκης Ζενέτος (1926 - 28.6.1977) στην Ελλάδα, με την «Ηλεκτρονική Πολεοδομία», σχεδιάζει, με περισσή, μόνος αυτός, λεπτότητα και ευαισθησία, πόλεις αναρτημένες από ατσάλινα καλώδια, όπου, με μια -αν αναλογιστούμε τη σημερινή ψηφιακή κατάσταση- προφητική χειρονομία, όλες οι κάθε είδους επικοινωνίες πραγματοποιούνται τηλεματικά.
Είναι πάντως εκπληκτική η σχεδιαστική δεινότητα αυτών των ανθρώπων. Σχέδια όλα φτιαγμένα στο χέρι, υπέροχες ζωγραφικές εικόνες και παραστάσεις πλούσιες σε πληροφορία, αλλά ταυτόχρονα αφαιρετικές και εν μέρει ασαφείς, ενώ στοχεύουν στην απεικόνιση πλευρών μιας συνειδητά οραματικής πραγματικότητας, το επιτυγχάνουν αυτό με το να υποτάσσονται στη γοητεία αυτής καθαυτής της διαδικασίας σχεδίασης. Αμέτρητα σκίτσα, ευρηματικές τεχνικές, όπως το κολάζ, και ιδιαίτερα επιμελημένα γραμμικά σχέδια υπερβαίνουν οποιονδήποτε αναπαραστατικό καταναγκασμό και καθίστανται αυτόνομες εικαστικές κατασκευές.
Τα σχέδια αυτά δεν απεικονίζουν πραγματικότητες, ούτε άλλωστε φιλοδοξούν να κάνουν κάτι τέτοιο. Αντίθετα, οπτικοποιούν επιθετικά ιδέες και προβληματισμούς για τον χώρο, τις κοινωνίες και τους ανθρώπους. Ηθελημένα προκαλούν και ταυτόχρονα διακρίνονται από βαθιά αίσθηση απόλυτης ελευθερίας και, χωρίς περιορισμούς ή αυτολογοκρισίες, εκπέμπουν αισιοδοξία και ενθουσιασμό.
Όλα αυτά τα χαρακτηριστικά συνιστούσαν μια ευρύτερη κατάσταση και συγκροτούσαν τη μοναδικότητα μιας εποχής που τα πάντα, και όχι μόνον η Αρχιτεκτονική, ήταν σε αμφισβήτηση. Μόνον ενδεικτικά θα μπορούσαν να αναφερθούν ο Godard και o Antonioni που αποδομούσαν ο καθένας με τον δικό του τρόπο τους κώδικες του κινηματογράφου, οι Beatles που με τη συνολική ζωή τους ανασυνθέτουν την μουσική, ο Cassius Clay που αποκαλύπτει την ποίηση στηνπυγμαχία και τόσα άλλα πολλά και τόσο ετερόκλητα να συμβαίνουν ταυτόχρονα και να μοιάζουν ότι τρέχουν ασυγκράτητα προς ένα μέλλον απρόβλεπτο αλλά φωτεινό. Κάτι που δυστυχώς διαψεύσθηκε οικτρά στις μέρες μας.
Γιατί διαψεύσθηκε; Ίσως γιατί, όπως παρατηρούσε επίσης ο Καστοριάδης, «η τεχνοεπιστήμη, σαν αφηνιασμένο άλογο ή σαν εξπρές που έχει εκτροχιαστεί, τραβά τον δικό της δρόμο, χωρίς να διερωτάται αν αυτά που κάνει έχουν σημασία και επιπτώσεις στον άνθρωπο, στη ζωή κ.λπ.».
* Ο Σόλων Ξενόπουλος είναι αρχιτέκτονας, ομότιμος καθηγητής ΕΜΠ, κοσμήτορας της Σχολής Αρχιτεκτονικής, Μηχανικής και Γεωπεριβαλλοντικών Επιστημών, Πανεπιστήμιο Νεάπολις, Πάφος
avgi.gr
7-9 λεπτά
Μια ιδιαίτερη κατηγορία από αυτούς είναι ορισμένοι των οποίων οι προτάσεις έχουν χαρακτηριστεί ως ουτοπικές, δηλαδή μη πραγματοποιήσιμες ή απλώς ανεφάρμοστες. Εν τούτοις, επειδή ακριβώς έχουν αυτό το χαρακτηριστικό της μη πρακτικής και άμεσης εφαρμοσιμότητας, στην πραγματικότητα έχουν διαδραματίσει σημαντικό ρόλο και έχουν επηρεάσει μόνο έμμεσα την εξέλιξη, την ανανέωση, την αναβάθμιση ή την αναγέννηση της εφαρμοζόμενης αρχιτεκτονικής.
Φαίνεται, μάλιστα, ότι, ενώ έχουν λειτουργήσει ως ισχυρά νοηματικά ερεθίσματα για τις κάθε φορά νέες αντιλήψεις, εντούτοις, ως πρότυπα για την πρακτική υλοποίηση των μη εφαρμόσιμων ιδεών και σκέψεών τους από άλλους, δυστυχώς προσγειωμένους, υπήρξαν καταστροφικά για τον πλανήτη.
Προκύπτουν λοιπόν αρκετά ερωτήματα ως προς τους λόγους που πολλές από τις ανεφάρμοστες σε κάποια συγκεκριμένη στιγμή ιδέες, ενώ λειτουργούσαν αφυπνιστικά για την τρέχουσα πραγματικότητα, διαβρωτικά ως προς καθιερωμένες αντιλήψεις και καταστάσεις, καθώς και ως φορείς διεύρυνσης των οριζόντων της σκέψης, υπήρξαν άκρως προβληματικές στην εφαρμογή.
Ο Γιόνα Φρίντμαν, γεννημένος στην Ουγγαρία και πολιτογραφημένος Γάλλος, αρχιτέκτονας και πολεοδόμος, απεβίωσε στις 20 Φεβρουαρίου 2020 σε ηλικία 96 ετών.
Τρισδιάστατα μεταλλικά χωροδικτυώματα
Ήταν το είδος του αρχιτέκτονα του οποίου το έργο είχε όλα τα πιο πάνω δυναμικά χαρακτηριστικά. Συγκεκριμένα, οι ιδέες και οι προτάσεις του που αφορούσαν τις πόλεις και την ανάπτυξή τους υπήρξαν προϊόντα φαντασίας εδραιωμένης στην κατανόηση της πόλης ως κοινωνικής πραγματικότητας. Στα πολλά και εξαιρετικά σχέδιά του, πρότεινε πόλεις υπερυψωμένες από το έδαφος, φερόμενες από μεγάλης κλίμακας τρισδιάστατα μεταλλικά χωροδικτυώματα, τα οποία αφήνουν τους υπαίθριους χώρους στο επίπεδο της γης ελεύθερους για όλες τις κοινές, δημόσιες και κυρίως απρόβλεπτες δράσεις.Τα χωροδικτυώματα είχαν την ευφυή ιδιότητα να επεκτείνονται αενάως, τόσο οριζόντια όσο και κατακόρυφα, και να εισδύουν ανάμεσα στις υφιστάμενες κατασκευές ή να ίπτανται πάνω από αυτές, καταλαμβάνοντας, ανάλογα με τις μεταβαλλόμενες ανάγκες των χρηστών, κενούς χώρους που υπήρχαν ανάμεσα. Οι κλειστοί χώροι μάλιστα αυξομειώνονται σε μέγεθος ή μεταφέρονται σε διαφορετικές θέσεις, ανάλογα με τις ανάγκες και τις μετακινήσεις των χρηστών.
Μολονότι ο Φρίντμαν είχε μεγάλη αναγνώριση τις δεκαετίες του 1950 και 1960 και σημαντική επιρροή στην αρχιτεκτονική σκέψη εκείνης της περιόδου, λίγα χρόνια μετά κάπως ξεχάστηκε, ενώ το τελευταίο διάστημα επανήλθε στην επικαιρότητα, μέχρι και τον πρόσφατο θάνατό του.
Ας σημειωθεί ότι εκείνη την περίοδο της εκδίπλωσης της δικής του οραματικής σκέψης υπήρχε γενικότερη άνθηση αντίστοιχων ιδεών, οι οποίες δεν ήταν απλώς προϊόντα των κοινωνικοπολιτικών συνθηκών, αλλά, αντιθέτως, είχαν καθοριστική συμμετοχή στη διαμόρφωση, τη συγκρότηση και τη μετεξέλιξη αυτών των συνθηκών. Έτσι, στη Γαλλία, εκτός από τον Φρίντμαν, αλλά πολύ πιο ακτιβιστικά από αυτόν, εμφανίζονται και δρουν οι Καταστασιακοί με την ανάδειξη της πόλης σε όργανο συγκρότησης της κοινωνικής πραγματικότητας και όχι παράγωγό της. Μαζί με αυτούς εκτινάσσεται ο Constant Nieuwenbuys (21.7.1920 - 1.8.2005), o οποίος με υπέροχα σχέδια, μακέτες και κολάζ οπτικοποιεί φανταστικές ιδέες και οράματα για την κινητική πόλη, τη New Babylon. Την ίδια περίοδο στην Αγγλία οι Archigram σχεδιάζουν γιγάντιες κατασκευές και πόλεις οι οποίες περπατούν σαν τεχνολογικά έντομα από κόμικς, ενώ ο Τάκης Ζενέτος (1926 - 28.6.1977) στην Ελλάδα, με την «Ηλεκτρονική Πολεοδομία», σχεδιάζει, με περισσή, μόνος αυτός, λεπτότητα και ευαισθησία, πόλεις αναρτημένες από ατσάλινα καλώδια, όπου, με μια -αν αναλογιστούμε τη σημερινή ψηφιακή κατάσταση- προφητική χειρονομία, όλες οι κάθε είδους επικοινωνίες πραγματοποιούνται τηλεματικά.
Αρχιτεκτονική - Πολεοδομία, αδιαίρετο σύστημα
Ιδιαίτερης σημασίας, όμως, κοινή αρχή όλων αυτών των ιδεών ήταν η θεώρηση της Αρχιτεκτονικής και της Πολεοδομίας ως ενιαίου, αδιαίρετου συστήματος, και όχι ως διακριτών περιοχών (κάτι που δυστυχώς έχει επικρατήσει σήμερα). Η δε επικέντρωση όλων αυτών των προσπαθειών στην «πόλη» ίσως εξηγείται από τη «γενικευμένη αμφισβήτηση» που χαρακτήρισε τη συγκεκριμένη ιστορική περίοδο. Όπως εύστοχα και επιγραμματικά λέει κάπου ο Κορνήλιος Καστοριάδης, «η γέννηση της 'πόλεως' αποτελεί συγχρόνως γέννηση μιας γενικευμένης αμφισβήτησης».Είναι πάντως εκπληκτική η σχεδιαστική δεινότητα αυτών των ανθρώπων. Σχέδια όλα φτιαγμένα στο χέρι, υπέροχες ζωγραφικές εικόνες και παραστάσεις πλούσιες σε πληροφορία, αλλά ταυτόχρονα αφαιρετικές και εν μέρει ασαφείς, ενώ στοχεύουν στην απεικόνιση πλευρών μιας συνειδητά οραματικής πραγματικότητας, το επιτυγχάνουν αυτό με το να υποτάσσονται στη γοητεία αυτής καθαυτής της διαδικασίας σχεδίασης. Αμέτρητα σκίτσα, ευρηματικές τεχνικές, όπως το κολάζ, και ιδιαίτερα επιμελημένα γραμμικά σχέδια υπερβαίνουν οποιονδήποτε αναπαραστατικό καταναγκασμό και καθίστανται αυτόνομες εικαστικές κατασκευές.
Τα σχέδια αυτά δεν απεικονίζουν πραγματικότητες, ούτε άλλωστε φιλοδοξούν να κάνουν κάτι τέτοιο. Αντίθετα, οπτικοποιούν επιθετικά ιδέες και προβληματισμούς για τον χώρο, τις κοινωνίες και τους ανθρώπους. Ηθελημένα προκαλούν και ταυτόχρονα διακρίνονται από βαθιά αίσθηση απόλυτης ελευθερίας και, χωρίς περιορισμούς ή αυτολογοκρισίες, εκπέμπουν αισιοδοξία και ενθουσιασμό.
Όλα αυτά τα χαρακτηριστικά συνιστούσαν μια ευρύτερη κατάσταση και συγκροτούσαν τη μοναδικότητα μιας εποχής που τα πάντα, και όχι μόνον η Αρχιτεκτονική, ήταν σε αμφισβήτηση. Μόνον ενδεικτικά θα μπορούσαν να αναφερθούν ο Godard και o Antonioni που αποδομούσαν ο καθένας με τον δικό του τρόπο τους κώδικες του κινηματογράφου, οι Beatles που με τη συνολική ζωή τους ανασυνθέτουν την μουσική, ο Cassius Clay που αποκαλύπτει την ποίηση στηνπυγμαχία και τόσα άλλα πολλά και τόσο ετερόκλητα να συμβαίνουν ταυτόχρονα και να μοιάζουν ότι τρέχουν ασυγκράτητα προς ένα μέλλον απρόβλεπτο αλλά φωτεινό. Κάτι που δυστυχώς διαψεύσθηκε οικτρά στις μέρες μας.
Γιατί διαψεύσθηκε; Ίσως γιατί, όπως παρατηρούσε επίσης ο Καστοριάδης, «η τεχνοεπιστήμη, σαν αφηνιασμένο άλογο ή σαν εξπρές που έχει εκτροχιαστεί, τραβά τον δικό της δρόμο, χωρίς να διερωτάται αν αυτά που κάνει έχουν σημασία και επιπτώσεις στον άνθρωπο, στη ζωή κ.λπ.».
* Ο Σόλων Ξενόπουλος είναι αρχιτέκτονας, ομότιμος καθηγητής ΕΜΠ, κοσμήτορας της Σχολής Αρχιτεκτονικής, Μηχανικής και Γεωπεριβαλλοντικών Επιστημών, Πανεπιστήμιο Νεάπολις, Πάφος
Theodora Vardouli"
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου