gerontakos

Τρίτη, Μαΐου 26, 2020

Ο ναζισμός, το Ολοκαύτωμα και ο ρόλος του ιστορικού

Μπορούν να υπάρξουν βιβλία που να θεωρούνται ιστορικά από άποψη έρευνας, αλλά και αφηγηματικά ως προς τη μέθοδο προσέγγισης, για ένα γεγονός που σημάδεψε όχι μόνο τον συγγραφέα τους, αλλά και την ανθρωπότητα ολόκληρη, τέτοιο όπως το Ολοκαύτωμα; «Ναι» απαντά ο Σαούλ Φριντλέντερ, ο γεννημένος στην Πράγα από εβραϊκή οικογένεια ιστορικός, ο οποίος έζησε στη Γαλλία, ενώ οι γονείς του δολοφονήθηκαν στο Άουσβιτς.

Ο Φριντλέντερ, συγγραφέας πολλών εμβληματικών βιβλίων για την εξόντωση των Εβραίων, στο έργο του «Σκέψεις για τον ναζισμό» (εκδόσεις Πόλις) συνομιλεί με τον δημοσιογράφο Στεφάν Μπου και δίνει τις δικές του απαντήσεις για τις αιτίες, αλλά και τις συνθήκες, που επέτρεψαν να συμβεί το, κατά Χάνα Αρεντ, «ριζικό κακό».

Οι συζητήσεις διατρέχουν τον 20ό αιώνα και ιχνηλατούν τις απαντήσεις σε κρίσιμα ερωτήματα που θα μπορούσαν να κάνουν καλύτερα κατανοητό ένα από τα μεγαλύτερα εγκλήματα της ιστορίας, με δράστη ένα κατά τα λοιπά από τα πλέον καλλιεργημένα έθνη του κόσμου: τους Γερμανούς.

Γνώριζε ο γερμανικός λαός;

Η μέθοδός του ξεκινά από το ερώτημα κατά πόσο γνώριζε ο γερμανικός λαός το εν εξελίξει έγκλημα, με την απάντηση να είναι καταφατική. Αναφέρει ότι με βάση τα στοιχεία ορισμένων ιστορικών, περίπου τριάντα με σαράντα εκατομμύρια Γερμανοί ήταν ενήμεροι για την εξόντωση των Εβραίων.

Όπως τονίζει, από το 1943 και μετά, αυτό ήταν κάτι που συζητούσαν ευρύτατα οι στρατιώτες οι οποίοι επέστρεφαν από το μέτωπο, οι φήμες οργίαζαν, αλλά ταυτόχρονα ένα σημαντικό μέρος του πληθυσμού έβλεπε με τα μάτια του γείτονες και γνωστούς να φορτώνονται στα τρένα και να «εξαφανίζονται». Μπορεί, μας λέει, να μην ήξεραν τις μεθόδους που χρησιμοποιούσαν οι ναζί, όμως γνώριζαν τι περίμενε τους Εβραίους.

Ένα δεύτερο ερώτημα ήταν εάν γνώριζαν οι Εβραίοι τι τους περίμενε. Σε αυτό η απάντηση του Φριντλέντερ είναι αρνητική. «Αυτή η άγνοια για την τύχη τους εξηγεί εν μέρει την παθητικότητά τους καθ’ όλη τη διάρκεια της διαδικασίας», λέει χαρακτηριστικά.

Οι περισσότεροι δεν προσπάθησαν να αντισταθούν ή έστω να διαφύγουν. Αυτός ήταν και ο λόγος που, όπως αναφέρει ο συγγραφέας, μετά τον πόλεμο οι ακροδεξιοί σιωνιστές του κράτους του Ισραήλ περιφρονούσαν τους επιζήσαντες Εβραίους της Ευρώπης. Η συντριπτική πλειονότητα αυτών των Εβραίων πίστεψε το αφήγημα των ναζί ότι τους μεταφέρουν στην Ανατολική Ευρώπη σε στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας.

Ο Φριντλέντερ ενσωματώνει στο έργο του ημερολόγια, αφηγήσεις και εξιστορήσεις των θυμάτων, προκειμένου να τους δώσει φωνή, ενώ επιμένει στην ανάγκη του ιστορικού να παραμείνει πιστός στο αρχειακό υλικό της εποχής. Άλλωστε ο ίδιος πέρασε πολλά χρόνια της ζωής του αναδιφώντας αρχεία κάθε είδους σε Γερμανία, Γαλλία, ΗΠΑ και Ισραήλ, προκειμένου να αναπαραστήσει και να ανασυνθέσει μια τρικυμιώδη εποχή εθνικισμού, ρατσισμού και ακραίας βίας, μέσα από τις πράξεις και τις παραλείψεις των πρωταγωνιστών της.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον στις συζητήσεις αυτές με τον Μπου παρουσιάζει η δεκαετία του 1980, εποχή κατά την οποία ξέσπασε η λεγόμενη «έριδα των ιστορικών». Αυτή αφορούσε την προσπάθεια ορισμένων συναδέλφων του Φριντλέντερ –όπως οι Ερνστ Νόλτε, Μάρτιν Μπρόστσατ και Φρανσουά Φιρέ– να «αναθεωρήσουν» την ιστορία του ναζισμού, ορισμένες φορές εξισώνοντάς τον με τον σταλινισμό, μέσω της έννοιας του «ολοκληρωτισμού». Ο Νόλτε υποστήριζε ότι οι ναζιστικές θηριωδίες ήταν το ανάλογο των εγκλημάτων του Στάλιν και ότι το Άουσβιτς ήταν το κατοπτρικό είδωλο του γκουλάγκ.

Παρότι ο συγγραφέας συμμετείχε ενεργά σε αυτή τη δημόσια συζήτηση –κυρίως μέσω του Τύπου και διαφόρων συνεδρίων–, από άποψη αρχής δηλώνει ότι απορρίπτει τον διάλογο με τους αρνητές του Ολοκαυτώματος, καθώς, όπως λέει, διακατέχονται από την έμμονη ιδέα ότι οι Εβραίοι επινόησαν την ιστορία της εξόντωσής τους. Φέρνοντας ως παράδειγμα την προσωπική του εμπειρία με τον Νόλτε, διαπιστώνει ότι «πίσω από τους ισχυρισμούς τους κρύβονται όλες οι πατροπαράδοτες αντισημιτικές θεωρίες».

Η «τελική λύση»

Ακόμα ένα ζήτημα με το οποίο καταπιάνεται το βιβλίο είναι το πότε ελήφθη η απόφαση για την «τελική λύση», αλλά και για τον ρόλο σε αυτήν του ίδιου του Χίτλερ. Ο Φριντλέντερ λέει, συμφωνώντας σε αυτό και με πολλούς άλλους ιστορικούς, ότι η απόφαση για γενική εξόντωση πρέπει να πάρθηκε μεταξύ του φθινοπώρου του 1941 και τις αρχές του χειμώνα του 1942.

Στόχος ήταν η εξολόθρευση συνολικά έντεκα εκατομμυρίων Εβραίων της Ευρώπης, ο οποίος όμως έμεινε «ημιτελής», αφού τελικώς το σύνολο των θυμάτων υπολογίζεται βασίμως στα έξι εκατομμύρια. Η εντολή για ένα τέτοιο δυσθεώρητο «έργο» δεν μπορεί παρά να προήλθε από τον Φίρερ.

Μια άλλη πληροφορία –όχι και τόσο γνωστή– είναι το ότι από αυτά τα έξι εκατομμύρια, τα δύο δολοφονήθηκαν με σφαίρες σε μαζικές εκτελέσεις κυρίως στις χώρες της Βαλτικής και στην κατεχόμενη Σοβιετική Ενωση, εκεί δηλαδή όπου δεν υπήρχαν θάλαμοι αερίων. Σε αυτούς πρέπει να προστεθούν και όσες εκατοντάδες χιλιάδες πέθαναν από πείνα στα γκέτο ή από την εξάντληση και τις ασθένειες στα στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας.

Ως κατακλείδα, ο Φριντλέντερ τάσσεται ρητά και κατηγορηματικά κατά της πολιτικής εκμετάλλευσης του Ολοκαυτώματος από την εθνικιστική και θρησκευτικά μισαλλόδοξη Δεξιά του Ισραήλ, η οποία έφθασε στο σημείο να ισχυρίζεται, διά στόματος του πρωθυπουργού Μεναχέμ Μπέγκιν, ότι ο Γιάσερ Αραφάτ είναι σαν τον Χίτλερ.

Το βιβλίο, ένας αυτοβιογραφικός ποταμός, με τη βοήθεια και των αριστοτεχνικών και ουσιαστικών ερωτήσεων του Στεφάν Μπου, δίνει ένα πανόραμα της ζωής ενός σημαντικού ιστορικού, αλλά ταυτόχρονα και του μεγαλύτερου εγκλήματος του 20ού αιώνα, τον οποίο ο 'Εντσο Τραβέρσο χαρακτήρισε «πεδίο μάχης»

ΠΟΙΟΣ ΕΙΝΑΙ Ο ΣΑΟΥΛ ΦΡΙΝΤΛΕΝΤΕΡ

Ο Σαούλ Φριντλέντερ γεννήθηκε ως Πάβελ Φριντλέντερ στην Πράγα το 1932. Όταν ξέσπασε ο πόλεμος, η γερμανόφωνη, εβραϊκή, αλλά «αφομοιωμένη» οικογένειά του εγκατέλειψε την Πράγα για να εγκατασταθεί στο Παρίσι. Με τη γερμανική εισβολή στη Γαλλία, η οικογένεια καταφεύγει στην επαρχία, στην ελεύθερη ζώνη. Εκεί οι γονείς παίρνουν την απόφαση να κρύψουν το παιδί σε ένα καθολικό σχολείο, ενώ οι ίδιοι επιχειρούν να διαφύγουν στην Ελβετία. Συλλαμβάνονται, εκτοπίζονται και δολοφονούνται στο Άουσβιτς. Ο μικρός Πάβελ, που ήδη στο Παρίσι ονομαζόταν Πωλ, βαφτίζεται, και με το όνομα Πωλ-Ανρί λαμβάνει καθολική παιδεία και παραμένει εσωτερικός στο σχολείο μέχρι το τέλος της Κατοχής και μέχρι να πληροφορηθεί τον θάνατο των γονιών του. Τότε επιστρέφει στο Παρίσι, σε μια ανάδοχη οικογένεια Ρωσοεβραίων. Ανακαλύπτει την εβραϊκή του ταυτότητα και προσχωρεί στον σιωνισμό. Το 1947 εγκαταλείπει το Παρίσι και επιβιβάζεται κρυφά στο πλοίο «Αλταλένα», με προορισμό την Παλαιστίνη. Το πλοίο μεταφέρει όπλα για τη δεξιά οργάνωση Ιργκούν, αλλά με διαταγή της σοσιαλιστικής κυβέρνησης του Μπεν Γκουριόν βυθίζεται έξω από το Ισραήλ. Ο Φριντλέντερ, με το όνομα Σαούλ πλέον, ζει σε κιμπούτς και διακόπτει τις σχέσεις του με τη Δεξιά. Επιστρέφει στο Παρίσι και σπουδάζει στο Ινστιτούτο Πολιτικών Επιστημών του Παρισιού. Στη συνέχεια εγκαθίσταται για ένα έτος στη Σουηδία, όπου εργάζεται σε ίδρυμα για παιδιά με ειδικές ανάγκες. Εκεί μελετά το έργο του Μάρτιν Μπούμπερ, από το οποίο επηρεάζεται βαθιά. Εκπονεί τη διδακτορική του διατριβή στο Ινστιτούτο Διεθνών Σπουδών της Γενεύης, όπου και διδάσκει ώς το 1988. Δίδαξε και στο Εβραϊκό Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ καθώς και στο Πανεπιστήμιο του Τελ Αβίβ. Το 1988 εκλέγεται καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Λος Άντζελες (UCLA). Είναι μέλος του κινήματος «Ειρήνη Τώρα». Ο Σαούλ Φριντλέντερ τιμήθηκε το 2007 με το Βραβείο Ειρήνης στην Έκθεση Βιβλίου της Φραγκφούρτης για το έργο του και με το Βραβείο Ειρήνης στην Έκθεση Βιβλίου της Λειψίας για «Τα χρόνια της εξόντωσης», τον δεύτερο τόμο του ανά χείρας έργου. Τα «Χρόνια της εξόντωσης» τιμήθηκαν το 2008 με το βραβείο Πούλιτζερ.

Περίληψη

«Η μεγαλόπνοη δίτομη σύνθεση του Saul Friedlander, Η ναζιστική Γερμανία και οι Εβραίοι (που πρωτοεκδόθηκε το 1997 και το 2007) αποτελεί το νέο ορόσημο για την ιστοριογραφία του Ολοκαυτώματος. Πίσω από τις μεθοδολογικές αρχές και τις αφηγηματικές επιλογές του Friedlander βρίσκεται ο διανοούμενος που αναμετρήθηκε με την εμπειρία του παιδιού που επέζησε της Shoah και ο ιστορικός που στη διάρκεια της καριέρας του συμμετείχε ενεργά στις συζητήσεις και τις διαμάχες που σφράγισαν την ιστοριογραφία του Ολοκαυτώματος. O Friedlander θεωρεί ότι η ναζιστική ιδεολογία υπαγόρευσε τη γερμανική πολιτική καθιστώντας την εξόντωση των εβραίων αναπόσπαστο κομμάτι της και πρωταρχικό της στόχο. Δίνει έμφαση στη φυλετική, αντισημιτική ρητορική του ναζισμού και στο γεγονός ότι ο ίδιος ο Χίτλερ ενεχόταν στη λήψη όλων των σημαντικών αποφάσεων. Η αντισημιτική εμμονή, υποστηρίζει, βρισκόταν στην καρδιά του ναζιστικού ιδεολογικού σύμπαντος, ως ενοποιητικός κώδικας της φυλετικής κοινότητας και ως μέσο διαρκούς κινητοποίησης του καθεστώτος. Ο Friedlander μέσα από την αναμέτρηση με την ατομική και συλλογική τραυματική εμπειρία, τη μακρόχρονη έρευνα και τον θεωρητικό στοχασμό επιτυγχάνει ένα αισθητικό και επιστημολογικό επίτευγμα. Μια ιστορία που ολοκληρώνεται ενσωματώνοντας την οπτική των θυμάτων, μια ιστορία που με όλες και παρ’ όλες τις εξηγήσεις και απαντήσεις της δεν εξημερώνει το παρελθόν σε μια αρεστή ερμηνεία αλλά αφήνει στον αναγνώστη μια στοχαστική απορία».

Από το επίμετρο της Ρίκας Μπενβενίστε

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΓΙΑ ΤΟ ΚΛΑΣΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ ΣΑΟΥΛ ΦΡΙΝΤΛΕΝΤΕΡ

ΠΟΥ ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΕ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΟ 2013