Ξανά στη Σαλονίκη: Ο Λέων Α. Ναρ καταγράφει τη μεταπολεμική πραγματικότητα της εβραϊκής κοινότητας

Κλινική Πίνχας, στιγμιότυπο από τα εγκαίνια το 1948. Τo κτίριο βρισκόταν στη συμβολή των οδών Κωνσταντίνου Καραμανλή και Αλέξανδρου Παπαναστασίου και δεν υπάρχει σήμερα (Αρχείο Εβραϊκού Μουσείου Θεσσαλονίκης)

Μαρίνα Αγγελάκη

Δημοσίευση
11.11.2018

DocVille #103

Ο Λέων Α. Ναρ στο νέο του βιβλίο με τίτλο «Ξανά στη Σαλονίκη. Η μετέωρη επιστροφή των Ελλήνων Εβραίων στον γενέθλιο τόπο (1945-1946)» –το οποίο θα κυκλοφορήσει σε λίγες ημέρες από τις Εκδόσεις Πόλις– παρουσιάζει τις συνθήκες επανένταξης των επιζώντων Εβραίων στη Θεσσαλονίκη τη διετία 1945-1946 και καταγράφει τα εμπόδια που συναντούσαν και τις προσπάθειες της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης να εξοικειωθεί με τη μεταπολεμική πραγματικότητα. Ακολουθεί η προδημοσίευση αποσπασμάτων από δύο κεφάλαια του βιβλίου. 

«Το νεκροταφείο πρέπει να καταστραφεί»
[…] Στις 25 Ιουνίου 1945, η Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης (ΙΚΘ) με υπόμνημα έθεσε το θέμα της καταστροφής του εβραϊκού νεκροταφείου. Κατά τη γερμανική κατοχή, με την εισήγηση μερικών «κακών» Ελλήνων –ο χαρακτηρισμός κατά το υπόμνημα– διατάχθηκε η καταστροφή του νεκροταφείου. Καταρχάς, οι αρχές αποτάθηκαν προς τους μηχανικούς του σχεδίου πόλεως Θεσσαλονίκης, Παπά και Γιαννόπουλο, για να εκπονήσουν το σχέδιο και τον τρόπο της καταστροφής, πλην όμως αυτοί αρνήθηκαν.
Τότε, σύμφωνα με το υπόμνημα, «προσφέρθηκε» ο τρίτος μηχανικός, επίσης του σχεδίου πόλεως Θεσσαλονίκης, ο Αθανάσιος Μπρόικος. Η καταστροφή άρχισε με το πρόσχημα της διάνοιξης μιας ευρείας οδού «εν τω μέσω και τεμνούσης εις δύο» το νεκροταφείο, χρήσιμη δήθεν για στρατιωτικούς λόγους. Πλην όμως, η ΙΚΘ παρατήρησε με έκπληξη ότι τα συνεργεία εργατών που στάλθηκαν στο νεκροταφείο δεν περιορίστηκαν στη διάνοιξη της συγκεκριμένης οδού. Η καταστροφή επεκτάθηκε με εκπληκτική ταχύτητα περιφερειακά του νεκροταφείου και σε πρόσφατες ταφές (αν και σύμφωνα με την υπόσχεση που δόθηκε αρχικά στην ΙΚΘ, μόνο τα μνήματα που κτίστηκαν πριν από τριάντα χρόνια και πέρα θα καταστρέφονταν). Ομως, η επέμβαση γενικεύτηκε με τη συνδρομή εκατοντάδων εργατών.
Μπροστά σε αυτή την κατάσταση, ο τότε αρχιραβίνος Θεσσαλονίκης, Τσβι Κόρετς, παρουσιάστηκε στον Μπρόικο και του ζήτησε να αναστείλει για τρεις μήνες την κατεδάφιση. Ζήτησε να δοθεί χρόνος, μέχρι να συντονιστούν οι Γερμανοί και οι αρμόδιες αρχές, ώστε η καταστροφή να περιοριστεί σε έναν μικρό χώρο και οι πρόσφατες ταφές να μεταφερθούν αλλού με τάξη και σύστημα. Στο αίτημα αυτό του αρχιραβίνου, o Μπρόικος απάντησε: «Ξέρω γιατί ζητάτε την προθεσμία αυτή, περιμένετε τους Αγγλους να σας σώσουν. Αυτό δεν θα γίνει ποτέ, το νεκροταφείο πρέπει να καταστραφεί και θα καταστραφεί». Κατά το υπόμνημα, προς αυτό τον άνθρωπο και τους συνεργούς του έπρεπε να κατευθύνει η ανάκριση τις ενέργειές της.
Μετά την καταστροφή άρχισε και το εμπόριο των επιτύμβιων μαρμάρων, των τούβλων και άλλων υλικών.
Διάφοροι μαρμαρογλύπτες της Θεσσαλονίκης, εκκλησιαστικές επιτροπές διάφορων χωριών και της πόλης, επιτροπές σχολείων, ακόμη και το Κρατικό Θέατρο παρουσιάζονταν στα συνεργεία του νεκροταφείου και παραλάμβαναν πλάκες και τούβλα, ανάλογα με τις ανάγκες τους. Την καταστροφή αυτή ακολούθησε η τυμβωρυχία, με την εκταφή των νεκρών και τη φιλοδοξία να βρεθούν χρυσά δόντια […].
Tο φθινόπωρο του 1945 μπήκε με την απόφαση να κατατεθεί μήνυση ενώπιον του δικαστηρίου δωσιλόγων για τους υπαίτιους της καταστροφής του εβραϊκού νεκροταφείου. Είναι η περίοδος που πολλά από τα φλέγοντα ζητήματα της ΙΚΘ παραμένουν ανοικτά και το Κοινοτικό Συμβούλιο προσπαθεί να δώσει λύσεις, με κάθε τρόπο. Το ζήτημα του νεκροταφείου παρέμενε εκκρεμές […].
«Μία κουβέρτα ανά έναν εκάστοτε επανερχόμενο»
[…] Η ΙΚΘ, στο μεταξύ, συνεχίζοντας τον αγώνα της για να ανταποκριθεί στις ανάγκες που διαρκώς προέκυπταν, στις 8 Ιουλίου 1945 αποφάσισε τη διανομή παιδικού ρουχισμού. Την ίδια στιγμή, η Επιτροπή Συναγωγών ζητούσε από το Κοινοτικό Συμβούλιο κονδύλια για την επιδιόρθωση των συναγωγών. Δέκα μέρες αργότερα αποφασίστηκε η παροχή «μίας κουβέρτας ανά έναν εκάστοτε επανερχόμενο». Το συμβούλιο απασχολούσε και το ζήτημα του επιδόματος γάμου και η ανάγκη να δημιουργηθούν περισσότερες ισραηλιτικές οικογένειες. Το τραγικό, βέβαια, ήταν ότι η άθλια κατάσταση του ταμείου της Κοινότητας δεν επέτρεπε τη χορήγηση του επιδόματος. Στις 29 Αυγούστου 1945, παρουσιάστηκε στο Κοινοτικό Συμβούλιο η επιτροπή καταφυγόντων στα βουνά και αιτήθηκε δωρεάν συσσίτιο καθώς και παροχή κλινοσκεπασμάτων.
[…] Πολύτιμη είναι η αξιοποίηση της εφημερίδας «Ισραηλιτικόν Βήμα», η οποία από το πρώτο φύλλο της κιόλας επισήμανε τις διαστάσεις ενός κόσμου που εξοντώθηκε βίαια και λησμονήθηκε άδικα. Αδιαφορία για την τύχη των συμπολιτών; Οικονομικό όφελος; Ποια πραγματικότητα είχαν να διαχειριστούν οι επιζώντες, πέρα από τη δική τους οδυνηρή κληρονομιά;
Ερωτήματα στα οποία η έρευνα απαντά σταδιακά. Υπάρχει, ωστόσο, η διάθεση για ένα νέο ξεκίνημα και αυτό αποτυπώνεται στο κεντρικό άρθρο του πρώτου φύλλου της εφημερίδας.
Το κείμενο επισημαίνει ότι οι ελάχιστοι επιζώντες ήταν αποφασισμένοι να μην αφήσουν να ολοκληρωθεί το έργο της εξόντωσης, παρά τα εκατοντάδες προβλήματα που ορθώνονταν μπροστά τους: ζητήματα στέγης, τροφής και εργασίας, ζητήματα περιουσιακά, θέματα άμεσης περίθαλψης των αρρώστων, των κοριτσιών που έμειναν μόνα τους και άλλα που παρουσιάζονταν εξακολουθητικά.
Οι επιζώντες της τραγωδίας θεωρούσαν ότι όσος κόπος κι αν απαιτούνταν για να λυθούν τα προβλήματα αυτά, ήταν αποφασισμένοι να τον καταβάλουν, με τη συναίσθηση του χρέους απέναντι σε όσους χάθηκαν αλλά και στους εαυτούς τους με σκοπό να ξαναφτιάξουν γερή και ανθηρή τη μειονότητά τους […].

INF0

Λέων Α. Ναρ, «Ξανά στη Σαλονίκη. Η μετέωρη επιστροφή των Ελλήνων Εβραίων στον γενέθλιο τόπο (1945-1946)» – το βιβλίο θα κυκλοφορήσει σε λίγες ημέρες από τις Εκδόσεις Πόλις