Τι σήμαινε ο «φιλελεύθερος σοσιαλισμός»

Πηγή: EfSyn, 28.05.2017

Συντάκτης:

Θανάσης Γιαλκέτσης

Συμπληρώνονται φέτος 80 χρόνια από τη δολοφονία μιας σπουδαίας μορφής του ιταλικού αντιφασισμού και του διεθνούς σοσιαλισμού, του Κάρλο Ροσέλι (1899-1937). Σοσιαλιστής διανοούμενος και μαχητής, ο Ροσέλι συλλαμβάνεται και φυλακίζεται το 1926. Στα χρόνια 1928-29, εξόριστος στο νησί Λίπαρι, γράφει το βιβλίο «Φιλελεύθερος σοσιαλισμός» (Πόλις, 2013).
Κατορθώνει έπειτα να αποδράσει και ιδρύει στο Παρίσι την αντιφασιστική οργάνωση Giustizia e Libertà. Το 1936, πολεμάει ως επικεφαλής της Ιταλικής Ταξιαρχίας στον ισπανικό εμφύλιο.
Το 1937, δολοφονείται στη Γαλλία, μαζί με τον αδελφό του Νέλο, από τους φασίστες της οργάνωσης La Cagoule.
Το κείμενο που ακολουθεί είναι ένα απόσπασμα από το βιβλίο του Γάλλου φιλοσόφου Serge Audier «Le socialisme liberal (La Découverte, 2006).

Οταν οι ιστορικοί θα αναλύσουν τις εκφράσεις που αναδύθηκαν στο πολιτικό πεδίο από τα τέλη του εικοστού αιώνα, θα σημειώσουν ίσως εκείνες του «σοσιαλφιλελευθερισμού» και του «φιλελεύθερου σοσιαλισμού».
Στη Γαλλία κυρίως, αυτές έχουν γίνει κοινότοπες χωρίς να έχει οριστεί ορθά το νόημά τους.
Μειωτικές ή όχι, αυτές φαίνονται να υποδεικνύουν τη συντελούμενη μεταβολή των σοσιαλδημοκρατιών από τη δεκαετία του 1990, μετά την πτώση του κομμουνισμού και τις οικονομικές αλλαγές που συνδέονται με τη φιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση.
Χοντρικά, οπαδοί και αντίπαλοι αυτής της μεταβολής εννοούν ως «φιλελεύθερο σοσιαλισμό» έναν πρωτόγνωρο επαναπροσδιορισμό του σοσιαλισμού, που απαρνιέται, ανοιχτά ή συγκαλυμμένα, τα κλασικά του θέματα: όχι μόνον την πάλη των τάξεων και την υπεράσπιση του κόσμου της εργασίας, αλλά και την παρέμβαση του κράτους στην οικονομία και την κοινωνική πρόνοια, μια πολιτική αλληλεγγύης που θα αποβλέπει στην προστασία των ατόμων, μια ευρεία αναδιανομή του πλούτου, την ανάγκη, αν όχι υπέρβασης, τουλάχιστον ισχυρής εξημέρωσης του καπιταλισμού κ.λπ.
Ο φιλελεύθερος σοσιαλισμός θα όριζε επομένως το -ευκταίο ή θλιβερό- μέλλον μιας σοσιαλδημοκρατίας, η οποία θα είχε απορρίψει τις δικές της μορφές παρέμβασης και θα είχε μεταστραφεί στις αρετές του καπιταλισμού.
Ωστόσο, αυτή η ιδεολογική έκβαση θα κατέπλησσε τους δημιουργούς του φιλελεύθερου σοσιαλισμού και θα είχαν δει σε αυτήν μια προδοσία των ιδεωδών τους.
Για να το αποδείξουμε, επιβάλλεται μια γενεαλογία προκειμένου να ξεθάψουμε αυτήν τη λησμονημένη παράδοση.
Μολονότι την ιδέα του φιλελεύθερου σοσιαλισμού την υπερασπίστηκαν σε πολλά περιβάλλοντα, είναι κυρίως στην Ιταλία που αυτή επιβλήθηκε, έστω και πολύ μειοψηφική.
Το πιο γνωστό βιβλίο αυτού του ρεύματος, το «Φιλελεύθερος σοσιαλισμός» (1930), είναι το έργο του σοσιαλιστή και αντιφασίστα Κάρλο Ροσέλι.
Ενάντια στον «αστικό» φιλελευθερισμό και τον κομμουνιστικό ολοκληρωτισμό, ο Ροσέλι πρότεινε μια αναθεμελίωση του σοσιαλισμού που θα απέφευγε ένα διπλό αδιέξοδο: εκείνο ενός οικονομικού φιλελευθερισμού που εμπιστεύεται υπερβολικά τις αρετές της αγοράς και αδιαφορεί για τις αδικίες και εκείνο ενός σοσιαλισμού απειλούμενου από αυταρχικές παρεκκλίσεις, επειδή δεν έχει αφομοιώσει τις κατακτήσεις του πολιτικού φιλελευθερισμού (υπεράσπιση των δικαιωμάτων του ατόμου, διάκριση μεταξύ «κοινωνίας πολιτών» και κράτους, ρόλος του πλουραλισμού, θέση της αγοράς κ.λπ.). […]
Σύμφωνα με τον Ροσέλι, ο φιλελευθερισμός και ο σοσιαλισμός, αφού αντιπαρατέθηκαν, τώρα συγκλίνουν. Ενώ ο φιλελευθερισμός, αναμετρώμενος σιγά σιγά με το κοινωνικό ζήτημα, δεν συνδέεται πλέον «υποχρεωτικά» με τη φιλελεύθερη οικονομία τύπου Μάντσεστερ, ο σοσιαλισμός, ερχόμενος σε ρήξη με τον ουτοπισμό και τον αυταρχισμό, γίνεται ευαίσθητος για την ελευθερία και την αυτονομία.
Ετσι, ο φιλελευθερισμός «γίνεται σοσιαλιστικός» και ο σοσιαλισμός γίνεται φιλελεύθερος.
Αυτές οι δυο απόψεις, «πολύ ισχυρές αλλά μονόπλευρες», τείνουν να αλληλοεπηρεάζονται για το καλύτερο: η αγάπη για την ελευθερία από τη μια μεριά, η επιθυμία για την ισότητα σύμφωνα με τη δικαιοσύνη από την άλλη.
Η κρίση του μαρξισμού οδηγεί επομένως στον «φιλελεύθερο σοσιαλισμό», γιατί «ο σοσιαλισμός οφείλει να τείνει να γίνει φιλελεύθερος και ο φιλελευθερισμός να τροφοδοτείται από τους προλεταριακούς αγώνες».
Η ταξική σύγκρουση, με την οποία οι εργάτες παλεύουν για την αναγνώριση της αυτονομίας τους, όχι μόνον δεν είναι αντιφιλελεύθερη, αλλά ανταποκρίνεται στη φιλοσοφία του φιλελευθερισμού, σύμφωνα με την οποία η πάλη είναι η κινητήρια δύναμη της χειραφέτησης.
Ο «φιλελευθερισμός» του Ροσέλι, που βαφτίζεται και «πολιτικός φιλελευθερισμός», δεν έχει επομένως καμία σχέση με τον καθαρό οικονομικό φιλελευθερισμό.
Κατά τον Ροσέλι, ο «φιλελευθερισμός» είναι πάνω απ’ όλα μια φιλοσοφία της ελευθερίας.
Ετσι, δεν είναι πλέον η αστική τάξη, αλλά ο προλεταριακός σοσιαλισμός εκείνος που είναι ο «θεματοφύλακας της φιλελεύθερης λειτουργίας».
Ο φιλελευθερισμός είναι πράγματι η «ιδεατή δύναμη που εμπνέει» και ο σοσιαλισμός η «πρακτική δύναμη που υλοποιεί».
Η γενεαλογία του φιλελευθερισμού από τον Ροσέλι δεν επικεντρώνεται στις θεωρίες της αγοράς, αλλά στη «σύγχρονη κριτική σκέψη», στη θρησκευτική Μεταρρύθμιση και στην επινόηση της ανεκτικότητας μετά τους «φριχτούς εμφύλιους πολέμους».
Αυτή η «αρχή της ελευθερίας» διαδόθηκε σε όλα τα πεδία -συμπεριλαμβανομένου του διανοητικού πεδίου, με τον Διαφωτισμό- μέχρι τη Γαλλική Επανάσταση.
Το τελευταίο στάδιο θα επιδιώξει να διαδοθεί η ελευθερία, που υποτίθεται ότι είναι οικουμενική, ιδίως στην οικονομική σφαίρα, και να μην παραμείνει το προνόμιο μιας μειονότητας αλλά να γίνει το «κτήμα όλων».
Με αυτήν την έννοια, ο σοσιαλισμός, πιστός στον οικουμενικό χαρακτήρα των δικαιωμάτων του ανθρώπου, δεν είναι παρά η έσχατη συνέπεια της «αρχής της ελευθερίας»: είναι «φιλελευθερισμός εν δράσει» ή «ελευθερία για τον φτωχό κόσμο».
Γιατί οι αρχές της ηθικής και πολιτικής ελευθερίας, μολονότι ευεργετικές, είναι αφηρημένες αν οι εξαθλιωμένες τάξεις δεν μπορούν να τις κάνουν ουσιαστικές.
Ελευθερία χωρίς ένα ελάχιστο οικονομικής αυτονομίας δεν υπάρχει: ο άνθρωπος είναι «ελεύθερος στα λόγια, δούλος στην πράξη».
Η αποστέρηση των εργαλείων εργασίας και κάθε συμμετοχής στη διεύθυνση της επιχείρησης δεν είναι συμβατή με την ανθρώπινη αξιοπρέπεια.
Ετσι ο καπιταλισμός αντιτίθεται στον «φιλελευθερισμό» ως φιλοσοφία της ελευθερίας.
Η αναζήτηση μιας συγκεκριμένης εργατικής ελευθερίας συνδέεται επομένως αδιάσπαστα με την καταγγελία του εγωισμού της αστικής τάξης, η οποία έχει εξαντλήσει τη «λειτουργία» της στην ιστορία της ελευθερίας.
Η αφοσίωσή της στην υπόθεση της ελευθερίας και η ικανότητά της να υπερβαίνει τα συμφέροντά της έφτασαν στο απόγειό τους με τη Γαλλική Επανάσταση, μετά την οποία ο «αστικός φιλελευθερισμός» αποστεώθηκε μέσα στη μορφή του «αστικού καπιταλιστικού κράτους».
Ο φιλελευθερισμός είναι επομένως μια φιλοσοφία της ελευθερίας που θέτει την ατομική αυτονομία ως μέσο και ως σκοπό.
Χρειάζεται έτσι να διακρίνουμε τη φιλελεύθερη μέθοδο, που είναι έγκυρη, από το φιλελεύθερο σύστημα, που είναι παρωχημένο.
Το φιλελεύθερο σύστημα, που συνοψίζεται στο «αστικό καπιταλιστικό σύστημα», εκφυλίστηκε σε καθαρό οικονομικό φιλελευθερισμό.
Δεν έχει καμιά σχέση με τη φιλελεύθερη μέθοδο, που ανταποκρίνεται στην αρχή ότι «η ελεύθερη πειθώ της πλειοψηφίας αποτελεί το καλύτερο μέσο για να φτάσουμε στην αλήθεια».
Αυτή η μέθοδος είναι ένα «σύνολο κανόνων» που χαρακτηρίζουν τον ευρωπαϊκό πολιτισμό και εγγυώνται την ειρηνική συνύπαρξη των ατόμων και των συγκρουόμενων ομάδων. […]
_____________________________

Ο Κάρλο Ροσέλι γεννήθηκε στη Ρώμη το 1899. Στη διάρκεια των σπουδών του στη Φλωρεντία ήρθε σε επαφή με τους σοσιαλιστικούς κύκλους της πόλης. Τάσσεται υπέρ της συμμετοχής της Ιταλίας στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και συμμετέχει και ο ίδιος στον πόλεμο. Μετά το τέλος του πολέμου εντάσσεται στο Σοσιαλιστικό Κόμμα και ολοκληρώνει τις σπουδές του στις Πολιτικές Επιστήμες. Το 1922 συντάσσεται με τη μεταρρυθμιστική πτέρυγα του Σοσιαλιστικού Κόμματος η οποία διαγράφεται στη διάρκεια του 19ου συνεδρίου του κόμματος. Μαζί με άλλους σοσιαλιστές επιχειρούν μια υπέρβαση του μαρξισμού στο πρότυπο του Εργατικού Κόμματος της Αγγλίας. Αναπτύσσει μεγάλη αντιφασιστική δραστηριότητα, πρώτα με την έκδοση του παράνομου εντύπου Mon Mollare και, ύστερα συμμετέχοντας στην οργάνωση ενός δικτύου για τη φυγάδευση των ηγετικών κλιμακίων των σοσιαλιστών. Για τη δράση του αυτή συλλαμβάνεται και εκτοπίζεται. Αργότερα και ο ίδιος θα καταφύγει στη Γαλλία όπου θα συμμετάσχει στην ίδρυση της οργάνωσης "Giustizia e Liberta" ("Δικαιοσύνη και Ελευθερία"). Το 1936 συμμετέχει στον Ισπανικό Εμφύλιο Πόλεμο. Δολοφονήθηκε, μαζί με τον αδελφό του Nello Rosselli, το 1937 στη Γαλλία, από μέλη της τρομοκρατικής ακροδεξιάς οργάνωσης "La Cagoule", η οποία έδρασε σε συνεργασία με τις ιταλικές μυστικές υπηρεσίες.