Η σκοτεινή πλευρά του τουρισμού

Τοίχος στη Νέα Χώρα Χανίων, φωτογραφία ΒΓ, 2.8.24.

*

του ΓΙΩΡΓΟΥ ΤΑΡΑΣΛΙΑ

neoplanodion.gr

Θυμάμαι με νοσταλγία τη Ρόδο της δεκαετίας του ογδόντα, όταν ξεκίνησα να δουλεύω σε ξενοδοχεία στα εφηβικά μου χρόνια. Στα δεκατρία μου δούλεψα για πρώτη φορά σε ξενοδοχείο σουηδικών συμφερόντων. Επάγγελμα γκρουμ: κουβαλούσα τις αποσκευές τουριστών από τις σκανδιναβικές χώρες, άνθρωποι που έρχονταν για δυο τρεις εβδομάδες για να μαζέψουν ήλιο και φως και να ξαναγυρίσουν στις ψυχρές και μουντές πατρίδες τους. Το καλοκαίρι δουλειά, το χειμώνα σχολείο. Αργότερα, στα φοιτητικά μου χρόνια, κατέβαινα τα καλοκαίρια στο νησί για να δουλέψω σε εστιατόρια και μπαρ. Παρά τις πληγές και τα οικογενειακά δράματα, εκείνα τα χρόνια το βαθύτερο κομμάτι του εαυτού μου ήταν ανέμελο και ευτυχισμένο. Έμαθα να τα βγάζω πέρα, γνώρισα όμορφες και γενναιόδωρες γυναίκες από διάφορες χώρες, γεύτηκα τον έρωτα, έζησα με ένταση και πάθος.

Σε συλλογικό επίπεδο ήταν η εποχή που το νησί είχε μπει δυναμικά στον αστερισμό του τουρισμού και οι προσδοκίες για ανάπτυξη και ευημερία κυριαρχούσαν σε κάθε ατομικό και συλλογικό σχεδιασμό. Υπήρχε ενθουσιασμός και εκείνη η ψυχολογία του χρυσοθήρα που ανακαλύπτει τη μεγάλη φλέβα χρυσού και ονειρεύεται πλούτη και μεγαλεία. Εκείνα τα χρόνια – δεκαετίες ογδόντα και ενενήντα – ήταν ήδη εμφανή τα συμπτώματα του νεοπλουτισμού και της μίμησης: ο ένας μετά τον άλλο σε όλη την έκταση του νησιού πουλούσαν χωράφια και εγκατέλειπαν τη γεωργία και την κτηνοτροφία για να γίνουν ξενοδόχοι, εστιάτορες και κάθε λογής επιχειρηματίες στο τουριστικό κύκλωμα. Στα μέσα της δεκαετίας του ογδόντα, στην ευρύτερη περιοχή του χωριού στο οποίο μεγάλωσα υπήρχαν δυο ξενοδοχεία σε ένα μήκος ακτών είκοσι χιλιομέτρων. Τώρα δεν υπάρχει ούτε χιλιόμετρο άδειο από τουριστικές κατασκευές: ένα τείχος υψώνεται στα όρια στεριάς και θάλασσας και προκαλεί αμηχανία στο βλέμμα που νοσταλγεί την απλότητα και την ομορφιά της φύσης. Με βάση τα επίσημα στοιχεία στο Ρόδο λειτουργούν 550 ξενοδοχεία όλων των κατηγοριών και μαζί με τις μισθώσεις τύπου airbnb οι προσφερόμενες κλίνες ξεπερνούν τις 200.000. Σημειωτέον: με βάση την τελευταία απογραφή ο μόνιμος πληθυσμός του νησιού είναι 125.000. Με βάση τους αριθμούς είναι προφανές ότι το νησί ζει από τον τουρισμό και για τον τουρισμό – μια οικονομική μονοκαλλιέργεια που αν για οποιοδήποτε λόγο καταρρεύσει, θα καταρρεύσουν τα πάντα.

~~~

Ίσως να μην υπάρχει πιο σκοτεινή ανθρώπινη ιδιότητα από την απληστία. Παρότι το ζήτημα των ορίων μεταξύ κανονικότητας και ψυχικής πάθησης παραμένει άλυτο, δεν θα ήταν υπερβολή αν λέγαμε ότι η απληστία είναι μια μορφή ψύχωσης με ολέθριες και καταστροφικές συνέπειες. Το να μην χορταίνεις με τίποτα, το να μετατρέπεις το μυστήριο της ζωής σε μια διαρκή λογιστική διαχείριση κτήσεων και κατακτήσεων, το να παλεύεις μέχρι την τελευταία σου πνοή για το χρήμα και τα σύμβολά του – αυτό δεν αποτελεί λύση στο πρόβλημα της ματαιότητας ούτε και προσφέρει ένα νόημα ικανό να σε βοηθήσει να σταθείς με θάρρος μπροστά στα μεγάλα προβλήματα της ζωής και του θανάτου.

Σε έναν πλανήτη όπου οι κυρίαρχοι έχουν δρομολογήσει νέους πολέμους και νέες συλλογικές δυστυχίες, η Ρόδος, αυτός ο ευλογημένος από τη φύση και την ιστορία τόπος, ζει το δράμα του – όπως άλλωστε και ολόκληρη η Ελλάδα. Θύμα της απληστίας και μιας συλλογικής αυταπάτης περί αέναης ανάπτυξης και ευημερίας (για τους λίγους) έχει ξεπουλήσει τα πάντα. Δεν άφησαν παραλία, βράχο, λόφο και βουνό που να μην έχτισαν πάνω τους ξενοδοχεία, εστιατόρια, μπαρ και κάθε λογής τουριστικά μαγαζιά. Απ’ άκρη σε άκρη, το νησί είναι ένα απέραντο τουριστικό εργοτάξιο. Μια τέτοια ασέλγεια πάνω στη φύση είναι ασυγχώρητη. Οι συνέπειες είναι ήδη ορατές. Οι παραλίες έχουν γεμίσει με φαραωνικές ξαπλώστρες και σκηνές. Κάθε λογής αυθαίρετες και κακόγουστες κατασκευές έχουν ξεφυτρώσει πλάι στο κύμα, ακόμα και μέσα στη θάλασσα, Οι πόροι βρίσκονται σε οριακό σημείο. Η λειψυδρία έχει χτυπήσει ήδη αρκετά νησιά. Όταν έχεις να ταΐσεις και να ποτίσεις πολλαπλάσιο πληθυσμό για έξι μήνες κάθε χρόνο, είναι λογικό ότι κάποια στιγμή τα συστήματα και οι ανεπαρκείς υποδομές θα κλατάρουν. Αυτό που στην αρχή ήταν υπόσχεση ευημερίας, τώρα γίνεται σενάριο πιθανής καταστροφής. Το ανθρώπινο όν ξεχνά τα όρια και το πληρώνει πάντα ακριβά: πάνω στη μεταφυσική του δυστυχία φορτώνει και άλλες επίγειες δυστυχίες και δεν βρίσκει ποτέ γαλήνη και λύτρωση.

~~~

Για να φτάσουμε στη σημερινή κατάσταση υπήρξε μια πορεία πενήντα ετών, μια διαδοχή λανθασμένων και άπληστων πολιτικών που μετέτρεψαν ένα πολλά υποσχόμενο οικονομικό όραμα σε πηγή φυσικής, πολιτισμικής, ηθικής και πνευματικής παρακμής του τόπου.

Ο πρώτος κρίσιμος παράγοντας στη διαμόρφωση της τουριστικής υστερίας ήταν οι διάφοροι αναπτυξιακοί νόμοι που με τον γνωστό «ελληνικό τρόπο» μετατράπηκαν σε ένα διαρκές φαγοπότι επιδοτήσεων για καινούριες ξενοδοχειακές μονάδες και επέκταση/βελτίωση παλαιότερων. Δισεκατομμύρια ευρώ κατέληξαν σε προσωπικούς λογαριασμούς επιχειρηματικών οικογενειών που σε συνεργασία με κρατικούς υπαλλήλους, λογιστές και πολιτικούς μηχανικούς φούσκωναν τους προϋπολογισμούς και έπαιρναν παράνομες επιδοτήσεις με τη γνωστή μέθοδο των υπερτιμολογήσεων. Δεν θα μάθουμε ποτέ πόσα δις φαγώθηκαν από μικρούς και μεγάλους άπληστους. Το μόνο σίγουρο είναι ότι πολλές μεγάλες περιουσίες και τουριστικοί όμιλοι χτίστηκαν με δημόσιο χρήμα όπως άλλωστε συμβαίνει και σε άλλες επιχειρηματικές δραστηριότητες.

Δεύτερο κομβικό σημείο στην εξέλιξη της τουριστικής παράνοιας ήταν η μετάβαση από το κλασικό τουριστικό πακέτο στις λεγόμενες all inclusive υπηρεσίες. Όταν πρωτοξεκίνησα να δουλεύω σε ξενοδοχεία, ο πελάτης αγόραζε διαμονή και ένα πακέτο διατροφής με πρωινό, πρωινό και ένα γεύμα ή πρωινό αι δυο γεύματα. Εντός του ξενοδοχείου τα εστιατόρια ήταν ανοιχτά συγκεκριμένες ώρες για πρωινό, μεσημεριανό και βραδινό. Οι εργαζόμενοι εξυπηρετούσαν έναν λογικό αριθμό πελατών και προσέφεραν ποιοτικές υπηρεσίες. Υπήρχε κόπωση αλλά όχι εξάντληση. Υπήρχαν απαιτήσεις αλλά όχι ασυδοσία και συνθήκες εργασιακής γαλέρας. Είχες το χρόνο και τη διάθεση να πεις δυο κουβέντες, να αναπτύξεις μια πιο προσωπική σχέση με τους τουρίστες, να δημιουργήσεις δεσμούς πέρα από το στενό επαγγελματικό πλαίσιο – χιλιάδες γάμοι ντόπιων με αλλοδαπές δημιούργησαν μια κουλτούρα πολιτισμικής αλληλεπίδρασης που στην αρχική της φάση ήταν γοητευτική, υγιής και χρήσιμη. Και ύστερα, περίπου από το 2000 και μετά, ήρθε η μαζικότητα του τουρισμού και οι λεγόμενες «διακοπές με βραχιολάκι».

Το all inclusive σημαίνει ότι «όλα συμπεριλαμβάνονται» στην αρχική τιμή του πακέτου που έχεις αγοράσει – ή σχεδόν όλα. Όσοι τουρίστες έχουν αγοράσει πακέτο all inclusive μόλις έρθουν στο ξενοδοχείο τους περνάνε στον καρπό ένα πλαστικό βραχιόλι που κουμπώνει με τρόπο ώστε να μην μπορεί ο πελάτης να το βγάλει και να το δώσει σε άλλον. Με αυτό τρόπο οι εργαζόμενοι ξεχωρίζουν ποιος πελάτης έχει δωρεάν πρόσβαση στις διάφορες υπηρεσίες. Υπάρχουν διαφορετικά χρώματα αλλά με το βραχιόλι μπορείς να τρως και να πίνεις σχεδόν απεριόριστα σε όλα τα εστιατόρια και τα μπαρ του ξενοδοχείου. Αποτέλεσμα: τα ξενοδοχεία μετατρέπονται σε εργοστάσια αδιάκοπης παραγωγής φαγητού και ποτού ενώ οι εργαζόμενοι σακατεύονται και φτύνουν αίμα για να εξυπηρετήσουν τις ορδές των τουριστών που κατακλύζουν τις πισίνες, τις παραλίες και όλα τα σημεία πώλησης εντός του ξενοδοχείου και ζητάνε να φάνε και να πιούνε από το πρωί μέχρι το βράδυ. Πρόκειται για μορφή μαζικού τουρισμού με αρνητικές συνέπειες για το περιβάλλον, την οικονομική δραστηριότητα στις περιοχές γύρω από τα μεγάλα ξενοδοχεία και για τους εργαζόμενους. (Αυτές οι συνθήκες εργασιακής εξάντλησης μαζί με άλλες μορφές εκμετάλλευσης είναι ένας από τους βασικούς λόγους φυγής εργαζομένων από την εποχιακή απασχόληση σε ξενοδοχεία).

Τρίτο κομβικό σημείο είναι το τελευταίο «φρούτο» με το όνομα airbnb. Δεν έφταναν τα εκατοντάδες ξενοδοχεία και τα κάθε λογής τουριστικά καταλύματα, έφεραν και αυτή την πλατφόρμα βραχυχρόνιας μίσθωσης και μετέτρεψαν κάθε πολυκατοικία και μονοκατοικία σε χώρο φιλοξενίας τουριστών – ακόμα και παράγκες καλλωπίστηκαν με στόχο να γίνουν πηγή έξτρα εισοδήματος. Αναρίθμητοι ντόπιοι ξεσπιτώθηκαν οικειοθελώς: έφυγαν από τα καλά τους σπίτια, πήγαν σε μικρότερα και νοίκιασαν τις βίλες και τα διαμερίσματά τους σε τουρίστες. Τώρα, το τι αντικρίζουν οι ξένοι μόλις έρχονται στις συνοικίες της πόλης ή τι όταν εξέρχονται από τα ανακαινισμένα δωμάτιά τους είναι πραγματικά μια κωμικοτραγική ιστορία.

Στο νησί μας και στα περισσότερα τουριστικά νησιά οι υποδομές, οι δρόμοι και τα πεζοδρόμια είναι για κλάματα. Πολλά κτίρια, δημόσια και ιδιωτικά, είναι υπό εγκατάλειψη, αληθινά ερείπια. Τα σκουπίδια, οι βρωμιές, τα αγριόχορτα, τα αφρόντιστα πάρκα και οι αυτοσχέδιες χωματερές είναι ο κανόνας και όχι η εξαίρεση σε πολλές συνοικίες της πόλης. Με εξαίρεση την βιτρίνα της παραλιακής τουριστικής ζώνης και τα κεντρικά σοκάκια της Παλιάς Πόλης, σε όλο το υπόλοιπο αστικό τοπίο –και σε πολλά μέρη του νησιού– είναι φανερά τα συμπτώματα της παρακμής και της εγκατάλειψης.

Παράπλευρη συνέπεια της μόδας του airbnb είναι και η στεγαστική κρίση. Πολλοί ντόπιοι και όσοι έρχονται στα νησιά με μετάθεση (στρατιωτικοί, εκπαιδευτικοί κ.α.) δεν βρίσκουν σπίτι – και αν βρουν τα ενοίκια είναι εξωφρενικά. Γνωστός μου που έμενε για χρόνια σε ένα μικρό σπίτι στην Παλιά Πόλη εκδιώχθηκε γιατί ο ιδιοκτήτης ήθελε να το κάνει airbnb. Έφτυσε αίμα μέχρι να βρει μια γκαρσονιέρα σε άλλη συνοικία, ένα δωματιάκι που το χρυσοπληρώνει. Εντός και εκτός των τειχών η πόλη μας υποφέρει από μια ακόμα μορφή απληστίας. Δεν ξέρω αν θα δούμε σύντομα διαδηλώσεις τύπου Ισπανίας με πλακάτ που γράφουν «ΕΞΩ ΟΙ ΤΟΥΡΙΣΤΕΣ» αλλά όλο και περισσότεροι άνθρωποι διαπιστώνουν την ανάγκη να μπουν όρια σε αυτή την παράνοια.

[..........................................]