Δεξιά της (γραίας) κατήρχετο ὁμαλώτερος, πλαγιαστός, ὁ κρημνὸς τοῦ γηλόφου, ἐφ᾿ οὗ ἦτο τὸ Κοιμητήριον, καὶ εἰς τὰ κλίτη τοῦ ὁποίου ἐκυλίοντο ἀενάως πρὸς τὴν θάλασσαν τὴν πανδέγμονα τεμάχια σαπρῶν ξύλων ἀπὸ ξεχώματα….

 

Πανδέγμων, μια λέξη του Παπαδιαμάντη;

ΝΙΚΟΣ ΣΑΡΑΝΤΑΚΟΣ  31 Ιουλίου, 2024 Αν φυλλομετρήσετε  μεγάλα λεξικά ξένων γλωσσών, θα δείτε πολλά  παραθέματα να αποδίδονται σε λογοτέχνες θεμελιωτές της γλώσσας: στον Δάντη για την ιταλική γλώσσα, στον Σέξπιρ για την αγγλική, στον Ραμπελέ για τη γαλλική. Στο Ιστορικό Λεξικό της Νέας Ελληνικής υπάρχουν παραθέματα λογοτεχνών, αλλά περισσότερα είναι εκείνα που προέρχονται από δημοτικά τραγούδια, όχι παράλογο. Βέβαια, ακόμα κι αν μια λέξη ή φράση έχει την πρώτη της εμφάνιση σε έργο επώνυμου δημιουργού, δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι ο λογοτέχνης έπλασε τη λέξη -θα ήταν σωστότερο να πούμε ότι αυτός την έκανε ευρύτερα γνωστή, της έδωσε τα διαπιστευτήριά της. Θα φέρω ένα παράδειγμα από τα δικά μας. Στο Μυρολόγι της φώκιας (1908), ο Παπαδιαμάντης χρησιμοποιεί τη λέξη “πανδέγμων” για τη θάλασσα, που τα δέχεται όλα: Ἡ γραῖα ἔκυψεν εἰς τὴν ἄκρην χθαμαλοῦ, θαλασσοφαγωμένου βράχου, καὶ ἤρχισε νὰ πλύνῃ τὰ ροῦχα. Δεξιά της κατήρχετο ὁμαλώτερος, πλαγιαστός, ὁ κρημνὸς τοῦ γηλόφου, ἐφ᾿ οὗ ἦτο τὸ Κοιμητήριον, καὶ εἰς τὰ κλίτη τοῦ ὁποίου ἐκυλίοντο ἀενάως πρὸς τὴν θάλασσαν τὴν πανδέγμονα τεμάχια σαπρῶν ξύλων ἀπὸ ξεχώματα…. Πρόκειται για διάσημο απόσπασμα, αλλά ο Παπαδιαμάντης είχε και νωρίτερα χρησιμοποιήσει τη λέξη στους Εμπόρους των Εθνών (1882): Ὑπῆρχε κατ᾽ ἐκείνους τοὺς χρόνους μία πύλη εὐρύχωρος, πανδέγμων, ἓν κοῖλον ἀμέτρητον. Ἦτο τὸ μοναστήριον. Ο Νίκος Δ. Τριανταφυλλόπουλος, ο κορυφαίος παπαδιαμαντιστής μας, σε παλιότερο παπαδιαμαντικό συνέδριο, εξέφρασε μια ευχή: Ἐντούτοις δὲν εἶναι ἀκατόρθωτη, ἐλπίζω, μιὰ Συναγωγὴ λέξεων πλασμένων ἀπὸ τὸν Παπαδιαμάντη, λέξεων ἰδιωματικῶν καὶ λέξεων ποὺ ἀποκλίνουν ἰδιαζόντως ἀπὸ τὴν κοινὴ χρήση. (...) Ἡ σύνταξη μιᾶς συναγωγῆς θὰ ἀποσαθρώσει ἐντελῶς τὸν ἰσχυρισμὸ ὅτι ὁ Παπαδιαμάντης, πλάστης λέξεων ὅπως ἡ πανδέγμων (θάλασσα), ὁ κυλινδηθμὸς (τῶν κυμάτων), οἱ κυνέρωτες, καὶ αἱ μαλθάκαι, χρησιμοποιεῖ εἰκῇ καὶ ὡς ἔτυχε τὴν ἑλληνική. Θεωρεί λοιπόν, εύλογα, ο Ν.Δ.Τριανταφυλλόπουλος, ότι η λέξη "πανδέγμων" πλάστηκε από τον Παπαδιαμάντη. Ο Κώστας Βάρναλης, λάτρης του Παπαδιαμάντη αλλά και της θάλασσας (να σ' αγναντεύω  θάλασσα, να μη χορταίνω), στα χρονογραφήματά του αναφέρεται συχνά στον κυρ Αλέξανδρο αλλά και στη λέξη  "πανδέγμων", που συνήθως τη  συναρτά με τη  θάλασσα και την αποδίδει ρητά ή έμμεσα στον Παπαδιαμάντη. Έχω βρει καμιά δεκαριά σχετικές αναφορές από τις  οποίες σταχυολογώ: Ξανάειδε και πάλι από το ύψος της Καστέλας βαθιά κάπου να σπιθίζει, ν’ ανατριχιάζει, να μοσκοβολάει στρωτή, καταγάλανη, καλεστική κι ολόδροση η θάλασσα, η «πανδέγμων θάλασσα» του Παπαδιαμάντη, σα να λέμε η απεραντοσύνη, που ξεπλένει «πάντα ανθρώπων κακά». Το δεύτερο παράθεμα σε εισαγωγικά παραπέμπει σε στίχο του Ευριπίδη. Αλλού: η «πανδέγμων θάλασσα» του Παπαδιαμάντη με την ασταμάτητη τρεχάλα των νερών της, με τα μακρινά της τ’ αφρίσματα... Πολλές φορές δεν  δηλώνεται ρητά η πατρότητα της λέξης, αλλά ο Βάρναλης  τη βάζει σε εισαγωγικά για να  δηλώσει έμμεσα ότι δεν είναι δική του: --Είχαμε καιρό να πάρουμε τα βουνά. Το καλοκαίρι με τις ζέστες του μας τραβούσε στη θάλασσα την «πανδέγμονα». ή --Περίμενε τη Δευτέρα Παρουσία. Μόνο καμιά καλή νεροποντή μπορεί να τα παρασύρει επιτέλους στην «πανδέγμονα θάλασσαν»![..........................]

Συνεχίστε την ανάγνωση Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία

Read on blog or Reader