Σελίδες του εαυτού
Β. Γουλφ, Κ. Μάνσφιλντ, Α. Ζιντ, Α. Καμί, Γ. Σεφέρης, Σ. Σόνταγκ
Πιθανόν τίποτα πέρα απ’ την κοινή απόφαση, κάποια στιγμή στη ζωή τους, να μιλήσουν εις εαυτόν για τον εαυτό τους αλλά και τον κόσμο γύρω τους, καταγράφοντας τις σκέψεις τους. Αρκεί, ωστόσο, αυτό για τη συμπερίληψή τους στον τόμο. Από τον γοητευτικό χώρο της προσωπικής λογοτεχνίας (ταυτότητα συγγραφέα, αφηγητή και κύριου προσώπου) η Κατερίνα Σχινά* απομονώνει το είδος του ημερολογίου, διατρέχει αιώνες εξέλιξης, ανθολογεί χαρακτηριστικά αποσπάσματα και προλογίζει με μια ταυτόχρονα προσωπική και θεωρητική εισαγωγή.
Κατερίνα Σχινά «Μυστικά του συρταριού. Η τέχνη και οι τεχνίτες της ημερολογιακής γραφής» Πατάκης, 2017 Σελ. 542 |
Πρόκειται για ετερόκλητα κείμενα διαφορετικών αφετηριών και αποβλέψεων, έργα βασανιστικής ενδοσκόπησης ή χρονικά της εποχής τους, άλλα προορισμένα για δημοσίευση, άλλα όχι, όλα τους όμως με κάποιο τρόπο, συχνά με τη συγκατάθεση των συντακτών τους κάποτε μετά θάνατον, είδαν τελικά το φως της δημοσιότητας.
Συγγραφείς και ποιητές, στοχαστές και φιλόσοφοι, καλλιτέχνες και ηθοποιοί, ζωγράφοι και μουσικοί, θεατρικοί συγγραφείς και σκηνοθέτες, δημοσιογράφοι και πολεμικοί ανταποκριτές, διπλωμάτες, πολιτικοί και δημόσιοι υπάλληλοι, άσημοι μάρτυρες της καθημερινότητας και επιζώντες του Ολοκαυτώματος, υπηρέτριες, γραμματείς, νοσοκόμες συνυπάρχουν στις σελίδες του βιβλίου, αποφασισμένοι να στοιχίσουν τη ζωή τους με τις λέξεις στη σελίδα.
Τα ευαίσθητα χρόνια της νιότης και οι αγωνίες της εφηβείας στάθηκαν η αφορμή για κάποιους, για άλλους τα χρόνια της ωριμότητας και το αμετάκλητο τέλος. Αλλες φορές, ένα σημαντικό γεγονός προσωπικής εμβέλειας ή μεγάλης κλίμακας, όπως ένας μεγάλος ή, ακόμα χειρότερα, ματαιωμένος έρωτας, ή ένας πόλεμος, έβαλαν στανικώς την πένα στο χέρι του ημερολογιογράφου, με τον ίδιο τρόπο που ένας τόπος εγκλεισμού ή ένα καθεστώς ανελευθερίας εκβίασε την ανάγκη της έκφρασης.
Για κάποιους, «το ημερολόγιο» έγινε συνώνυμο με τη ζωή τους. Σχεδόν ισόβιο ημερολόγιο κρατούσαν ο Ντελακρουά και ο Καμί. Από τα 12 έγραφε ο Κλοντ Μοριάκ, από τα 7 ο Εβελιν Βο. Θρύλο αποτελεί «Το ημερολόγιο του αιώνα» του Αμερικανού Εντουαρντ Μπομπ Ελις (1911-1998), από το οποίο έχει εκδοθεί μόλις το 1/10 από τις είκοσι εκατομμύρια λέξεις του.
Παρά τις πιθανές αρχαίες καταβολές του, το κοσμικό ημερολόγιο εμφανίζεται στη σύγχρονη Ευρώπη στα τέλη του 15ου αιώνα, αντλώντας αρχικά από το ταξιδιωτικό ημερολόγιο και τα εμπορικά κατάστιχα, αργότερα, από το ημερολόγιο των προτεσταντών που καθιερώθηκε ως άσκηση μεταξύ των πουριτανικών κύκλων.
Και η Σχινά ξεκινά την περιήγησή της με την αφοπλιστική ειλικρίνεια του πρώτου ημερολογιογράφου της νεωτερικότητας, του Αγγλου Σάμιουελ Πέπις (1633-1703), το ημερολόγιο των περιπλανήσεων του Τζον Ιβλιν (1620-1706) και την πνευματική οδύσσεια του ιδρυτή του μεθοδισμού Τζον Γουέσλεϊ (1703-1791). Την ίδια στιγμή, στην άλλη άκρη του κόσμου, ο σαμουράι Μπασό ταξιδεύει, περιγράφοντας τα ταξίδια του σε ημερολογιακή μορφή, συνδυασμένη με ποιήματα και φιλοσοφικούς στοχασμούς.
Το είδος διατρέχει τους αιώνες και η ανθολογία το ακολουθεί. Από τον Ντιντερό και το ημερολόγιο αναγνώσεων του Γίβωνα, από τον Γκέτε και τον Σταντάλ στον Σκοτ ή τον Ράσκιν, και από τον Θορό και τον Χένρι Τζέιμς στον Ντοστογιέφσκι ή τον Κίρκεγκαρντ, και από κει, διασχίζοντας τον εικοστό αιώνα, στις μέρες μας. Αναμφίβολα αποφασιστική τομή στην ιστορία του είδους, το αριστούργημα υποδειγματικής ενδοσκόπησης του Ελβετού Ανρί Αμιέλ (1821-1881). Το «Journal Intime» του (1882-1884) γίνεται το πρότυπο του ενδόμυχου χαρακτήρα που χαρακτηρίζει έκτοτε το προσωπικό ημερολόγιο, το οποίο, ως οριακό λογοτεχνικό είδος, από τα τέλη του 19ου και εφεξής, έχει πάντα στραμμένο το μάτι στη δημοσίευση.
Επηρεασμένος από τον Αμιέλ και ο άνθρωπος-ημερολόγιο που σημάδεψε επίσης την ιστορία του είδους. Ο Ζιντ καλλιεργεί συστηματικά την ημερολογιακή γραφή από 14 ετών και για 60 χρόνια, χρησιμοποιώντας συγχρόνως τον ημερολογιακό τρόπο αφήγησης σε μεγάλο βαθμό και στο μυθοπλαστικό του έργο. «Το ημερολόγιο ώς τον θάνατο» τιτλοφορεί ο Μπατάιγ άρθρο του αφιερωμένο στον Ζιντ, όπως μας θυμίζει εγγραφή της 8/12/1951 από το ημερολόγιο του Ελιάντε που αλιεύει για μας η Σχινά.
Ατέλειωτη η σειρά των (αυτο)προσωπογραφιών που αναδύονται ανάγλυφα στην πορεία της ανάγνωσης και τεράστιος ο πλούτος των πραγματολογικών πληροφοριών του βιβλίου.
Στις 11 θεματικές ενότητες, τα 125 αυτοσυνείδητα υποκείμενα (ανα)στοχάζονται κατ’ αρχάς για τη «φύση» του ημερολογίου (το αρχικό κεφάλαιο «Περί ημερολογίων»), την «Τέχνη και τη γραφή» ή τη θέση τους στον κόσμο («Ο εαυτός και οι άλλοι»). Κοινωνικά όντα («Συναναστροφές και γνωριμίες») βιώνουν ιστορικές αλλαγές («Το ρίγος της ιστορίας»), ταξιδεύουν («Ταξίδια και τόποι»), ερωτεύονται («Τα φύλλα, ο έρωτας») ή ονειρεύονται («Τα όνειρα, οι ουσίες»), συγκλονίζονται από τα αμετάκλητα πάθη της ανθρώπινης συνθήκης («Βία, απώλεια, φθορά, θάνατος») ή αφήνονται, τέλος, στη στοχαστική ενατένιση («Η φύση») και στον μεταφυσικό στοχασμό («Θεός και θρησκεία»).
Η θεματική ανθολόγηση δημιουργεί ενδιαφέρουσες συγκλίσεις ή αποκλίσεις, ιδιαίτερα όταν το ίδιο ιστορικό γεγονός φωτίζεται από διαφορετικές οπτικές. Κάποτε τα ημερολόγιά τους αλληλοκαθρεφτίζονται, όπως συμβαίνει με εγγραφές του Λέοντα και της Σοφίας Τολστόι ή την ημερολογιακή συνάντηση δύο δεκαοκτάχρονων φοιτητών, του Ζιντ και του Πιερ Λουίς. Και οι δύο καταγράφουν τις εντυπώσεις τους από την πραγματική τους συνάντηση, το πρωί της 14ης Μαΐου 1887.
Επαρκής η αντιπροσώπευση της γυναικείας γραφής με περίπου τριάντα θηλυκές ημερολογιογράφους: από τις σημειώσεις της Τσβετάγιεβα για την επαναστατική Μόσχα και τα πιπεράτα ημερολόγια της Αναΐς Νίν στην αναλυτική Γουλφ ή την αυτοβασανιστική Μάνσφιλντ. Ισόβιο σχεδόν και μυστικό το ημερολόγιο της συγγραφέως των «Μικρών Κυριών», Λουίζας Μέι Αλκοτ, και κωδικοποιημένο αυτό της Μπεατρίξ Πότερ (1866-1943).
Οσο για τα ημερολόγια της υπηρέτριας Χάνας Κάλγουικ (1833-1909), αυτά γράφονταν κατ’ απαίτηση του μετέπειτα συζύγου της, ενώ το ημερολόγιο της Αλις (1848-1892) που έζησε στη σκιά των αδελφών Τζέιμς, του ψυχολόγου και του συγγραφέα, αποτελεί, όπως σημειώνεται, «λυδία λίθο για τη φεμινιστική ανάλυση των γυναικείων παθήσεων του 19ου αιώνα και για την επίδραση του φύλου στη ζωή και τη σταδιοδρομία των μελών μιας καλλιεργημένης οικογένειας».
Την ελληνική γραφή αντιπροσωπεύουν τρεις μόνο ημερολογιογράφοι. Προφανώς συνειδητή επιλογή, υπαγορευμένη, ταυτόχρονα, από εκδοτικούς περιορισμούς (συγγραφικά δικαιώματα κ.λπ.), αλλά και από την άποψη της ανθολόγου για την ασυμβατότητα του είδους «με την κοινωνικότητα του ελληνικού βίου»: «η συνείδηση της ατομικότητας δεν είναι τυπικό χαρακτηριστικό της ιδιοσυστασίας μας».
Θα μπορούσε να διαφωνήσει κανείς, ωστόσο το είδος δεν έχει, απ’ όσο γνωρίζω, μελετηθεί επαρκώς στην Ελλάδα. Μπορεί να διαθέτουμε μελέτες για τον προσωπικό λόγο των Διαφωτιστών και των Μοντερνιστών ή την εξαιρετική μονογραφία για το μυθοπλαστικό ημερολόγιο (Αλεξάνδρα Σαμουήλ, «Ο βυθός του καθρέπτη»), αλλά μάλλον απουσιάζουν συγκεντρωτικές μελέτες για το πραγματικό ημερολόγιο.
Ετσι, η Σχινά ανθολογεί δύο αποσπάσματα του Καβάφη, πέντε αποσπάσματα από τις «Μέρες» του Σεφέρη και μία εγγραφή με ημερομηνία 1/11/1942 από το κατοχικό ημερολόγιο του μουσικού και μουσικοκριτικού Μίνωα Δούνια (1900-1962), ίσως την πρώτη αντίδραση στα τραγικά γεγονότα της Πλατείας Ελευθερίας στη Θεσσαλονίκη.
Παρ’ όλα αυτά, η παρουσία της Ελλάδας είναι μεγαλύτερη. Εδώ ο ακούραστος Μπάιρον και ο πολυπράγμων Εντουαρντ Λίαρ, η Κέρκυρα του Ντάρελ και οι Σπέτσες του Φόουλς, ο Κοκτό στον Πειραιά του 1952 και η Σούζαν Σόνταγκ στους Δελφούς του 1958, αλλά και το ενδιαφέρον του Οργουελ για την προέλαση των Γερμανών στη Θεσσαλονίκη ή ακόμα και ο Γκέμπελς περί της απαγόρευσης βομβαρδισμού της Αθήνας.
Τέλος, ένας Ελληνας –και μάλιστα, «πατριώτης»– εμφανίζεται σε μια εγγραφή του Μαξ Φρις από τη Νέα Υόρκη του 1970: πρόκειται για τον «χαρούμενο» σερβιτόρο που θαυμάζει τον «φιλόσοφο» Χίτλερ, νοσταλγεί τον Μακάρθι και βρίσκει τον Παττακό «πολύ εντάξει»…
Οπως και να ’χει, η ευαίσθητη και στην προσωπική γραφή Κατερίνα Σχινά δημιούργησε ένα πρωτοφανές, ακόμα και για τα διεθνή βιβλιογραφικά δεδομένα, πανόραμα της ημερολογιακής γραφής στο πέρασμα των αιώνων, στο οποίο αξίζει να περιηγηθεί κανείς είτε επιλέγοντας μια γραμμική ανάγνωση είτε κινούμενος από τα βιογραφικά σημειώματα και το ευρετήριο στα κείμενα, ή, τέλος, κάνοντας άλματα από κεφάλαιο σε κεφάλαιο.
*.:BiblioNet : Σχινά, Κατερίνα
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου