Μια έκθεση που δεν πρέπει να χάσουν οι Θεσσαλονικείς

 

Νίκος Δραγούμης. Ο ζωγράφος, 1874-1933

30 Σεπτεμβρίου 2015 - 29 Νοεμβρίου 2015

Το Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζηςπαρουσιάζει την έκθεση ΝΙΚΟΣ ΔΡΑΓΟΥΜΗΣ Ο ΖΩΓΡΑΦΟΣ. 1874-1933 στο Πολιτιστικό Κέντρο Θεσσαλονίκης του ΜΙΕΤ στη Βίλα Καπαντζή – Βασιλίσσης Όλγας 108   Ο Νίκος Δραγούμης γεννήθηκε στην Αθήνα το 1874, πρωτότοκος γιος του πρωθυπουργού Στέφανου Δραγούμη και αδερφός του πολιτικού και συγγραφέα Ίωνα Δραγούμη. Μετά τις εγκύκλιες σπουδές του, θα φτάσει στο Παρίσι το 1891 για να προετοιμαστεί για τις εισιτήριες εξετάσεις για τη Σχολή Ναυτικών Δοκίμων. Θα αποτύχει. Εγγράφεται στη συνέχεια στη Νομική Σχολή της Σορβόννης, από όπου θα αποφοιτήσει, με πολλές δυσκολίες, στα τέλη του 1897. Θα εγκαταλείψει τα νομικά, που ποτέ δεν αγάπησε, αλλά αναγκάστηκε, από την οικογένειά του, να  σπουδάσει. Αυτή την περίοδο, έχουμε μόνο λίγα σχέδιά του, που αν και σχέδια ενός πρώιμου αδιαμόρφωτου ακόμα ταλέντου, διαγράφουν σε γενικές γραμμές τις αρχές που θα επικρατήσουν στον ώριμο ζωγραφικό του βίο: την αγάπη στη λεπτομέρεια και τις ευαίσθητες γραμμές του σχεδίου. Ξεκινάει μαθήματα στην ιδιωτική σχολή τέχνης Académie Julian, όπου θα φοιτήσει από το 1900 έως 1902. Εκεί θα διδαχθεί την τεχνική: οι μαθητές μάθαιναν πως να σχεδιάζουν την ανθρώπινη φιγούρα, πως να χειρίζονται τους όγκους, πως να δημιουργούν την εντύπωση του βάθους, πως να εστιάζουν στην προοπτική και την ορθή ανατομική πιστότητα. Αλλά οι μαθητές της σχολής ήταν ελεύθεροι να ασπαστούν τις νέες αισθητικές της ζωγραφικής. Τα χρόνια που ακολουθούν μέχρι το 1911 είναι τα πλέον παραγωγικά και χαρακτηριστικά για εκείνον. Σταδιακά εγκαταλείπει το Παρίσι για την Προβηγκία, όπου διαμένει για μεγάλα χρονικά διαστήματα. Από την περίοδο αυτή είναι και ο μεγαλύτερος αριθμός των σωζόμενων έργων του. Μελετώντας τα διαπιστώνουμε με ευκολία τα σημεία εκκίνησής του: ο Βαν Γκογκ, οι Ναμπί, η Γιαπωνέζικη Ξυλογραφία και, εν μέρει, ο πουαντιγισμός. Οι κύριες συνιστώσες των «ώριμων» αυτών ετών είναι οι αναπάντεχες οπτικές γωνίες, η διακοσμητική, απέριττη και διακριτική χρήση των επίπεδων –πλακάτων– χρωμάτων,  η άκρα ακρίβεια και ευαισθησία του νευρώδους σχεδίου, η εμμονικά επιμελημένη αγάπη στη λεπτομέρεια. Ακόμα, σαφής η προτίμησή του να ταυτίζεται συχνά με θέματα εργατικά/αγροτικά που ξεφεύγουν από την απεικόνιση αστικών ή μεγαλοαστικών προτύπων (ιδιαίτερα μετά τη ρήξη με την οικογένειά του, οπότε θα ζήσει με πενιχρά οικονομικά μέσα). Το 1911, εκδηλώνεται με πιεστικό τρόπο ψυχικό νόσημα και θα νοσηλευτεί σε διάφορα ψυχιατρικά ιδρύματα, αλλά τη διετία 1912-1914, εμφανίζοντας σχετική ύφεση των συμπτωμάτων,  θα κατορθώσει να δουλέψει για λίγο στην Αττική και την 'Ανδρο. Αν και δεν είναι πια κύριος και απόλυτος κάτοχος των εκφραστικών του μέσων, θα δώσει ενίοτε λαμπρά σχέδια που κάνουν ακόμα οδυνηρότερη την οριστική του καλλιτεχνική απώλεια από το 1914 και μετά. Θα πεθάνει το 1933, μετά από εικοσαετή εγκλεισμό στη Γενεύη και την Αθήνα. O αδερφός του Φίλιππος Στ. Δραγούμης έγραψε για αυτόν:    "Ο Νίκος, άκακος, ευγενικός κι αξιαγάπητος άνθρωπος, αν κι επαναστατικής ιδιοσυγκρασίας –και κάποτε θυμώδης– είναι πιθανόν ο πρώτος που έφερε στην Ελλάδα την ιμπρεσιονιστική τεχνοτροπία και το χωρίς βαθμιαία φωτοσκίαση σχεδόν διακοσμητικό σχεδίασμα με νερόχρωμα και gouache (πηχτό, συνήθως άσπρο, χρώμα) πάνω σε σκοτεινό αδρό χαρτί (στρατσόχαρτο).    [...] Ήταν φιλόσοφος, στωικός, κάθε άλλο όμως παρά αυστηρός, αντίθετα χαρούμενος, αμέριμνος και ειρωνικός, χωρίς κακία, που αγαπούσε στο έπακρο την ελευθερία και που μισούσε κάθε συμβιβασμό ηθικό και κοινωνικό, κάθε υποκρισία και κάθε επιτήδευση, που λάτρευε τη φύση κι απεχθανόταν θανάσιμα τις προόδους της τεχνικής και της μηχανικής. Υπεραγαπούσε την ελεύθερη φύση και προσπαθούσε με μεγάλη ασκητικότητα να προσαρμόζεται στους φυσικούς νόμους. Δεν τον ένοιαζε τι λέγουν ή τι κάνουν οι αστοί, ή μάλλον με τα φερσίματα και το ντύσιμό του περιφρονούσε και κορόιδευε τους συμβατικούς των κανόνες ζωής και τρόπους συμπεριφοράς, αν και πάντα το έκανε με ευγένεια, χωρίς να τους προσβάλλει και χωρίς κακία για κανένα. Αγαπούσε την απλοϊκή κι αβίαστη φυσικότητα των χωρικών, τον εύρωστο κι ανεπηρέαστο από τον μηχανικό πολιτισμό τρόπο ζωής των κοντά στην ελεύθερη φύση.[...]    Ο Νίκος ποτέ δεν θέλησε να πουλήσει κανένα του πίνακα, γιατί πίστευε πως η αληθινή τέχνη είναι ιερή και μη εμπορεύσιμη. Επίσης πως δεν είναι σωστό με την τέχνη να επιδιώκεται η απόδειξη καμμιάς ιδέας η θεωρίας μη αυστηρά καλλιτεχνικής. Ήταν οπαδός της αρχής του «L’art  pour l’art», του ότι δηλαδή η τέχνη αποτελεί απλή έκφραση του ψυχικού αισθητικού κόσμου του καλλιτέχνη και τίποτε περισσότερο." Η έκθεση συνοδεύεται από κατάλογο με τίτλο «Νίκος Δραγούμης, ο ζωγράφος 1874-1933» με κείμενα των Μάρκου Φ. Δραγούμη, Φίλιππου Στ. Δραγούμη, και Νίκου Π. Παΐσιου, καθώς και με εικονογραφημένο χρονολόγιο και μαρτυρίες για τη ζωή του. Στο χώρο της έκθεσης θα προβάλλεται το ντοκιμαντέρ της Κλεώνης Φλέσσα "Νίκος Δραγούμης, ένας ζωγράφος στη σκιά της ιστορίας", το οποίο τιμήθηκε με το 2ο Βραβείο καλύτερου ντοκιμαντέρ μικρού μήκους στο 9ο Φεστιβάλ Ελληνικού Ντοκιμαντέρ Χαλκίδας. Ο κατάλογος της έκθεσης καθώς και το ντοκιμαντέρ πωλούνται στα βιβλιοπωλεία του Ιδρύματος στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη.  https://www.youtube.com/watch?v=bZmcHT3bv7w ΔιάρκειαΠέμπτη 1 Οκτωβρίου έως και Κυριακή 29 Νοεμβρίου 2015 Ωράριο λειτουργίας Τρίτη: 9.00-16.00 Τετάρτη & Πέμπτη: 14.00-21.00 Παρασκευή, Σάββατο & Κυριακή: 10.00-18.00 Δευτέρα: κλειστά Η είσοδος είναι ελεύθερη στο κοινό Πληροφορίες τηλ.  2310 295 170-1 καθημερινές 9.00 – 14.30 και  2310 295 149 τις ώρες λειτουργίας της έκθεσης

Νικόλαος Δραγούμης: Ο παρανοϊκός γιος ενός πρωθυπουργού! Η καταστροφική σχέση με τον πατέρα του και ο εγκλεισμός του σε ψυχιατρεία!

Της ΜΑΡΙΑΣ ΠΑΝΑΓΟΥ
 29 Ιανουαρίου 2013
Athens Voice

Τον ονόμασαν «Βαν Γκογκ της Ελλάδας». Ήταν ένας εξαίρετος ζωγράφος, γιος πρωθυπουργού, που περιπλανήθηκε για χρόνια σε διάφορα ψυχιατρεία της Ευρώπης και τελικά πέθανε στο «Δρομοκαΐτειο». Ογδόντα χρόνια μετά το θάνατό του η ζωή του Νικόλαου Δραγούμη ανεβαίνει στο σανίδι με το έργο «Η σκιά του ειδώλου» του συγγραφέα Γρηγόρη Χαλιακόπουλου.

Της ΜΑΡΙΑΣ ΠΑΝΑΓΟΥ

Ήταν γιος πρωθυπουργού και δεν υπάρχει γι' αυτόν καμία μνεία στην καλλιτεχνική και πολιτισμική μας ιστορία. Ακόμη και στο διαδίκτυο η μόνη αναφορά είναι ότι πρόκειται για ένα από τα έντεκα παιδιά του Στέφανου Δραγούμη που είχε στα χέρια του τις τύχες της Ελλάδα από τον Ιανουάριο έως τον Οκτώβριο του 1910 καθώς και ότι ήταν ένα από τα αδέλφια του Ίωνα Δραγούμη.

Κι όμως ο Νικόλαος Δραγούμης ήταν ένας εξαίρετος ζωγράφος, πρόδρομος στη χώρα μας του ιμπρεσιονισμού. Μάλιστα τον αποκάλεσαν «Βαν Γκογκ της Ελλάδας». Όμως ο Νικόλαος ήταν διαταραγμένη προσωπικότητα και έσβησε τελικά εξαιτίας της παράνοιάς του στο «Δρομοκαΐτειο», στις 6 Ιανουαρίου του 1933 και αφού για 22 ολόκληρα χρόνια είχε νοσηλευτεί σε διάφορα ψυχιατρεία της Ευρώπης. Ογδόντα χρόνια μετά το θάνατό του, η ζωή του ανεβαίνει στο σανίδι με την παράσταση «Η σκιά του ειδώλου» στο «Θέατρο Ημέρας» (η πρεμιέρα θα γίνει στις 29 Ιανουαρίου). Το έργο υπογράφει ο συγγραφέας Γρηγόρης Χαλιακόπουλος, ο άνθρωπος που ανακάλυψε τη ζωή και το έργο του Δραγούμη. Τη σκηνοθεσία έχει αναλάβει η καθηγήτρια θεατρολογίας και σημειολογίας του θεάτρου του Πανεπιστημίου Αθηνών Μαρίκα Θωμαδάκη, η μουσική είναι του Φίλιππου Περιστέρη και τον πρωταγωνιστικό ρόλο έχει ο Βασίλης Παπαδημητρίου.

Ο Γρηγόρης Χαλιακόπουλος ανακάλυψε την ιστορική φυσιογνωμία του Νικόλαου -αλλά άγνωστη στους Έλληνες- το 1995 όταν πήγε στο «Δρομοκαΐτειο» για να μελετήσει τα αρχεία με τα σημαίνοντα πρόσωπα που ζούσαν ή έζησαν εκεί όπως οι Βιζυηνός, Φιλύρας, Βώκος και άλλοι. Εκεί βρήκε τα πρώτα στοιχεία. «Ο πρωτότοκος γιος του Στέφανου Δραγούμη, Νικόλαος, υπήρξε η πλέον ευαίσθητη και ευάλωτη μορφή της οικογένειας αλλά και η μοναδική που παρέμεινε στην αφάνεια, εξ αιτίας της παραφροσύνης του», υποστηρίζει ο συγγραφέας του έργου. «Όλα τα παιδιά, πλην του Νικόλαου, έκαναν επιτυχημένους γάμους, σπούδασαν και άφησαν γερό όνομα πίσω τους, όπως για παράδειγμα η Ναταλία που ήταν σύζυγος του Μακεδονομάχου Παύλου Μελά. Εκτός του πασίγνωστου Ίωνα, μεγάλη μορφή υπήρξε και ο Φίλιππος, ο οποίος παντρεύτηκε την Ελένη Βαλαωρίτη, κόρη του Ιωάννη, και απέκτησε έναν γιο, τον σημερινό βυζαντινολόγο και μουσικολόγο Μάρκο Δραγούμη, τον πατέρα της γνωστής και πολύ δημοφιλούς ηθοποιού Ναταλίας Δραγούμη».

Σύμφωνα με τον Γρηγόρη Χαλιακόπουλο για την κατάσταση του Νικόλαου Δραγούμη σημαντικό ρόλο έπαιξε ο πατέρας του. «Ως πρωθυπουργός ήθελε τα αγόρια του να έχουν επιτυχημένη επιστημονική και πολιτική καριέρα. Η πίεση που του ασκήθηκε να σπουδάσει επιστήμη που δεν επιθυμούσε, σε συνδυασμό με το αυστηρό οικογενειακό κατεστημένο των Δραγούμηδων, επιβάρυναν την ήδη ταραγμένη ψυχή του και επίσπευσαν τον εγκλεισμό του σε διάφορα ψυχιατρεία. Τον ήθελαν να ακολουθεί καριέρα διπλωμάτη, αλλά εκείνος, τύπος μποέμ, ανατρεπτικός και ασυμβίβαστος, είχε πάθος με τη ζωγραφική. Παρόλα αυτά, καταπίεσε τον εαυτό του και τελείωσε με το ζόρι τη Νομική Σχολή της Σορβόννης. Επέστρεψε στην Ελλάδα, έλαβε μέρος στον πόλεμο του 1897 και έφυγε πάλι για τη Γαλλία, δίχως να αποχαιρετήσει καν την οικογένειά του».

Και πώς έζησε ένας γιος πρωθυπουργού χωρίς χρήματα και ψυχικά ευάλωτος στη Γαλλία;

Επειδή λάτρευε τη θάλασσα, προσπάθησε για ένα διάστημα να γίνει ναυτικός, αλλά δεν το κατόρθωσε. Αποφάσισε να παραμείνει στη Γαλλία, όπου και σπούδασε ζωγραφική με δάσκαλο τον σπουδαίο Bougereau. Οικονομικά τα έβγαζε πέρα με τη βοήθεια μιας Ρωσίδας θείας του, καθότι η μητέρα του ήταν κατά το ήμισυ Ρωσίδα. Όσο κι αν τα αδέλφια του προσπάθησαν να λύσουν το πρόβλημα που απασχολούσε τον πατέρα Στέφανο Δραγούμη, με τη συμμετοχή τους στην πολιτική και κοινωνική ζωή, ο Νίκος ήταν το αγκάθι, ο ανεπιθύμητος.

Δηλαδή τον απέρριψαν;

Ναι! Αλλά δεν πτοήθηκε. Ζωγράφιζε τοπία, πορτρέτα, γυμνές γυναίκες, αγρότες, χωρικούς, παίρνοντας ερεθίσματα από τη γαλλική ύπαιθρο. Τα έργα του, στηριγμένα στην ιμπρεσιονιστική τεχνοτροπία, αποτελούσαν απόδειξη του ταλέντου του και παράλληλα αποτύπωναν την αντίθεσή του με το μεγαλοαστικό περιβάλλον των Δραγούμηδων. Για να ενισχύει το πενιχρό εισόδημά του δούλευε και στα χωράφια. Με τον καιρό, όμως, η υγεία του άρχισε να κλονίζεται.

Πότε αρρωσταίνει ψυχικά για πρώτη φορά;

Η πρώτη κρίση ήταν το 1911. Ζούσε σε πόλη της Προβηγκίας όταν ο δήμαρχος ενημέρωσε τηλεγραφικά τους δικούς του. Έτρεξε αμέσως κοντά του ο Ίωνας, που τον συνόδευσε σε κλινική της Νεάπολης. Ακολούθως τον έφερε στην Ελλάδα. Μαζί τους ήρθε και η αγαπημένη του Ρωσίδα ζωγράφος Lydia Borgek. Από καιρό ήθελε να την παντρευτεί, γι' αυτό και ζήτησε από τον πατέρα του να τους παραχωρήσει ένα μικρό αγρόκτημα της οικογένειας στην Ελευσίνα ώστε να ζήσουν μαζί. Ο Στέφανος Δραγούμης, όμως, αρνήθηκε. Αυτή η απόρριψη επιβάρυνε την κατάστασή του. Το μυαλό του σάλεψε και αποφάσισαν να τον κλείσουν σε ένα σπίτι που νοίκιασαν στα κτήματα του Μπενάκη στην Κηφισιά. Αρνήθηκαν ακόμα και στη Lydia να τον βλέπει. Το 1913 τού επέτρεψαν να πάει μαζί της στην Άνδρο, όπου εκεί -σε μια αναλαμπή του- ζωγράφισε ορισμένα από τα ωραιότερα έργα του. Δυστυχώς, όμως, η κατάστασή του χειροτέρεψε και αναγκάστηκαν να τον πάνε στην Ελβετία.

Τόσα γεγονότα και η ιστορία τα έχει αποσιωπήσει;

Εύκολα εκείνη την εποχή μάθαινες τα συμβάντα; Άλλωστε ποιος θα μπορούσε να πληροφορηθεί τα ιδιαίτερα μιας οικογένειας τόσο μεγάλης και τρανής. Ο Νικόλαος έπρεπε να μείνει στην αφάνεια για να μη ντροπιάζει την αστική μεγαλοπρέπεια των Δραγούμηδων. Η τρέλα τότε ήταν δαιμονοποιημένη. Άλλες εποχές... Ο Νικόλαος πλέον ήταν τρόφιμος των ευρωπαϊκών ψυχιατρείων. Το 1931, με την οικονομική κρίση, τον έφεραν από τη Γενεύη στο «Δρομοκαΐτειο». Πέθανε άγνωστος εκεί μέσα στις 6-1-1933.

Τα έργα του πού βρίσκονται;

Τα περισσότερα έργα του βρίσκονται στην Προβηγκία και ανήκουν σε ιδιωτικές συλλογές. Εκείνος δεν πούλησε ούτε έναν πίνακά του καθόλη τη διάρκεια του βίου του από ιδεολογική και μόνο στάση ζωής. Ο αρχιτέκτονας Δημήτρης Πικιώνης, όταν τον συνάντησε στο Παρίσι, τον βάφτισε «Βαν Γκογκ της Ελλάδος». Η δε τεχνοτροπία που ακολουθούσε στη ζωγραφική, τον κατατάσσει στις ξεχωριστές περιπτώσεις της νεοελληνικής Τέχνης, καθότι ανήκε στην κατηγορία των κηλιδιστών καλλιτεχνών. Είναι αυτός που μάλλον έφερε τον ιμπρεσιονισμό στην Ελλάδα.

*************************************

Αστραπέλλου Μαριλένα  

Νίκος Δραγούμης: Ο οσιομάρτυρας της ζωγραφικής

Αδιαφόρησε για τη φήμη και την επιτυχία και έμεινε στη σκιά της Ιστορίας. Δεν εξέθετε, δεν δημοσίευε, δεν πουλούσε τους πίνακές του, μόνο τους χάριζε. Και τώρα ο πρώτος μεταϊμπρεσιονιστής έλληνας ζωγράφος βγαίνει στο φως με μια μεγάλη έκθεση, για να θυμίσει ότι «η αληθινή τέχνη είναι ιερή»

ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ: www.tovima.gr, 17/05/2015

 

Μετά τη βαβούρα και τη σκόνη της Αγ. Κωνσταντίνου η ηρεμία μέσα στο νεοκλασικό Μέγαρο Εϋνάρδου είναι ευχάριστη, ανακουφιστική. Τα έργα που παρουσιάζονται στην έκθεση «Νίκος Δραγούμης. Ο ζωγράφος, 1874-1933» είναι γεμάτα χρώμα και εκφραστικότητα, αποπνέουν μια αισιοδοξία, μια αγάπη για τη ζωή, όπως συμβαίνει και με τους πίνακες των εκπροσώπων του κινήματος των Ναμπί που τόσο θυμίζουν. Η αυτοπροσωπογραφία του δημιουργού τους που μας υποδέχεται στην είσοδο της έκθεσης διαθέτει ωστόσο ένα διαφορετικό ειδικό βάρος. Το βλέμμα στο πρόσωπό του σε καρφώνει στα μάτια με ένα βλέμμα αμείλικτο, ενδεχομένως βαθιά ταλαιπωρημένο από κρυφή βάσανο. Πλαισιωμένο όπως είναι από τη βυζαντινότροπη επιγραφή του ονόματός του και με τα συνοφρυωμένα χείλη του να αναδίδουν μια συγκρατημένη αυστηρότητα φέρνει στον νου αν όχι κάποιον άγιο, σίγουρα κάποιον που μαρτύρησε για την πίστη του.

Πολυτάραχος βίος στη λήθη

Δεν είναι ιδέα μου. Ο Νίκος Δραγούμης, πρωτότοκος γιος του διαπρεπούς πολιτικού, πρωθυπουργού (1910) και ενός εκ των οργανωτών του Μακεδονικού Αγώνα Στέφανου Δραγούμη και αδελφός της εξίσου σημαίνουσας προσωπικότητας που υπήρξε ο πολιτικός και συγγραφέας Ιων Δραγούμης, βασανίστηκε στη ζωή του. Εζησε, ή τουλάχιστον προσπάθησε να πορευτεί, ελεύθερος ακολουθώντας την καλλιτεχνική κλίση του ακόμη και αν αυτό σήμαινε ότι θα έπεφτε σε δυσμένεια συναισθηματική και οικονομική από τον απαιτητικό μεγαλοαστό πατέρα του. Αγάπησε τη ζωγραφική, θα μπορούσε να πει κανείς ότι είναι ο πρώτος Ελληνας που έκανε μεταϊμπρεσιονισμό, αλλά ως γνήσιος καλλιτέχνης που πιστεύει ότι «η τέχνη αποτελεί απλή έκφραση του ψυχικού αισθητικού του καλλιτέχνη και τίποτε περισσότερο», όπως έχει πει ο έτερος αδελφός του, πολιτικός και νομικός Φίλιππος Δραγούμης, αδιαφόρησε για τη φήμη και την επιτυχία. Δεν εξέθεσε, δεν δημοσίευσε, δεν εμπορεύτηκε τα έργα του παρά μόνο τα χάριζε, γιατί σαν άλλος οσιομάρτυρας της τέχνης πίστευε ότι «η αληθινή τέχνη είναι ιερή». Εζησε ένα μεγάλο μέρος της ζωής του στη Γαλλία (1891-1911), στο Παρίσι της τέχνης και της μπελ επόκ και στην Προβηγκία, εκεί όπου μπορούσε να νιώθει πιο ελεύθερος και να περιφρονεί και στην πράξη τους συμβατικούς κανόνες ζωής. Λάτρεψε τον ήλιο και τον γυμνισμό, ήταν μάλιστα ο πρόδρομός του στη Γαλλία, ενδεχομένως και παγκοσμίως (στη σύγχρονη εποχή). Συμβίωνε δε με την αγαπημένη του, ρωσίδα ζωγράφο Λίντια Μπορζέκ, χωρίς να είναι παντρεμένοι αδιαφορώντας, επιφανειακά τουλάχιστον, για τα κακοήθη σχόλια που εξακόντιζαν εναντίον τους οι κάτοικοι του χωριού Γκραβεζόν της Προβηγκίας όπου διέμεναν για μεγάλα διαστήματα. Αφησε τελικά την τελευταία του πνοή στο Δρομοκαΐτειο Θεραπευτήριο ταλαιπωρημένος από επίμονη ψυχική νόσο και ο πολυτάραχος βίος του ξεχάστηκε μαζί με το σημαντικό έργο του.

Μια μεγάλη παράλειψη

Μοιάζει απίστευτο αλλά η έκθεση στο Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης είναι η πρώτη που διοργανώνεται στην Ελλάδα για να συστήσει το έργο του. Οι λόγοι για τη σημαντικότατη καθυστέρηση, αν όχι παράλειψη, της παρουσίασης σε ευρύ κοινό της δουλειάς του καλλιτέχνη που ο αρχιτέκτων και ακαδημαϊκός Δημήτρης Πικιώνης αποκάλεσε «Ο έλληνας Βαν Γκογκ» είναι πολλοί. Οπως λέει ο κ. Νίκος Π. Παΐσιος, ο οποίος ανέλαβε την έρευνα και την τεκμηρίωση των έργων της έκθεσης: «Το στίγμα της ψυχικής ασθένειας δεν επέτρεπε στη μεγαλοαστική και ενεργότατη περί τα κοινά οικογένειά του μέχρι τη δεκαετία του '50 να παραδεχθεί δημοσίως, πόσω μάλλον να προβάλει το προβληματικό, το αποσυνάγωγο μέλος της. Ο ίδιος δεν είχε φροντίσει να κρατήσει λεπτομερές αρχείο, έκαψε μάλιστα το μεγαλύτερο μέρος του των έργων του όταν πρωτοεκδηλώθηκε η ψυχική νόσος που τον ταλαιπώρησε. Ταυτόχρονα, ένα σημαντικό μέρος του έργου του που βρισκόταν στην κατοχή του επιστήθιου φίλου του και ζωγράφου Ζαν Μπαλτίς χάθηκε κατά τη βιαστική εκκένωση του Παρισιού με την εισβολή της ναζιστικής Γερμανίας το 1940». Ο αδελφός του Φίλιππος Δραγούμης (1890-1980) καθώς και ο μουσικολόγος ανιψιός του Μάρκος περιέσωσαν όσα έργα μπόρεσαν. Από τα 200 περίπου έργα του που έχουν διασωθεί, μόλις 13 έχουν χρονολογηθεί από τον ίδιο τον ζωγράφο. Περισσότερα από 120 φιλοξενούνται στην έκθεση του ΜΙΕΤ, σε επιμέλεια Διονύση Καψάλη, και έχουν όλα συντηρηθεί με μεγάλη επιμέλεια από τη Μαρία Αλεξίου, συντηρήτρια στο Εργαστήριο Συντήρησης Χάρτινου Υλικού του ΜΙΕΤ.

Ο αποσυνάγωγος Δραγούμης

«Ηταν ευαίσθητο και καλό παιδί, είχε κάποια νευράκια, ξεσπούσε κατά των γονιών του, αλλιώς φανταζόταν τη ζωή εκείνος και αλλιώς τη φαντάζονταν οι γονείς του» λέει ο ανιψιός του Μάρκος στο ντοκιμαντέρ  της Κλεώνης Φλέσσα «Νίκος Δραγούμης, ένας ζωγράφος στη σκιά της ιστορίας», το οποίο προβάλλεται στην έκθεση. Στο μεγαλοαστικό σπίτι όπου γεννήθηκε ο Νίκος Δραγούμης το 1874 οι καλλιτεχνικές ανησυχίες επιτρέπονταν μόνο ως χόμπι. Το περιβάλλον όπου μεγάλωνε μαζί με τα δέκα αδέλφια του ήταν αυστηρό αλλά προσανατολισμένο προς την εκπαίδευση. Λάτρης της θάλασσας, είχε από μικρός το όνειρο να γίνει ναυτικός, αλλά δυστυχώς απέτυχε στις εξετάσεις της Σχολής Ναυτικών Δοκίμων. Οπως σημειώνεται στον εξαιρετικό κατάλογο της έκθεσης, «Νίκος Δραγούμης. Ο ζωγράφος, 1874-1933», ο πατέρας του «ως άλλος βιβλικός πατριάρχης» τον έγραψε στη Νομική Σχολή της Σορβόννης, από την οποία εκείνος αποφοίτησε εν τέλει με πολλές δυσκολίες το 1897. Λίγο μετά ήρθε σε ρήξη μαζί του και η παραδοσιακή πρωτοκαθεδρία του πρωτότοκου γιου Νίκου πέρασε στον δεύτερο γιο (και τέταρτο παιδί της οικογενείας), δηλαδή στον Ιωνα. Ο Νίκος θα αρχίσει να ζει από ένα μικρό κληροδότημα της γιαγιάς του από την πλευρά της μητέρας του. Η μεγάλη αλλαγή στη ζωή του έμελλε να έρθει όταν άρχισε να παίρνει μαθήματα τέχνης στην Academie Julian στα τέλη του 1899. Στον ίδιο δηλαδή χώρο όπου είχε φοιτήσει ο Ματίς και όπου είχαν συσπειρωθεί οι καλλιτέχνες που αυτοχαρακτηρίστηκαν ως «Ναμπί» (Les Nabis), «προφήτες» δηλαδή στα εβραϊκά μιας νέας αισθητικής με έντονη επιρροή από τη ζωγραφική του Γκογκέν. Να γιατί ζωγραφίζει τους μεγάλους κήπους του Παρισιού όπως οι Πιερ Μπονάρ και Εντουάρ Βιγιάρ. Να γιατί τα έργα του θυμίζουν τόσο έντονα τα επίπεδα, πλακάτα χρώματα του Γκογκέν. «Ο Νίκος, άκακος, ευγενικός και αξιαγάπητος άνθρωπος αν και επαναστατικής ιδιοσυγκρασίας - και κάποτε θυμώδης - είναι πιθανόν ο πρώτος που έφερε στην Ελλάδα την ιμπρεσιονιστική τεχνοτροπία και το χωρίς βαθμιαία φωτοσκίαση, σχεδόν διακοσμητικό σχεδίασμα με νερόχρωμα και γκουάς (πηχτό συνήθως άσπρο χρώμα) πάνω σε σκοτεινό αδρό χαρτί (στρατσόχαρτο)» έγραφε ο Φίλιππος Δραγούμης τη δεκαετία του '60, σε ένα κείμενο που δημοσιεύεται για πρώτη φορά στον κατάλογο της έκθεσης. Ο ζωγράφος Νίκος Δραγούμης σίγουρα επηρεάστηκε από τον μικροξάδερφο του ιμπρεσιονισμού, τον πουαντιγισμό. Ηταν όμως όπως προείπαμε πρωτίστως «Ο έλληνας Βαν Γκογκ». Κοινά τους, μεταξύ άλλων, οι νευρώδεις γραμμές του σχεδίου, η αγάπη για τις για-πωνέζικες ξυλογραφίες με τις αναπάντεχες οπτικές γωνίες και βεβαίως η κοινή θεματολογία, η απεικόνιση δηλαδή ανθρώπων του μόχθου. Ισως εξαιτίας της δύσκολης σχέσης με τον πατέρα του ο Νίκος Δραγούμης απομακρύνθηκε από τα αστικά ή μεγαλοαστικά πρότυπα της διαπαιδαγώγησής του και ζωγράφισε εργάτες και αγρότες, ανθρώπους με τους οποίους ένιωθε ότι ταυτιζόταν περισσότερο.


Η αρχή του τέλους: από την ηλίαση στην ψυχασθένεια
Ο Νίκος Δραγούμης λάτρευε τη φύση και τον ήλιο και είχε επιλέξει να ζει στην Προβηγκία γιατί η φύση με τα αμπέλια, τις ελιές, τις συκιές και τα πεύκα του θύμιζε την Αττική. Αγαπούσε ιδιαίτερα τις πεζοπορίες, συχνά μάλιστα περπατούσε από το Γκραβεζόν στο Παρίσι με τα πόδια (φανταστείτε την απόσταση Αθήνα-Θεσσαλονίκη επί δυο). Σε μια τέτοια διαδρομή το 1911 δεν φορούσε καπέλο με αποτέλεσμα να πάθει ηλίαση που τον άφησε αναίσθητο. Οταν συνήλθε και έφτασε στην Προβηγκία τού εκδηλώθηκε ψυχοπάθεια. Εκτοτε ξεκίνησε η περιπέτειά του από νοσοκομείο σε νοσοκομείο αρχής γενομένης από την παραμονή του σε maison de sante στη Νάπολι. «Το καημένο αγόρι που λάτρευε την ελευθερία του το σκλάβωσα» έγραφε όλο ενοχές στο ημερολόγιό του ο Ιων Δραγούμης, ο οποίος είχε αναλάβει την ευθύνη του άρρωστου αδελφού του. «Στη δική μας εποχή, που έχει άλλες αντιλήψεις για τις ψυχικές ασθένειες, ο θείος Νίκος ενδέχεται να κυκλοφορούσε ανάμεσα στους συγκαιρινούς του σαν φυσιολογικός άνθρωπος» θα πει ο Μάρκος Δραγούμης. Την περίοδο 1912-14 παρουσίασε μια μικρή ύφεση με αποτέλεσμα να μπορέσει να δουλέψει για λίγο στην Αττική και στην Ανδρο. Τα μικρά φύλλα από μπλοκ σχεδίων που ζωγράφισε στην Ανδρο το 1913 εκτίθενται μέσα σε μια γυάλινη προθήκη στο ΜΙΕΤ, και μυρίζουν καλοκαίρι και Ελλάδα με έναν τρόπο που υπερβαίνει τις εποχές και τις διαθέσεις. Νιώθεις ότι η εξαγνιστική δύναμη της θάλασσας θα είχε θετική επίδραση στον εύθραυστο καλλιτέχνη. Ομως η αρρώστια του ήταν επίμονη και όσο και αν προσπάθησε να της αντισταθεί πέθανε το 1933 σε ηλικία 59 ετών στο Δρομοκαΐτειο αφότου είχε προηγηθεί ο περίπου εικοσαετής εγκλεισμός του σε κλινική στη Γενεύη. Ο θάνατός του ανακοινώθηκε με μια σύντομη αράδα στις εφημερίδες. Εζησε σε μια εποχή που αδυνατούσε να τον καταλάβει και βίωσε τις δυσάρεστες επιπτώσεις μιας τραγικής προσωπικής ιστορίας. Αυτή η έκθεση είναι το λιγότερο που του αναλογεί και του αξίζει.

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ =>Ο Δραγούμης που δεν γνωρίσαμε | Εικαστικά