Δημοσίευση: 20 Οκτ. 2015
Συνέντευξη στο in.gr
Αγγ.Κοτταρίδη: Η Μακεδονία αποκτά τον Παρθενώνα της
- Η διευθύντρια της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ημαθίας, Αγγελική Κοτταρίδη
Μνημείο
πρωτόφαντο, ένα θαύμα τεχνικής, που οικοδομήθηκε με λόγο τη «χρυσή
τομή», παντρεύοντας τις θεωρίες των Πυθαγορείων και τις θεωρίες του
Πλάτωνα, το Ανάκτορο των Αιγών αποτελεί τοπόσημο στην ιστορία, τη
γεωγραφία και την αρχαιολογία.
Η αναστήλωσή του είναι σε πλήρη εξέλιξη και όπως τονίζει σε συνέντευξη της στο in.gr η διευθύντρια της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ημαθίας Αγγελική Κοτταρίδη, εάν εξασφαλιστεί η η αναγκαία χρηματοδότηση ύψους 10 εκατ. ευρώ από το επόμενο ΕΣΠΑ, «το 2020 η Μακεδονία θα έχει αποκτήσει τον Παρθενώνα της».
«Στην πραγματικότητα οι Αιγές, όπως έχει αποδειχθεί τόσο από τη ζωγραφική όσο και από τα ελεφαντοστέινα των βασιλικών τάφων, αλλά κυρίως τώρα με τη μελέτη του Ανακτόρου και του πολεοδομικού συστήματος που δημιουργεί ο Φίλιππος στην πόλη, είναι η κιβωτός στην οποία γεννήθηκαν οι ιδέες που διεσπάρησαν την ελληνική οικουμένη» επισημαίνει η κ. Κοτταρίδη.
Το Ανάκτορο «είναι ίσης αξίας με τον Παρθενώνα. Δεν ήταν το σπίτι του
βασιλιά, είναι το Μέγαρο Μαξίμου, είναι το κέντρο της διοίκησης, που δεν
απευθύνεται στα μέλη της κυβέρνησης μόνο, αλλά σε όλους τους πολίτες
των Αιγών. Το περιστύλιο είναι ο τόπος συνάθροισης των πολιτών, χωράει
περίπου 4.000 άτομα και οι Αιγές δεν είχαν παραπάνω άνδρες. Συγκεντρώνει
όλες τις δραστηριότητες που είχε η πολιτική αγορά. Αυτό είναι το
Ανάκτορο των Αιγών και είναι η ιδέα της 'πεφωτισμένης δεσποτείας', πώς
εφαρμόζεται σε μία νέα τάξη πραγμάτων που ο Φίλιππος και η πεφωτισμένη
ομάδα που τον στηρίζει θέλει να ξεκινήσει και να επιβάλλει και το
καταφέρνει» υπογραμμίζει η κ. Κοτταρίδη.
«Αυτό το Ανάκτορο όταν θα το έχουμε, θα ξαναγράψουμε την ιστορία της
αρχαίας αρχιτεκτονικής. Αυτό το μνημείο μάς έχει μάθει πάρα πολλά. Είναι
πραγματικά κορυφαίο. Είναι ένα θαύμα τεχνικής και αυτό το διαπιστώνουμε
σε όλα τα επίπεδα» συνεχίζει η κ. Κοτταρίδη. Ο αρχιτέκτονας του
μνημείου, τονίζει, εμπνέεται τόσο από τις θεωρίες των Πυθαγορείων όσο
και από τις θεωρίες του Πλάτωνα, τα πάντα ανταποκρίνονται στον λόγο της
'χρυσής τομής', ενώ στην κάτοψη ενσωματώνει όλη τη θεωρία του Πλάτωνα
για την ψυχή του κόσμου.
Φωτορεαλιστική απεικόνιση του Ανακτόρου στο τέλος των εργασιών
«Αυτό είναι μία συγκλονιστική ιστορία. Σημαίνει ότι μιλάμε για ένα εξαιρετικά μορφωμένο κύκλο ανθρώπων, δηλαδή μας βοηθάει να αναθεωρήσουμε τις ιδέες που είχαμε από τα βιβλία του σχολείου και κυρίως από τους λίβελους του Δημοσθένη για τον Φίλιππο και το περιβάλλον του, μας δείχνει τη στενή σχέση της Μακεδονίας με τους πλατωνικούς του βασιλείου και κυρίως μας δείχνει πώς αυτοί σκέφτηκαν και εφάρμοσαν την ιδέα της 'πεφωτισμένης δεσποτείας' στην αρχιτεκτονική. Αυτό λοιπόν το κτήριο το έχουμε στην Ελλάδα και ευτυχώς σώθηκε ένα μεγάλο κομμάτι των δαπέδων, σώθηκαν οι τοιχοβάτες σε πολλά σημεία, άρα μπορούμε με ακρίβεια και απόλυτη βεβαιότητα να το αναπαραστήσουμε σε ποσοστό 90 τοις εκατό» αναφέρει.
Αναστήλωση με το «βελόνι»
Περιγράφοντας την πορεία των έργων, η κ. Κοτταρίδη τονίζει ότι αποχωμάτωση για την αποκάλυψη του μνημείου δεν έγινε ποτέ. «Έγινε συστηματικότατη ανασκαφή με κάναβο, λες και σκάβαμε προϊστορικά. Είχαμε, λοιπόν, εκπληκτικά ευρήματα, γιατί πολλά κομμάτια ήταν πεσμένα ή αποτεθειμένα στα μπάζα. Αντίστοιχη δουλειά, με το 'βελόνι', έχει η Ακρόπολη, γιατί κι εκεί είχαν να κεντήσουν και να βρουν θραυσματάκια. Όλο αυτό το έργο είναι μια εποποιία» δηλώνει η κ. Κοτταρίδη, σημειώνοντας πως τον επόμενο χρόνο θα κυκλοφορήσει μία ειδική έκδοση που θα παρουσιάζει όλα αυτά τα αρχιτεκτονικά μέλη και τη θέση τους στο χώρο.
«Έχουμε καταγράψει πάνω από 4.000 αρχιτεκτονικά μέλη. Κομμάτια του περιστυλίου, επιστύλια, χαρακτηριστικά στοιχεία του Ανακτόρου. Μαζεύουμε τα θραύσματά του, τα οποία συναρμόζονται στο κομμάτι που θα αναπλαστεί στο μουσείο και μας οδηγούν σε καταπληκτικές νέες ανακαλύψεις, οι οποίες έχουν πραγματικά χέρια, πόδια και κεφάλι και δεν είναι πυροτεχνήματα και ευφυολογήματα ή ιστορίζοντα θεωρήματα με λήψη του ζητουμένου, γιατί ξεκινάμε από τις πέτρες και οι πέτρες είναι ειλικρινείς, δεν μπορείς να κάνεις ό,τι θέλεις. Έχεις δεδομένα αυστηρά και βαριά» συνεχίζει.
Σε αυτή τη φάση ολοκληρώνονται οι εργασίες στη δυτική πτέρυγα του Ανακτόρου, σε ύψος περίπου 1,5 μ., σε όλα τα δάπεδα και τους περιβάλλοντες τοιχοβάτες, στη νότια πτέρυγα όπου βρίσκονται τα υπέροχα ψηφιδωτά και στο νοτιοανατολικό κομμάτι της πρόσοψης. Θα χρειαστεί η επόμενη προγραμματική περίοδος του ΕΣΠΑ για να ολοκληρωθούν οι εργασίες σε όλο το συγκρότημα των 12,5 στρεμμάτων, δηλαδή τα έργα στη βόρεια πλευρά, η ανάταξη του κεντρικού περιστυλίου και του άνδηρου, αλλά και τα έργα στο δυτικό περιστύλιο, όπου ήταν τα λουτρά, τα μαγειρεία, οι αποθήκες κλπ.
Επισκέψεις στην αναστήλωση
Από τον Ιούνιο του 2016 οι επισκέπτες του χώρου θα μπορούν να παρακολουθούν από κοντά τα έργα αναστήλωσης στη νότια πλευρά του Ανακτόρου. «Αφού διαχειριστούμε τον εργοταξιακό χώρο έτσι ώστε να μην είναι επικίνδυνο ούτε για τους επισκέπτες ούτε και για το μνημείο, θα δημιουργήσουμε μία πρόσβαση από τα νότια και μία ειδική διαδρομή με εποπτικό υλικό, για να μπορούν να περιηγηθούν τη νότια πλευρά και να έχουν οπτική εμπειρία της αναστήλωσης» αναφέρει η κ. Κοτταρίδη, επισημαίνοντας πως εάν υπάρξει χρηματοδότηση τότε θα μπορούν να γίνονται ξεναγήσεις, αλλά και εκπαιδευτικά προγράμματα για ειδικές ομάδες επισκεπτών, φοιτητές ή μαθητές λυκείου.
Τα ψηφιδωτά
Μία άλλη πρόκληση που έπρεπε να διαχειριστούν η κ. Κοτταρίδη και η επιστημονική ομάδα που εργάζεται στο χώρο αφορά στα ψηφιδωτά που έχουν βρεθεί. «Έχουμε περίπου 1,5 στρέμμα ψηφιδωτά. Αρκετά από αυτά είχαν βρεθεί από τον Λεόν Εζέ, τον 19ο αιώνα και καταχώθηκαν αλλά είχαν πάθει μεγάλες ζημιές, άλλα είχαν βρεθεί το 1950 και είχαν μείνει έκθετα και είχαν φτάσει σε τρομακτικό σημείο καταστροφής και διάβρωσης» αναφέρει, σημειώνοντας πως η προσπάθεια ξεκίνησε πριν από περίπου οκτώ χρόνια και τώρα μέσω των αναλύσεων και με τη βοήθεια των επιστημόνων του Κέντρο Λίθου «προσπαθήσαμε να ξαναβρούμε αρχαίες τεχνικές, που δίνουν πολύ αξιόπιστα και γερά αποτελέσματα».
«Δεν θέλαμε να δημιουργήσουμε στέγαστρα-τέρατα, γιατί το μνημείο είναι 12,5 στρέμματα και αν το στεγάζαμε θα το καταστρέφαμε. Τα ψηφιδωτά, που είχαν κατασκευαστεί για να είναι εσωτερικών χώρων, γίνονται τώρα εξωτερικού χώρου. Αυτό σήμαινε ότι έπρεπε να πετύχουμε την ομορφιά που είχαν και συγχρόνως αντοχή και αντιστρεπτότητα των παρεμβάσεων. Να πετύχουμε σωστά χρώματα, χωρίς να ξέρουμε όμως στην πραγματικότητα τη χειρωνακτική τεχνική και αυτό το πέτυχαν τα παιδιά, μετά από πολύ κόπο και πάρα πολλές ώρες δουλειά έξω, με αντίξοες συνθήκες» επισημαίνει.
Το Πολυκεντρικό Μουσείο
Περιγράφοντας το Πολυκεντρικό Μουσείο η κ. Κοτταρίδη εξηγεί πως στην πραγματικότητα «είναι ο τρόπος για να περιγράψουμε ως επισκέψιμο τον αρχαιολογικό χώρο των Αιγών και η λογική που πήγαμε σε αυτό είναι επειδή οι αρχαίες Αιγές είναι μία πόλη 'κατά κώμας', δηλαδή ένα μόρφωμα που συνίσταται από πολλούς οικισμούς διάσπαρτους στο χώρο και έχει στο κέντρο το άστυ, εξού και ο πληθυντικός».
«Αυτό» συνεχίζει «είναι η αρχαιότατη μορφή των ελληνικών πόλεων, πριν γίνουν οι συνοικισμοί. Γι’ αυτό επινοήσαμε, και λόγω της ιδιαιτερότητας του χώρου, τον όρο 'Πολυκεντρικό' που σημαίνει ένα Μουσείο με πολλές αίθουσες, πραγματικές ή 'συμβολικές', διάσπαρτες στο χώρο.
Η πρώτη αίθουσα που υπάρχει και λειτουργεί ως έκθεση είναι η γνωστή αίθουσα του κτηρίου προστασίας των Βασιλικών Τάφων της Συστάδας του Φιλίππου. Η δεύτερη, που θα είναι και ο κεντρικός πυρήνας του επισκέψιμου χώρου, είναι το Κεντρικό Κτήριο, το οποίο αναμένεται να παραδοθεί πριν το τέλος του έτους.
Οι χώροι του εκτείνονται σε 5,5 στρέμματα, ενώ στα δύο αίθρια θα φιλοξενούνται μόνιμες εκθέσεις: Στο ένα αίθριο είναι το αναταγμένο έκθεμα, που είναι το κεντρικό τμήμα του άνω ορόφου της πρόσοψης του Ανακτόρου των Αιγών, και στο άλλο αίθριο είναι τα γλυπτά των Αιγών, γλυπτά εξαιρετικά ενδιαφέροντα, καθώς πρόκειται για πρωτότυπα έργα του 4ου αιώνα. Μεταξύ αυτών, το άγαλμα της βασίλισσας Ευρυδίκης, επιγραφές που σχετίζονται με τη βασιλική οικογένεια, μία σπάνια ζωφόρος με ανάγλυφη αρματοδρομία, ακριβώς ίδια με τη ζωφόρο με την παράσταση της αρματοδρομίας που βρίσκεται στον τάφο του Αλέξανδρου Δ’, αλλά και επιτύμβια μνημεία.
Στον εκθεσιακό χώρο των 900 τ.μ., ακριβώς επειδή πρόκειται για έναν ενεργό αρχαιολογικό χώρο που δίνει συνεχώς ευρήματα και επειδή υπάρχει μεγάλο απόθεμα, θα φιλοξενούνται μεγάλες περιοδικές εκθέσεις. Η πρώτη έκθεση θα λέγεται «Αιγών Μνήμη» και, όπως τονίζει η κ. Κοτταρίδη, «θα είναι η χαρά της αρχαίας πόλης που για πρώτη φορά αποκαλύπτεται στο σύνολό της». Χάρη στην έκθεση, στην οποία παρουσιάζονται βασιλικά ευρήματα από τους τάφους των παλαιότερων βασιλιάδων, αλλά και πράγματα από την ίδια την πόλη, καταγράφηκε και αναδεικνύεται η ιστορία των ανθρώπων, των κτηρίων, των μνημείων και του χώρου στο σύνολό του.
Με την κατασκευή του Κεντρικού Κτηρίου, η Βεργίνα αποκτά ένα αμφιθέατρο 150 θέσεων, που θα καλύπτει τις ανάγκες επιστημονικών συνεδρίων, ενώ θα υπάρχουν ένα μεγάλο πωλητήριο, εστιατόριο, αλλά και αίθουσα για εκπαιδευτικά προγράμματα ή άλλες εξωστρεφείς δραστηριότητες, όπως μικρότερες επιμέρους εκθέσεις σε συνέργειες με άλλα μουσεία ή συλλέκτες.
Στο Κτήριο δημιουργείται επίσης ένας μεγάλος αποθηκευτικός χώρος, πλήρως εξοπλισμένος με τα πλέον σύγχρονα μέσα, όπου θα λειτουργούν δύο χώροι μελέτης, με δικό τους αυτόνομο αίθριο. Στον έναν χώρο θα βρίσκονται οι εργαζόμενοι, στον δεύτερο ξένοι ερευνητές, ενώ θα λειτουργεί κι ένα μεγάλο συγκρότημα εργαστηρίων συντήρησης.
Η Ανασκαφή ως Έκθεμα
Με δεδομένο το ενδιαφέρον που δείχνει ο κόσμος για τις ανασκαφές, στο master plan των Αιγών έχει ενταχθεί και το πρωτοποριακό πρόγραμμα της «Ανασκαφής ως Έκθεμα». Οι επισκέπτες του χώρου θα μπορούν να παρακολουθήσουν μία ανασκαφή, όχι να σκάψουν οι ίδιοι όπως σπεύδει να διευκρινίσει η κ. Κοτταρίδη, αλλά να γνωρίσουν τι σημαίνει ανασκαφή, τι κάνουν οι αρχαιολόγοι, γιατί το κάνουν, πώς το κάνουν, ενώ την εικόνα για την ανασκαφή θα συμπληρώνει το έντυπο υλικό που θα τους παρέχεται. Η «Ανασκαφή ως Έκθεμα» θα λειτουργεί στον αύλειο χώρο του Μουσείου, αλλά και στην Βασιλική Νεκρόπολη των Αιγών, έκτασης 500 στρεμμάτων.
Η Βασιλική Νεκρόπολη, όπου πέρυσι αποκαλύφθηκαν άλλοι 20 αρχαίοι τάφοι, είναι, όπως λέει η κ. Κοτταρίδη, η τρίτη «αίθουσα» του Μουσείου και ουσιαστικά ένα μεγάλο αρχαιολογικό πάρκο. Ο χώρος έχει περιφραχτεί, έχουν εντοπιστεί οι αρχαίες διαδρομές και έχουν φυτευθεί δένδρα και φυτά της ντόπιας χλωρίδας. Παράλληλα, διαμορφώνονται σημεία στάσης και επίσκεψης με στέγαστρα, ενώ την περιήγηση στο χώρο θα συμπληρώνει ψηφιακό υλικό.
Το Ψηφιακό Μουσείο
Με εντατικούς ρυθμούς, και με ορίζοντα ολοκλήρωσης στο τέλος του έτους, προχωρά και η δημιουργία του Ψηφιακού Μουσείου «Μέγας Αλέξανδρος: Από τις Αιγές στην Οικουμένη», που θα στεγάζεται στο Κεντρικό Κτήριο. «Στόχος μας είναι να γίνει ραχοκοκαλιά αναφοράς για την έρευνα στο επίπεδο της ελληνιστικής οικουμένης, στον κόσμο του Αλέξανδρου» υπογραμμίζει η κ. Κοτταρίδη, εξηγώντας πως πίσω από τα 304 ψηφιακά εκθέματα του Μουσείου υπάρχει βαριά επιστημονική τεκμηρίωση, η οποία θα είναι μεν ανοιχτή στο κοινό, αλλά απευθύνεται κυρίως σε εξειδικευμένες ομάδες επιστημόνων, οι οποίοι θα μπορούν να έχουν και ελεύθερες σελίδες να υποβάλλουν τα δικά τους αποτελέσματα και τη δική τους έρευνα.
«Τώρα που έχουμε το καινούργιο μουσείο, με τα μεγάλα εργαστήρια, με το μεγάλο αμφιθέατρο, με τους χώρους μελέτης και τα γραφεία, θέλουμε να γίνει ένας τρόπος επικοινωνίας και να έχουμε συνεχώς γεγονότα, όπως διεθνή επιστημονικά συνέδρια ανά δύο χρόνια, είτε workshop, είτε εκπαιδευτικές δράσεις ανοιχτές στο ευρύ κοινό, αλλά πάντα με άξονα την ελληνιστική οικουμένη. Ενδεχομένως θα χρειαστούμε βοήθεια από χορηγούς και ιδιώτες και σε λίγο θα ξεκινήσουμε καμπάνια και προς αυτή την κατεύθυνση» συμπληρώνει.
«Στην πραγματικότητα οι Αιγές, όπως έχει αποδειχθεί τόσο από τη ζωγραφική όσο και από τα ελεφαντοστέινα των βασιλικών τάφων, αλλά κυρίως τώρα με τη μελέτη του Ανακτόρου και του πολεοδομικού συστήματος που δημιουργεί ο Φίλιππος στην πόλη, είναι η κιβωτός στην οποία γεννήθηκαν οι ιδέες που διεσπάρησαν την ελληνική οικουμένη» συνεχίζει η κ. Κοτταρίδη και τονίζει:
«Θέλουμε να αναδείξουμε πώς από τη Μακεδονία ξεκινούν οι ιδέες που δεσπόζουν στη διαχείριση πολλών πραγμάτων: από το τι είναι βασιλεία μέχρι το πώς φτιάχνουμε τον δημόσιο χώρο ή μέχρι τι θα πει ελληνιστικό μπαρόκ. Γι’ αυτό νομίζω ότι είναι ο κατάλληλος τόπος οι Αιγές, όπου έχουμε τόσο εντυπωσιακά ευρήματα, τέτοιους θησαυρούς, που μπορούμε να γεφυρώσουμε τον καιρό από τον Όμηρο μέχρι τον Φίλιππο και μετά από τον Φίλιππο να ταξιδέψουμε με τον Αλέξανδρο στις άκρες του κόσμου. Μας δίνεται η δυνατότητα να βλέπουμε πηγές και συνέπειες και να καταλαβαίνουμε πράγματα που έχουν παρερμηνευθεί ή φαίνονται ώς τώρα ακατανόητα».
Τα βυζαντινά μνημεία Εκτός από τα έργα στον αρχαιολογικό χώρο των Αιγών, η Εφορεία Ημαθίας έχει αναλάβει και υλοποιεί σειρά παρεμβάσεων σε κορυφαία βυζαντινά μνημεία. Αυτή την περίοδο ολοκληρώνονται οι εργασίες συντήρησης στο Αρχοντικό της Πούλκως, τελειώνει ένα λειτουργικό κομμάτι για το κοινό στο Κάστρο των Σερβίων, ενώ ολοκληρώθηκαν τα έργα στο Ιερό της Μητέρας των Θεών στη Λευκόπετρα, στο Θέατρο της Μίεζας, αλλά και στον Ναό του Αγίου Παταπίου, όπου συναντούμε τον πρώτο υπαίθριο αρχαιολογικό χώρο στη Βέροια.
«Εκεί βρίσκεται ένα κομμάτι ρωμαϊκού νυμφαίου που έγινε βαπτιστήριο, δηλαδή ο πρώτος τόπος δημιουργίας χριστιανών επισήμως στην πόλη, που χρονολογείται στο τέλος του 4ου με αρχές 5ου αιώνα, ενώ δίπλα υπήρχε επισκοπικό μέγαρο» σημειώνει η κ. Κοτταρίδη, τονίζοντας πως ουσιαστικά είναι ο πυρήνας της χριστιανικής λατρείας ως επίσημης πια θρησκείας στη Βέροια. Στο πλαίσιο των εργασιών συντηρήθηκαν η εκκλησία και οι τοιχογραφίες, δημιουργήθηκε ο αρχαιολογικός χώρος, ενώ στον νάρθηκα του ναού η Εφορεία προωθεί την διεξαγωγή ενός εκπαιδευτικού προγράμματος από τον επόμενο μήνα, εν είδει κρυφού σχολειού, για παιδιά δημοτικού και νηπιαγωγείου, για να γνωρίζουν τη χριστιανική Βέροια.
Η «Καπέλα Σιξτίνα» βυζαντινής ζωγραφικής
Μέχρι τις 31 Δεκεμβρίου θα ολοκληρωθούν οι εργασίες στα «σπιτάκια», τις δύο οθωμανικές κατοικίες που ήταν επάνω στο βυζαντινό τείχος, αλλά τα έργα στην Παλαιά Μητρόπολη. «Πρόκειται για ένα τρομακτικής δυσκολίας έργο, με πάρα πολλά στοιχεία, διότι το ίδιο το μνημείο έχει πάρα πολλές φάσεις, ενώ υπέστη πάρα πολλές ζημιές από σεισμό στα τέλη του 17ου-αρχές του 18ου αιώνα» σημειώνει η κ. Κοτταρίδη
«Προσπαθούμε να κρατήσουμε όσο πιο πολύ μπορούμε από όλες τις περιόδους, διατηρώντας ως κεντρικό το βυζαντινό στοιχείο, έχουμε ανατάξει το νότιο κλίτος που είχε πέσει, έχουμε αποκαταστήσει και καθαρίσει όλο το εσωτερικό με τις απίστευτες τοιχογραφίες. Αυτό θα είναι μια 'Καπέλα Σιξτίνα' βυζαντινής ζωγραφικής, διότι δεν πρόκειται για ένα επαρχιακό μνημείο, είναι ένα από τα κεντρικά μνημεία των Βαλκανίων για τα βυζαντινά χρόνια. Όλο μαζί θα είναι ένα μουσείο βυζαντινής ζωγραφικής» επισημαίνει.
«Είναι μία κιβωτός της ιστορίας της Βέροιας. Το μνημείο είναι πολύ μεγάλο, πολύ εντυπωσιακό και σίγουρα θα γίνει το νέο μεγάλο προσκύνημα, για θρησκευτικό και μη τουρισμό. Πιστεύω πως θα αλλάξει το κέντρο βάρους της πόλης και θα ξανανεβάσει Βεροιώτες και επισκέπτες προς τα επάνω όπου βρίσκεται και η βυζαντινή ακρόπολη» προσθέτει.
«Βυζαντινή Πομπηία»
Κλείνοντας τη συνέντευξη ρωτήσαμε την κ. Κοτταρίδη και για την απόφαση του ΚΑΣ να διατηρηθούν τα αρχαία στον σταθμό Βενιζέλου του Μετρό Θεσσαλονίκης. Η απάντησή της είναι αφοπλιστική: «Αυτό είναι η καρδιά της Θεσσαλονίκης, είναι η καρδιά της πόλης, αυτό δεν μπορεί να διαλυθεί, δεν μπορείς να μεταφέρεις την καρδιά της πόλης» τονίζει, υπογραμμίζοντας πως η δημιουργία ενός υπόγειου μουσείου θα συμβάλλει ουσιαστικά στην ανάδειξη της περιοχής.
«Το μετρό περνάει έτσι κι αλλιώς. Το ότι ο σταθμός εμποδίζει να γίνει το μετρό είναι μεγάλες αστειότητες και όλα εκ του πονηρού και όσοι τα λένε καλό σκοπό δεν έχουν, ούτε για την πόλη, ούτε για τους κατοίκους. Εμείς στο ΚΑΣ είμαστε εκεί για να αποφασίζουμε για τη σωτηρία των αρχαίων, βεβαίως όχι αντικοινωνικά» συνεχίζει, επισημαίνοντας χαρακτηριστικά πως πρόκειται για ένα μοναδικό μνημείο.
«Βυζαντινή Πομπηία δεν έχουμε από τις γνωστές μεγάλες πόλεις. Είμαι υπερήφανη που συμμετείχα στο ΚΑΣ που πήρε αυτή την απόφαση» καταλήγει.
Άννα Ανδίρα
Η αναστήλωσή του είναι σε πλήρη εξέλιξη και όπως τονίζει σε συνέντευξη της στο in.gr η διευθύντρια της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ημαθίας Αγγελική Κοτταρίδη, εάν εξασφαλιστεί η η αναγκαία χρηματοδότηση ύψους 10 εκατ. ευρώ από το επόμενο ΕΣΠΑ, «το 2020 η Μακεδονία θα έχει αποκτήσει τον Παρθενώνα της».
«Στην πραγματικότητα οι Αιγές, όπως έχει αποδειχθεί τόσο από τη ζωγραφική όσο και από τα ελεφαντοστέινα των βασιλικών τάφων, αλλά κυρίως τώρα με τη μελέτη του Ανακτόρου και του πολεοδομικού συστήματος που δημιουργεί ο Φίλιππος στην πόλη, είναι η κιβωτός στην οποία γεννήθηκαν οι ιδέες που διεσπάρησαν την ελληνική οικουμένη» επισημαίνει η κ. Κοτταρίδη.
18 φωτογραφίες
Φωτορεαλιστική απεικόνιση του Ανακτόρου στο τέλος των εργασιών
«Αυτό είναι μία συγκλονιστική ιστορία. Σημαίνει ότι μιλάμε για ένα εξαιρετικά μορφωμένο κύκλο ανθρώπων, δηλαδή μας βοηθάει να αναθεωρήσουμε τις ιδέες που είχαμε από τα βιβλία του σχολείου και κυρίως από τους λίβελους του Δημοσθένη για τον Φίλιππο και το περιβάλλον του, μας δείχνει τη στενή σχέση της Μακεδονίας με τους πλατωνικούς του βασιλείου και κυρίως μας δείχνει πώς αυτοί σκέφτηκαν και εφάρμοσαν την ιδέα της 'πεφωτισμένης δεσποτείας' στην αρχιτεκτονική. Αυτό λοιπόν το κτήριο το έχουμε στην Ελλάδα και ευτυχώς σώθηκε ένα μεγάλο κομμάτι των δαπέδων, σώθηκαν οι τοιχοβάτες σε πολλά σημεία, άρα μπορούμε με ακρίβεια και απόλυτη βεβαιότητα να το αναπαραστήσουμε σε ποσοστό 90 τοις εκατό» αναφέρει.
Αναστήλωση με το «βελόνι»
Περιγράφοντας την πορεία των έργων, η κ. Κοτταρίδη τονίζει ότι αποχωμάτωση για την αποκάλυψη του μνημείου δεν έγινε ποτέ. «Έγινε συστηματικότατη ανασκαφή με κάναβο, λες και σκάβαμε προϊστορικά. Είχαμε, λοιπόν, εκπληκτικά ευρήματα, γιατί πολλά κομμάτια ήταν πεσμένα ή αποτεθειμένα στα μπάζα. Αντίστοιχη δουλειά, με το 'βελόνι', έχει η Ακρόπολη, γιατί κι εκεί είχαν να κεντήσουν και να βρουν θραυσματάκια. Όλο αυτό το έργο είναι μια εποποιία» δηλώνει η κ. Κοτταρίδη, σημειώνοντας πως τον επόμενο χρόνο θα κυκλοφορήσει μία ειδική έκδοση που θα παρουσιάζει όλα αυτά τα αρχιτεκτονικά μέλη και τη θέση τους στο χώρο.
«Έχουμε καταγράψει πάνω από 4.000 αρχιτεκτονικά μέλη. Κομμάτια του περιστυλίου, επιστύλια, χαρακτηριστικά στοιχεία του Ανακτόρου. Μαζεύουμε τα θραύσματά του, τα οποία συναρμόζονται στο κομμάτι που θα αναπλαστεί στο μουσείο και μας οδηγούν σε καταπληκτικές νέες ανακαλύψεις, οι οποίες έχουν πραγματικά χέρια, πόδια και κεφάλι και δεν είναι πυροτεχνήματα και ευφυολογήματα ή ιστορίζοντα θεωρήματα με λήψη του ζητουμένου, γιατί ξεκινάμε από τις πέτρες και οι πέτρες είναι ειλικρινείς, δεν μπορείς να κάνεις ό,τι θέλεις. Έχεις δεδομένα αυστηρά και βαριά» συνεχίζει.
Σε αυτή τη φάση ολοκληρώνονται οι εργασίες στη δυτική πτέρυγα του Ανακτόρου, σε ύψος περίπου 1,5 μ., σε όλα τα δάπεδα και τους περιβάλλοντες τοιχοβάτες, στη νότια πτέρυγα όπου βρίσκονται τα υπέροχα ψηφιδωτά και στο νοτιοανατολικό κομμάτι της πρόσοψης. Θα χρειαστεί η επόμενη προγραμματική περίοδος του ΕΣΠΑ για να ολοκληρωθούν οι εργασίες σε όλο το συγκρότημα των 12,5 στρεμμάτων, δηλαδή τα έργα στη βόρεια πλευρά, η ανάταξη του κεντρικού περιστυλίου και του άνδηρου, αλλά και τα έργα στο δυτικό περιστύλιο, όπου ήταν τα λουτρά, τα μαγειρεία, οι αποθήκες κλπ.
Επισκέψεις στην αναστήλωση
Από τον Ιούνιο του 2016 οι επισκέπτες του χώρου θα μπορούν να παρακολουθούν από κοντά τα έργα αναστήλωσης στη νότια πλευρά του Ανακτόρου. «Αφού διαχειριστούμε τον εργοταξιακό χώρο έτσι ώστε να μην είναι επικίνδυνο ούτε για τους επισκέπτες ούτε και για το μνημείο, θα δημιουργήσουμε μία πρόσβαση από τα νότια και μία ειδική διαδρομή με εποπτικό υλικό, για να μπορούν να περιηγηθούν τη νότια πλευρά και να έχουν οπτική εμπειρία της αναστήλωσης» αναφέρει η κ. Κοτταρίδη, επισημαίνοντας πως εάν υπάρξει χρηματοδότηση τότε θα μπορούν να γίνονται ξεναγήσεις, αλλά και εκπαιδευτικά προγράμματα για ειδικές ομάδες επισκεπτών, φοιτητές ή μαθητές λυκείου.
Τα ψηφιδωτά
Μία άλλη πρόκληση που έπρεπε να διαχειριστούν η κ. Κοτταρίδη και η επιστημονική ομάδα που εργάζεται στο χώρο αφορά στα ψηφιδωτά που έχουν βρεθεί. «Έχουμε περίπου 1,5 στρέμμα ψηφιδωτά. Αρκετά από αυτά είχαν βρεθεί από τον Λεόν Εζέ, τον 19ο αιώνα και καταχώθηκαν αλλά είχαν πάθει μεγάλες ζημιές, άλλα είχαν βρεθεί το 1950 και είχαν μείνει έκθετα και είχαν φτάσει σε τρομακτικό σημείο καταστροφής και διάβρωσης» αναφέρει, σημειώνοντας πως η προσπάθεια ξεκίνησε πριν από περίπου οκτώ χρόνια και τώρα μέσω των αναλύσεων και με τη βοήθεια των επιστημόνων του Κέντρο Λίθου «προσπαθήσαμε να ξαναβρούμε αρχαίες τεχνικές, που δίνουν πολύ αξιόπιστα και γερά αποτελέσματα».
«Δεν θέλαμε να δημιουργήσουμε στέγαστρα-τέρατα, γιατί το μνημείο είναι 12,5 στρέμματα και αν το στεγάζαμε θα το καταστρέφαμε. Τα ψηφιδωτά, που είχαν κατασκευαστεί για να είναι εσωτερικών χώρων, γίνονται τώρα εξωτερικού χώρου. Αυτό σήμαινε ότι έπρεπε να πετύχουμε την ομορφιά που είχαν και συγχρόνως αντοχή και αντιστρεπτότητα των παρεμβάσεων. Να πετύχουμε σωστά χρώματα, χωρίς να ξέρουμε όμως στην πραγματικότητα τη χειρωνακτική τεχνική και αυτό το πέτυχαν τα παιδιά, μετά από πολύ κόπο και πάρα πολλές ώρες δουλειά έξω, με αντίξοες συνθήκες» επισημαίνει.
Το Πολυκεντρικό Μουσείο
Περιγράφοντας το Πολυκεντρικό Μουσείο η κ. Κοτταρίδη εξηγεί πως στην πραγματικότητα «είναι ο τρόπος για να περιγράψουμε ως επισκέψιμο τον αρχαιολογικό χώρο των Αιγών και η λογική που πήγαμε σε αυτό είναι επειδή οι αρχαίες Αιγές είναι μία πόλη 'κατά κώμας', δηλαδή ένα μόρφωμα που συνίσταται από πολλούς οικισμούς διάσπαρτους στο χώρο και έχει στο κέντρο το άστυ, εξού και ο πληθυντικός».
«Αυτό» συνεχίζει «είναι η αρχαιότατη μορφή των ελληνικών πόλεων, πριν γίνουν οι συνοικισμοί. Γι’ αυτό επινοήσαμε, και λόγω της ιδιαιτερότητας του χώρου, τον όρο 'Πολυκεντρικό' που σημαίνει ένα Μουσείο με πολλές αίθουσες, πραγματικές ή 'συμβολικές', διάσπαρτες στο χώρο.
Η πρώτη αίθουσα που υπάρχει και λειτουργεί ως έκθεση είναι η γνωστή αίθουσα του κτηρίου προστασίας των Βασιλικών Τάφων της Συστάδας του Φιλίππου. Η δεύτερη, που θα είναι και ο κεντρικός πυρήνας του επισκέψιμου χώρου, είναι το Κεντρικό Κτήριο, το οποίο αναμένεται να παραδοθεί πριν το τέλος του έτους.
Οι χώροι του εκτείνονται σε 5,5 στρέμματα, ενώ στα δύο αίθρια θα φιλοξενούνται μόνιμες εκθέσεις: Στο ένα αίθριο είναι το αναταγμένο έκθεμα, που είναι το κεντρικό τμήμα του άνω ορόφου της πρόσοψης του Ανακτόρου των Αιγών, και στο άλλο αίθριο είναι τα γλυπτά των Αιγών, γλυπτά εξαιρετικά ενδιαφέροντα, καθώς πρόκειται για πρωτότυπα έργα του 4ου αιώνα. Μεταξύ αυτών, το άγαλμα της βασίλισσας Ευρυδίκης, επιγραφές που σχετίζονται με τη βασιλική οικογένεια, μία σπάνια ζωφόρος με ανάγλυφη αρματοδρομία, ακριβώς ίδια με τη ζωφόρο με την παράσταση της αρματοδρομίας που βρίσκεται στον τάφο του Αλέξανδρου Δ’, αλλά και επιτύμβια μνημεία.
Στον εκθεσιακό χώρο των 900 τ.μ., ακριβώς επειδή πρόκειται για έναν ενεργό αρχαιολογικό χώρο που δίνει συνεχώς ευρήματα και επειδή υπάρχει μεγάλο απόθεμα, θα φιλοξενούνται μεγάλες περιοδικές εκθέσεις. Η πρώτη έκθεση θα λέγεται «Αιγών Μνήμη» και, όπως τονίζει η κ. Κοτταρίδη, «θα είναι η χαρά της αρχαίας πόλης που για πρώτη φορά αποκαλύπτεται στο σύνολό της». Χάρη στην έκθεση, στην οποία παρουσιάζονται βασιλικά ευρήματα από τους τάφους των παλαιότερων βασιλιάδων, αλλά και πράγματα από την ίδια την πόλη, καταγράφηκε και αναδεικνύεται η ιστορία των ανθρώπων, των κτηρίων, των μνημείων και του χώρου στο σύνολό του.
Με την κατασκευή του Κεντρικού Κτηρίου, η Βεργίνα αποκτά ένα αμφιθέατρο 150 θέσεων, που θα καλύπτει τις ανάγκες επιστημονικών συνεδρίων, ενώ θα υπάρχουν ένα μεγάλο πωλητήριο, εστιατόριο, αλλά και αίθουσα για εκπαιδευτικά προγράμματα ή άλλες εξωστρεφείς δραστηριότητες, όπως μικρότερες επιμέρους εκθέσεις σε συνέργειες με άλλα μουσεία ή συλλέκτες.
Στο Κτήριο δημιουργείται επίσης ένας μεγάλος αποθηκευτικός χώρος, πλήρως εξοπλισμένος με τα πλέον σύγχρονα μέσα, όπου θα λειτουργούν δύο χώροι μελέτης, με δικό τους αυτόνομο αίθριο. Στον έναν χώρο θα βρίσκονται οι εργαζόμενοι, στον δεύτερο ξένοι ερευνητές, ενώ θα λειτουργεί κι ένα μεγάλο συγκρότημα εργαστηρίων συντήρησης.
Η Ανασκαφή ως Έκθεμα
Με δεδομένο το ενδιαφέρον που δείχνει ο κόσμος για τις ανασκαφές, στο master plan των Αιγών έχει ενταχθεί και το πρωτοποριακό πρόγραμμα της «Ανασκαφής ως Έκθεμα». Οι επισκέπτες του χώρου θα μπορούν να παρακολουθήσουν μία ανασκαφή, όχι να σκάψουν οι ίδιοι όπως σπεύδει να διευκρινίσει η κ. Κοτταρίδη, αλλά να γνωρίσουν τι σημαίνει ανασκαφή, τι κάνουν οι αρχαιολόγοι, γιατί το κάνουν, πώς το κάνουν, ενώ την εικόνα για την ανασκαφή θα συμπληρώνει το έντυπο υλικό που θα τους παρέχεται. Η «Ανασκαφή ως Έκθεμα» θα λειτουργεί στον αύλειο χώρο του Μουσείου, αλλά και στην Βασιλική Νεκρόπολη των Αιγών, έκτασης 500 στρεμμάτων.
Η Βασιλική Νεκρόπολη, όπου πέρυσι αποκαλύφθηκαν άλλοι 20 αρχαίοι τάφοι, είναι, όπως λέει η κ. Κοτταρίδη, η τρίτη «αίθουσα» του Μουσείου και ουσιαστικά ένα μεγάλο αρχαιολογικό πάρκο. Ο χώρος έχει περιφραχτεί, έχουν εντοπιστεί οι αρχαίες διαδρομές και έχουν φυτευθεί δένδρα και φυτά της ντόπιας χλωρίδας. Παράλληλα, διαμορφώνονται σημεία στάσης και επίσκεψης με στέγαστρα, ενώ την περιήγηση στο χώρο θα συμπληρώνει ψηφιακό υλικό.
Το Ψηφιακό Μουσείο
Με εντατικούς ρυθμούς, και με ορίζοντα ολοκλήρωσης στο τέλος του έτους, προχωρά και η δημιουργία του Ψηφιακού Μουσείου «Μέγας Αλέξανδρος: Από τις Αιγές στην Οικουμένη», που θα στεγάζεται στο Κεντρικό Κτήριο. «Στόχος μας είναι να γίνει ραχοκοκαλιά αναφοράς για την έρευνα στο επίπεδο της ελληνιστικής οικουμένης, στον κόσμο του Αλέξανδρου» υπογραμμίζει η κ. Κοτταρίδη, εξηγώντας πως πίσω από τα 304 ψηφιακά εκθέματα του Μουσείου υπάρχει βαριά επιστημονική τεκμηρίωση, η οποία θα είναι μεν ανοιχτή στο κοινό, αλλά απευθύνεται κυρίως σε εξειδικευμένες ομάδες επιστημόνων, οι οποίοι θα μπορούν να έχουν και ελεύθερες σελίδες να υποβάλλουν τα δικά τους αποτελέσματα και τη δική τους έρευνα.
«Τώρα που έχουμε το καινούργιο μουσείο, με τα μεγάλα εργαστήρια, με το μεγάλο αμφιθέατρο, με τους χώρους μελέτης και τα γραφεία, θέλουμε να γίνει ένας τρόπος επικοινωνίας και να έχουμε συνεχώς γεγονότα, όπως διεθνή επιστημονικά συνέδρια ανά δύο χρόνια, είτε workshop, είτε εκπαιδευτικές δράσεις ανοιχτές στο ευρύ κοινό, αλλά πάντα με άξονα την ελληνιστική οικουμένη. Ενδεχομένως θα χρειαστούμε βοήθεια από χορηγούς και ιδιώτες και σε λίγο θα ξεκινήσουμε καμπάνια και προς αυτή την κατεύθυνση» συμπληρώνει.
«Στην πραγματικότητα οι Αιγές, όπως έχει αποδειχθεί τόσο από τη ζωγραφική όσο και από τα ελεφαντοστέινα των βασιλικών τάφων, αλλά κυρίως τώρα με τη μελέτη του Ανακτόρου και του πολεοδομικού συστήματος που δημιουργεί ο Φίλιππος στην πόλη, είναι η κιβωτός στην οποία γεννήθηκαν οι ιδέες που διεσπάρησαν την ελληνική οικουμένη» συνεχίζει η κ. Κοτταρίδη και τονίζει:
«Θέλουμε να αναδείξουμε πώς από τη Μακεδονία ξεκινούν οι ιδέες που δεσπόζουν στη διαχείριση πολλών πραγμάτων: από το τι είναι βασιλεία μέχρι το πώς φτιάχνουμε τον δημόσιο χώρο ή μέχρι τι θα πει ελληνιστικό μπαρόκ. Γι’ αυτό νομίζω ότι είναι ο κατάλληλος τόπος οι Αιγές, όπου έχουμε τόσο εντυπωσιακά ευρήματα, τέτοιους θησαυρούς, που μπορούμε να γεφυρώσουμε τον καιρό από τον Όμηρο μέχρι τον Φίλιππο και μετά από τον Φίλιππο να ταξιδέψουμε με τον Αλέξανδρο στις άκρες του κόσμου. Μας δίνεται η δυνατότητα να βλέπουμε πηγές και συνέπειες και να καταλαβαίνουμε πράγματα που έχουν παρερμηνευθεί ή φαίνονται ώς τώρα ακατανόητα».
Τα βυζαντινά μνημεία Εκτός από τα έργα στον αρχαιολογικό χώρο των Αιγών, η Εφορεία Ημαθίας έχει αναλάβει και υλοποιεί σειρά παρεμβάσεων σε κορυφαία βυζαντινά μνημεία. Αυτή την περίοδο ολοκληρώνονται οι εργασίες συντήρησης στο Αρχοντικό της Πούλκως, τελειώνει ένα λειτουργικό κομμάτι για το κοινό στο Κάστρο των Σερβίων, ενώ ολοκληρώθηκαν τα έργα στο Ιερό της Μητέρας των Θεών στη Λευκόπετρα, στο Θέατρο της Μίεζας, αλλά και στον Ναό του Αγίου Παταπίου, όπου συναντούμε τον πρώτο υπαίθριο αρχαιολογικό χώρο στη Βέροια.
«Εκεί βρίσκεται ένα κομμάτι ρωμαϊκού νυμφαίου που έγινε βαπτιστήριο, δηλαδή ο πρώτος τόπος δημιουργίας χριστιανών επισήμως στην πόλη, που χρονολογείται στο τέλος του 4ου με αρχές 5ου αιώνα, ενώ δίπλα υπήρχε επισκοπικό μέγαρο» σημειώνει η κ. Κοτταρίδη, τονίζοντας πως ουσιαστικά είναι ο πυρήνας της χριστιανικής λατρείας ως επίσημης πια θρησκείας στη Βέροια. Στο πλαίσιο των εργασιών συντηρήθηκαν η εκκλησία και οι τοιχογραφίες, δημιουργήθηκε ο αρχαιολογικός χώρος, ενώ στον νάρθηκα του ναού η Εφορεία προωθεί την διεξαγωγή ενός εκπαιδευτικού προγράμματος από τον επόμενο μήνα, εν είδει κρυφού σχολειού, για παιδιά δημοτικού και νηπιαγωγείου, για να γνωρίζουν τη χριστιανική Βέροια.
Η «Καπέλα Σιξτίνα» βυζαντινής ζωγραφικής
Μέχρι τις 31 Δεκεμβρίου θα ολοκληρωθούν οι εργασίες στα «σπιτάκια», τις δύο οθωμανικές κατοικίες που ήταν επάνω στο βυζαντινό τείχος, αλλά τα έργα στην Παλαιά Μητρόπολη. «Πρόκειται για ένα τρομακτικής δυσκολίας έργο, με πάρα πολλά στοιχεία, διότι το ίδιο το μνημείο έχει πάρα πολλές φάσεις, ενώ υπέστη πάρα πολλές ζημιές από σεισμό στα τέλη του 17ου-αρχές του 18ου αιώνα» σημειώνει η κ. Κοτταρίδη
«Προσπαθούμε να κρατήσουμε όσο πιο πολύ μπορούμε από όλες τις περιόδους, διατηρώντας ως κεντρικό το βυζαντινό στοιχείο, έχουμε ανατάξει το νότιο κλίτος που είχε πέσει, έχουμε αποκαταστήσει και καθαρίσει όλο το εσωτερικό με τις απίστευτες τοιχογραφίες. Αυτό θα είναι μια 'Καπέλα Σιξτίνα' βυζαντινής ζωγραφικής, διότι δεν πρόκειται για ένα επαρχιακό μνημείο, είναι ένα από τα κεντρικά μνημεία των Βαλκανίων για τα βυζαντινά χρόνια. Όλο μαζί θα είναι ένα μουσείο βυζαντινής ζωγραφικής» επισημαίνει.
«Είναι μία κιβωτός της ιστορίας της Βέροιας. Το μνημείο είναι πολύ μεγάλο, πολύ εντυπωσιακό και σίγουρα θα γίνει το νέο μεγάλο προσκύνημα, για θρησκευτικό και μη τουρισμό. Πιστεύω πως θα αλλάξει το κέντρο βάρους της πόλης και θα ξανανεβάσει Βεροιώτες και επισκέπτες προς τα επάνω όπου βρίσκεται και η βυζαντινή ακρόπολη» προσθέτει.
«Βυζαντινή Πομπηία»
Κλείνοντας τη συνέντευξη ρωτήσαμε την κ. Κοτταρίδη και για την απόφαση του ΚΑΣ να διατηρηθούν τα αρχαία στον σταθμό Βενιζέλου του Μετρό Θεσσαλονίκης. Η απάντησή της είναι αφοπλιστική: «Αυτό είναι η καρδιά της Θεσσαλονίκης, είναι η καρδιά της πόλης, αυτό δεν μπορεί να διαλυθεί, δεν μπορείς να μεταφέρεις την καρδιά της πόλης» τονίζει, υπογραμμίζοντας πως η δημιουργία ενός υπόγειου μουσείου θα συμβάλλει ουσιαστικά στην ανάδειξη της περιοχής.
«Το μετρό περνάει έτσι κι αλλιώς. Το ότι ο σταθμός εμποδίζει να γίνει το μετρό είναι μεγάλες αστειότητες και όλα εκ του πονηρού και όσοι τα λένε καλό σκοπό δεν έχουν, ούτε για την πόλη, ούτε για τους κατοίκους. Εμείς στο ΚΑΣ είμαστε εκεί για να αποφασίζουμε για τη σωτηρία των αρχαίων, βεβαίως όχι αντικοινωνικά» συνεχίζει, επισημαίνοντας χαρακτηριστικά πως πρόκειται για ένα μοναδικό μνημείο.
«Βυζαντινή Πομπηία δεν έχουμε από τις γνωστές μεγάλες πόλεις. Είμαι υπερήφανη που συμμετείχα στο ΚΑΣ που πήρε αυτή την απόφαση» καταλήγει.
Άννα Ανδίρα
Newsroom ΔΟΛ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου