Τι είναι το αριστερό ήθος;

Οι εξόριστοι στα ξερονήσια, που βρέθηκαν εκεί χωρίς να διεκδικούν κάτι ιδιοτελές για τον εαυτό τους, ανέπτυξαν σχέσεις που αποτελούν ένα δείγμα αριστερού ήθους

Η Εφημερίδα των Συντακτών, 19.10.2015

Συντάκτης:

Κώστας Δουζίνας*

Στον «παρθενικό» μου λόγο στη Βουλή αναφέρθηκα στο «αριστερό ήθος» ως μία μορφή του ελληνικού ήθους, του τι σημαίνει να είσαι Ελληνας.
Εμαθα από φίλους, μια και δεν εντρυφώ στα κοινωνικά μέσα, ότι πολιτικοί, σχολιαστές και περιοδικά μου επιτέθηκαν είτε γιατί το «αριστερό» ήθος χρησιμοποιείται ως άλλοθι ποικίλων αμαρτιών είτε γιατί αποτελεί το προσωπείο ενός ψευτο-αριστερού εθνικισμού.
Καλοδεχούμενες οι κρίσεις, μια και έρχομαι από έναν κόσμο που αναπνέει την κριτική.
Τα παρακάτω αποτελούν, λοιπόν, επεξήγηση και συμπλήρωμα της εξάλεπτης ομιλίας στη Βουλή. Το ήθος είναι ο αρχαιοελληνικός «δαίμων» καθενός μας, κάτι σαν –αλλά πιο ευρύ από– τον χαρακτήρα μας.
Το συλλογικό ήθος, από την άλλη πλευρά, αποτελεί βάση της κοινωνικής συμβίωσης, μια άτυπη ευταξία που επιτρέπει τη συνύπαρξη παρά τις ταξικές, εκπαιδευτικές και πολιτισμικές διαφορές μας.
Η ελληνική «ηθική» μεταφράστηκε στις λατινογενείς γλώσσες με δύο διακριτές λέξεις: «ethics» και «morality».
Το ήθος περιλαμβάνει, λοιπόν, πρακτικές και δεξιότητες (την ευγένεια στις προσωπικές σχέσεις, την ετικέτα στις επίσημες) αλλά και γενικές και αφηρημένες αξίες (ηθικές δεσμεύσεις, πώς αντιμετωπίζουμε τις εξουσίες, πότε και γιατί υπακούμε στους κανόνες).
Η ελληνική γλώσσα σοφά διατήρησε στο «ήθος» τη σύνδεση εμπειρικών με κανονιστικά στοιχεία, πρακτικών με αξίες, άρρητων συμβάσεων με γενικές έννοιες.
Στην οικογένεια, τη γειτονιά, το σχολείο μαθαίνουμε αβίαστα, σαν τον αέρα που αναπνέουμε, αξίες και αρχές για τον εαυτό μας και τους άλλους.
Αυτές οι προ-κρίσεις και προ-ιδεασμοί δεν διδάσκονται τυπικά. Αποκτώνται με μαθητεία, μίμηση και επανάληψη αντιδράσεων συνμπεριφοράς.
Είναι το «ασυνείδητο» αξιακό και εννοιακό υπόστρωμα, στο πίσω μέρος του μυαλού, που μας επιτρέπει να κάνουμε κρίσεις και να παίρνουμε αποφάσεις για το σωστό και το λάθος, το καλό και το κακό, το εύμορφο και το άμορφο.

Το ήθος που έμαθα στις γειτονιές του Πειραιά πριν φύγω το 1974
είχε κοινά στοιχεία: τη φιλία, τη φιλοτιμία, τη φιλοξενία

Η ηθική στάση, οι επιλογές ζωής, η ιδεολογία, στηρίζονται σ’ αυτόν τον αρχικό προσανατολισμό που μαθαίνουμε μικροί και επαναλαμβάνουμε, εκλεπτύνουμε ή αλλάζουμε μεγαλώνοντας.
Το ώριμο ήθος μας αναδύεται μέσα από συνεχή διάλογο και σύγκρουση μεταξύ του οικείου και του ξένου, του μερικού και του καθολικού.
Στο σπίτι μαθαίνουμε την αγάπη και την υπακοή σε φυσικές και τεχνητές εξουσίες· στο σχολείο την καθολικότητα της ισότητας και του αλληλοσεβασμού· στη δουλειά ή στο πανεπιστήμιο τη δύναμη της γνώσης να ανατρέπει αθεμελίωτες πίστεις και να ελέγχει το περιβάλλον. Η ταυτότητά μας βρίσκεται συνεχώς σε κίνηση, σε διάλογο και αγώνα για αναγνώριση με φίλους και κοντινούς αλλά και με τους αγνώστους που συναντάμε καθημερινά.
O Αυγουστίνος έλεγε ότι δεν μπορεί να ορίσει τον χρόνο, αλλά ξέρει ότι περνάει.
Εξίσου δεν μπορούμε να ορίσουμε το ήθος, αλλά ξέρουμε ότι δέχεται συντονισμένη επίθεση τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια.
Πρώτα και κύρια από τον ψευδεπίγραφο και ατελέσφορο εκσυγχρονισμό, μετά από το μπάσταρδο παιδί του, την κοινωνική λαίλαπα των Μνημονίων.

Οι τρεις φιλίες

Το ήθος που έμαθα στις γειτονιές του Πειραιά πριν φύγω το 1974 είχε κοινά στοιχεία: τη φιλία, τη φιλοτιμία, τη φιλοξενία.
Ξέρω, βέβαια, από ανθρωπολόγους φίλους μου ότι οι έννοιες είναι ασαφείς, οι πρακτικές αμφισβητούμενες. Αλλο το οικογενειακό ήθος που μαθαίνουν τα φτωχόπαιδα στον Κολωνό και άλλο τα πλουσιόπαιδα στο Κολωνάκι.
Αλλες οι αξίες της απληστίας, του εθνικισμού, της επιτυχίας με κάθε μέσο, και άλλες της αλληλεγγύης, του διεθνισμού, της συλλογικότητας.
Αυτές οι διαφορές κάνουν τον ορισμό του ήθους αδύνατο. Αλλά οι τρεις «φιλίες» μας επιτρέπουν να συμβιώνουμε εκφράζοντας ταυτόχρονα, στις διαφορετικές τους εκδοχές, τις αξιακές διαφορές του αριστερού από το δεξιό ήθος.
Η φιλία, το ανιδιοτελές άνοιγμα στον άλλο, αποτελεί θεμέλιο της κοινωνικότητάς μας. Τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια έχει αντικατασταθεί από αποξένωση, απόσυρση από τα κοινά.
Η φιλοτιμία, πάλι, είναι η αισθητική πλευρά της ηθικής, η ικανοποίηση με τον αυτοσκοπό του έργου, την επιτελεστικότητα της δημιουργίας: ένα καλά μαγειρεμένο φαγητό, ένα σενιαρισμένο μπογιάτισμα, ένα εύηχο σονέτο.
Είμαι περήφανος γι’ αυτό που φτιάχνω πέρα και έξω από την ανταλλακτική αξία του. Αυτή η επιμέλεια ζωής μεταμορφώθηκε σε κτητικό ατομισμό.
Στα χρόνια των παχιών αγελάδων: επιθετικό, καταναλωτικό, αχόρταγο. Στα χρόνια των Μνημονίων: στον αμυντικό ατομισμό της κατάστασης ανάγκης.
Τέλος, φιλοξενία. Οταν ο ξένος έρχεται στον τόπο σου, σαν τουρίστας, για δουλειά, για επίσκεψη, η πρώτη αντίδραση είναι να τον καλωσορίσεις.
Και όταν αυτό χάνεται, αποσαθρώνεται ο τρόπος με τον οποίο η ταυτότητα καθενός μας συνδέεται, και εξαρτάται από τους άλλους.
Η φιλοξενία, αυτός ο εξωστρεφής πατριωτισμός, είχε μεταβληθεί, με τις ευλογίες των εξουσιών, σε ξενοφοβία, αποστροφή από τον άλλο.
Αλλά ο ξένος βρίσκεται μέσα μας: η αναγνώριση και η επιθυμία του άλλου σμιλεύει τη δικιά μου ταυτότητα, ενώ το ασυνείδητο αποτελεί έναν απρόσκλητο και απαιτητικό μουσαφίρη. Η επίθεση στον άλλο υποσκάπτει τον εαυτό.
Πάνω σ’ αυτήν την υποχώρηση του ήθους χτίστηκε η υποκρισία και ο κυνισμός των όψιμων τιμητών της Αριστεράς.
Υποκρισία: ο φόρος που πληρώνει στην αρετή η ζηλοφθονία και η ματαιωμένη αλαζονεία.
Κυνισμός: ξέρω ότι αυτό που λέω είναι λάθος ή άδικο, εντούτοις το επαναλαμβάνω ως εάν είναι σωστό ή δίκαιο.

Αριστερές αξίες

Το ήθος όμως ξαναγύρισε στις αντιστάσεις του ελληνικού λαού. Στα κοινωνικά κινήματα, στην κοινωνική οικονομία, στις πρωτοβουλίες φαντασίας και πράξης όταν οι πλατείες της αντίστασης άδειασαν και πήγαν στις γειτονιές, στις κωμοπόλεις, στα χωριά.
Στην πολύμορφη αλληλεγγύη στους φτωχούς και κατατρεγμένους, στον φούρναρη της Κω, στον παπά της Μυτιλήνης, στον βοσκό της Λήμνου. 
Αυτή, λοιπόν, είναι η πρώτη αξιακή δέσμευση της Αριστεράς. Εκτός από την αντιστροφή της οικονομικής καταστροφής, εκτός από το μεσοπρόθεσμο, πρέπει να αντιστρέψει τη μακροπρόθεσμη επίθεση στο ελληνικό ήθος. 
Παρά τις επιθέσεις, το ήθος και η ηθική παραμένουν βασικοί αριστεροί πόροι για την κοινωνική ανανέωση και την ιδεολογική ηγεμονία.
Στοχευμένες πολιτικές, υποστήριξη όλων των μορφών οικογένειας, ενδυνάμωση των συλλογικοτήτων που αντιστέκονται, πολιτισμικές και διδακτικές πρωτοβουλίες μπορούν να βοηθήσουν να ξαναχτίσουμε έναν «δημοκρατικό κοινοτισμό».
Η αδιαπραγμάτευτη αξία του «ήθους της Αριστεράς», η κατηγορική του αρχή, βρίσκεται δίπλα στους αδύναμους και αόρατους:

Να δρας πάντα σύμφωνα με μια αρχή που καθολικευόμενη επιτίθεται και αναιρεί τα συμπτώματα και τις αιτίες που αποκλείουν και καταδικάζουν σε συμβολικό ή φυσικό θάνατο μεγάλα τμήματα του πληθυσμού.

Η αρχή της ισότητας, της μείωσης των ανισοτήτων, από οικονομικό δόγμα γίνεται ύψιστη ηθική αρχή.
Η Αριστερά βοηθάει έτσι να ξαναθεμελιωθούν οι κοινότητες και το ήθος τους, όχι σαν συνέχεια μιας νεκρής παράδοσης, αλλά σαν συνεύρεση μοναδικών εαυτών που δημιουργούνται μέσα και μαζί με άλλους.
Στα επόμενα θα πειραματιστούμε με άλλες πλευρές του αριστερού ήθους: τη δημοκρατία και το δίκιο, χωρίς το οποίο ο νόμος είναι σώμα χωρίς ψυχή, κύμβαλο αλαλάζον.
*Βουλευτής του ΣΥΡΙΖΑ και καθηγητής Πολιτικής και Νομικής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου