Καβάφης, ο ποιητής της Ιστορίας
Της Ιωάννας Μαλλιότα από την ιστοσελίδα Ερανιστής
«Εγώ είμαι ποιητής ιστορικός˙ ποτέ μου δε θα μπορούσα να γράψω μυθιστόρημα ή θέατρον, αλλ’ αισθάνομαι μέσα μου 125 φωνές να με λέγουν ότι θα μπορούσα να γράψω ιστορία».
-Κωνσταντίνος Π. Καβάφης, επάγγελμα: Ποιητής
Στις 29 Απριλίου γεννήθηκε και πέθανε ο σπουδαίος Αλεξανδρινός ποιητής
Κωνσταντίνος Καβάφης (1863-1933) - Βικιπαίδεια.
Μπορούσε άραγε να προβλέψει τη ραγδαία και γενναία αναγνώριση που κέρδισε το έργο του επί των δικών μας ημερών; Ή εν τέλει ξεπέρασαν κατά πολύ (οι επιθυμίες του) και τις πιο τολμηρές προσδοκίες του;«Κι αν δεν μπορείς να κάμεις την ζωή σου όπως την θέλεις,
τούτο προσπάθησε τουλάχιστον
όσο μπορείς: μην την εξευτελίζεις
μες στην πολλή συνάφεια του κόσμου,
μες στες πολλές κινήσεις κι ομιλίες.
Μην την εξευτελίζεις πηαίνοντάς την,
γυρίζοντας συχνά κ’ εκθέτοντάς την
στων σχέσεων και των συναναστροφών
την καθημερινήν ανοησία,
ώς που να γίνει σα μια ξένη φορτική».
(Όσο μπορείς, 1913)
“Ο Αλεξανδρινός”.
Σπάνια ένας συγγραφέας έχει συνδεθεί κατά τέτοιο απόλυτο και διαρκή τρόπο με τον τόπο διαβίωσής του, ώστε η προσωνυμία του να στεγάσει τον βίο του με ακρίβεια και επάρκεια. Ο “Αλεξανδρινός” έχει αμετάκλητα ταυτιστεί -κυρίως μέσω του έργου του- με την πόλη όπου γεννήθηκε, έζησε και πέθανε. Η Αλεξάνδρεια, βέβαια, δεν ήταν κάποια συνηθισμένη αιγυπτιακή πόλη˙ είχε ένα παρελθόν πλούσιο σε μνήμες και μεγαλειώδη φήμη. Το όνομά της ανακαλούσε όχι μόνο τον Μακεδόνα στρατηλάτη, Μέγα Αλέξανδρο, αλλά και το ελληνιστικό βασίλειο των Πτολεμαίων και τη ρωμαϊκή επικυριαρχία που ακολούθησε. Στο παρελθόν αυτό, το “ελληνικό” στοιχείο βρήκε τις πιο ανοίκειες προσαρμογές και ο Καβάφης το συνάντησε σε μια Αίγυπτο που μετά το 1882 ήταν κτήση της Βρετανικής Αυτοκρατορίας. Μέσα σε αυτό το περιβάλλον της ακμάζουσας ελληνικής παροικίας, ο Καβάφης υπήρξε η πιο σημαντική πνευματική προσωπικότητα, όπως αποδείχθηκε όχι εκ των υστέρων, αλλά όσο ζούσε.
Η γενέθλια πόλη του δεν ορίζει μόνον τον κύκλο του, αλλά και ένα μεγάλο μέρος της ποιητικής του. Την πέρασε στον κόσμο της γραφής, καθιστώντας την οικουμενική συνεκδοχή ή επιχειρώντας συσχετισμούς στους οποίους ανακαλείται το παρελθόν για να προκαλέσει συνειρμούς με το παρόν.
«Σάν ἕτοιμος ἀπό καιρό, σά θαρραλέος,
σάν που ταιριάζει σε πού ἀξιώθηκες μιά τέτοια πόλι,
πλησίασε σταθερά πρός τό παράθυρο,
κι ἄκουσε μέ συγκίνησιν, ἀλλ’ ὄχι
με τῶν δειλῶν τά παρακάλια και παράπονα,
ὡς τελευταία ἀπόλαυσι τούς ἤχους,
τά ἐξαίσια ὄργανα τοῦ μυστικοῦ θιάσου,
κι ἀποχαιρέτα την, τήν Ἀλεξάνδρεια πού χάνεις».
(Ἀπολείπειν ὁ Θεός Ἀντώνιον, 1911)
Θα λέγαμε πως η Αλεξάνδρεια συνέθεσε τον βίο και το έργο του, καθώς κυριάρχησε ως αναγκαία συνθήκη. Δάνεισε στον Ποιητή λάμψη και αίγλη από το παρελθόν της και ένα σημείο να σταθεί πολύτροπα προς τον κόσμο. Και ο Καβάφης με τη σειρά του, την έφερε στο προσκήνιο και της χάρισε ένα μέλλον στη λογοτεχνία που ξεπερνά την ιστορία και τη γεωγραφία.
«Πάντα η Αλεξάνδρεια είναι. Λίγο να βαδίσεις
στην ίσια της οδό που στο Ιπποδρόμιο παύει,
θα δεις παλάτια και μνημεία που θ’ απορήσεις.
Όσο κι αν έπαθεν απ’ τους πολέμους βλάβη,
όσο κι αν μίκραινε, πάντα θαυμάσια χώρα».
(Φυγάδες, 1914)
Η οικογένεια Καβάφη.
Ο Καβάφης, ναι μεν, έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στην Αλεξάνδρεια, όμως πραγματοποίησε δύο πρώιμα και μεγάλης διάρκειας ταξίδια. Αυτά προσδιορίστηκαν από ατυχείς περιστάσεις, όμως παράλληλα διαδραμάτισαν εξαιρετικά ευεργετικό ρόλο στη ζωή του.
Το 1870, πεθαίνει ο πατέρας του ποιητή, Πέτρος Καβάφης, επικεφαλής μεγάλου εμπορικού οίκου και η χήρα, Χαρίκλεια (Φωτιάδη) Καβάφη αναχωρεί το 1872 για την Αγγλία, όπου λειτουργούσε ένα παράρτημα της οικογενειακής επιχείρησης. Πέντε παιδικά χρόνια στην Αγγλία θα του εξασφαλίσουν όχι μόνο την τέλεια γνώση της γλώσσας (τα πρώτα του ποιήματα ήταν αγγλικά), αλλά και την οργανωτική εμπειρία με τον αγγλόφωνο πολιτισμό, τον συγχρονικό προσανατολισμό στην πορεία της παγκόσμιας λογοτεχνίας της εποχής.
Το 1877 η οικογένεια Καβάφη επέστρεψε στην Αλεξάνδρεια, όμως λίγο αργότερα αναγκάστηκε να ξαναφύγει, αυτήν τη φορά στην Κωνσταντινούπολη, στον πατέρα της Χαρίκλειας. Οι αιτίες της φυγής, βέβαια, είναι τώρα πολιτικές: η οικονομική κατάρρευση της Αιγύπτου και οι επεμβάσεις των ξένων δυνάμεων προμηνύουν δυναμικές αναμετρήσεις. Το 1882, δυο βδομάδες μετά την αναχώρησή τους, η Αλεξάνδρεια θα κανονιοβοληθεί από τον βρετανικό στόλο, προκαλώντας ζημιές και στο σπίτι της οικογένειας.
Τρία εφηβικά χρόνια στην Κωνσταντινούπολη θα περάσουν δημιουργικά και ευχάριστα. Οι ρομαντικές ποιητικές δοκιμές του βρίσκουν θερμή ενθάρρυνση στο οικογενειακό περιβάλλον, ενώ ένα από τα κυριότερα αποκτήματα αυτής της περιόδου ήταν η άμεση επικοινωνία με τη διαχρονική παράδοση του ελληνικού πολιτισμού και η ενθουσιώδης προσέγγιση στο Βυζάντιο, που αποτέλεσε μεσολαβητή ανάμεσα στον αρχαίο και σύγχρονο ελληνικό κόσμο.
Επέστρεψε στην Αλεξάνδρεια το 1885 και από τότε δεν την εγκατέλειψε ποτέ για μεγάλο χρονικό διάστημα έως τον θάνατό του. Την ίδια εποχή άφησε την αγγλική υπηκοότητα, που κληρονόμησε από τους γονείς του και κράτησε την ελληνική, παραμένοντας Έλληνας της διασποράς.
«Εἶµαι Κωνσταντινουπολίτης τὴν καταγωγήν, ἀλλὰ ἐγεννήθηκα στὴν Ἀλεξάνδρεια — σ’ ἕνα σπίτι τῆς ὁδοῦ Σερίφ· µικρὸς πολὺ ἔφυγα, καὶ ἀρκετὸ µέρος τῆς παιδικῆς µου ἡλικίας τὸ πέρασα στὴν Ἀγγλία. Κατόπιν ἐπισκέφθην τὴν χώραν αὐτὴν µεγάλος, ἀλλὰ γιὰ µικρὸν χρονικὸν διάστηµα. Διέµεινα καὶ στὴ Γαλλία. Στὴν ἐφηβικήν µου ἡλικίαν κατοίκησα ὑπὲρ τὰ δύο ἔτη στὴν Κωνσταντινούπολη. Στὴν Ἑλλάδα εἶναι πολλὰ χρόνια ποὺ δὲν ἐπῆγα. Ἡ τελευταία µου ἐργασία ἦταν ὑπαλλήλου εἰς ἕνα κυβερνητικὸν γραφεῖον ἐξαρτώµενον ἀπὸ τὸ ὑπουργεῖον τῶν Δηµοσίων Ἔργων τῆς Αἰγύπτου. Ξέρω Ἀγγλικά, Γαλλικὰ καὶ ὁλίγα Ἰταλικά».
Η κατάκτηση της ποιήσης.
Ο Καβάφης διέκρινε το ποιητικό του σώμα σε 3 μέρη: το φιλοσοφικό, το αισθητικό/ηδονικό και το ιστορικό. Το 1886 πραγματοποιούνται οι πρώτες του ελληνόγλωσσες δημοσιεύσεις: το πεζό «Το κοράλλιον υπό μυθολογικήν έποψιν» και το ποίημα «Βακχικόν».
«Την άχαριν αλήθειαν γυμνήν δεν βλέπω πλέον.
Άλλην απήλαυσα ζωήν, και κόσμον έχω νέον·
εν των ονείρων τω ευρεί ευρίσκομαι πεδίω —
δος, δος να πίω!
Και αν ήναι δηλητήριον, και ανεύρω την πικρίαν
της τελευτής εντός αυτού, εύρον πλην ευτυχίαν,
τέρψιν, χαράν, και έπαρσιν εν τω δηλητηρίω·
δότε να πίω!»
(Βακχικόν, 1886)
Έπειτα από τις δημοσιεύσεις αυτές, ακολούθησαν πέντε χρόνια σιωπής, αφιερωμένα στην επίμονη αναζήτηση νέων προσανατολισμών. Η σταδιοδρομία του στον χώρο της τέχνης αρχίζει ουσιαστικά στα 28 του έτη, το 1891, τότε που οι προσπάθειές του αποκτούν καλύτερη προοπτική και ο μέτριος ποιητής μετατρέπεται σταδιακά σε ιδιώνυμο αριστοτέχνη.
Από το 1891 έως το 1904 εργαζόταν πυρετωδώς για να στεριώσει την ποιητική του φήμη με δύο τρόπους: δημοσιεύοντας ποιήματα σε εφημερίδες, περιοδικά και ετήσια ημερολόγια και διανέμοντας τα ποιήματά του ιδιωτικά ως μονόφυλλα, δημιουργώντας σταθερή φιλολογική βάση στην Αλεξάνδρεια.
«Χωρίς περίσκεψιν, χωρίς λύπην, χωρίς αιδώ
μεγάλα κ’ υψηλά τριγύρω μου έκτισαν τείχη.
Και κάθομαι και απελπίζομαι τώρα εδώ.
Άλλο δεν σκέπτομαι: τον νουν μου τρώγει αυτή η τύχη·
διότι πράγματα πολλά έξω να κάμω είχον.
A όταν έκτιζαν τα τείχη πώς να μην προσέξω.
Aλλά δεν άκουσα ποτέ κρότον κτιστών ή ήχον.
Aνεπαισθήτως μ’ έκλεισαν από τον κόσμον έξω».
(Τείχη, 1896)
Το 1904/5 κυκλοφόρησε μόνος του το πρώτο τεύχος που περιείχε 14 από τα πιο γνωστά ποιήματά του και το 1910 το δεύτερο τεύχος με 21 ποιήματα.
Έναν χρόνο αργότερα, το 1911, πραγματοποιήθηκε η μεγάλη στροφή στην ποίησή του, καθώς ο ίδιος αποδεσμεύτηκε από τις βαριές επιρροές του ρομαντισμού, του παρνασσισμού και του συμβολισμού και άρχισε οριστικά να κατακτά τη προσωπική του ποιητική γλώσσα. Έτσι, σε σύντομο χρονικό διάστημα, αναγνωρίστηκε ως σπουδαία ποιητική παρουσία στην Ελλάδα και την Ευρώπη με φανατικούς θαυμαστές, αλλά και φανατικούς αντιπάλους. Ταυτόχρονα με την αλλαγή αυτή στην ποίησή του, άλλαξε και ο τρόπος ζωής του˙ αποσύρθηκε από την κοσμική δράση και έγινε περισσότερο ιδιωτικός, σηματοδοτώντας με τον τρόπο αυτό την “ώριμη” περίοδο της λογοτεχνικής του πορείας.
«Σώμα, θυμήσου όχι μόνο το πόσο αγαπήθηκες,
όχι μονάχα τα κρεββάτια όπου πλάγιασες,
αλλά κ’ εκείνες τες επιθυμίες που για σένα
γυάλιζαν μες στα μάτια φανερά,
κ’ ετρέμανε μες στη φωνή – και κάποιο
τυχαίον εμπόδιο τες ματαίωσε.
Τώρα που είναι όλα πια μέσα στο παρελθόν,
μοιάζει σχεδόν και στες επιθυμίες
εκείνες σαν να δόθηκες – πώς γυάλιζαν,
θυμήσου, μες στα μάτια που σε κύτταζαν·
πώς έτρεμαν μες στη φωνή, για σε, θυμήσου, σώμα».
(Θυμήσου, σώμα… 1918)
Ο ποιητής της Ιστορίας.
Μέσα από το έργο του επιβεβαιώνεται η επικυριαρχία της Ιστορίας στην καβαφική απόπειρα να συγκροτηθεί ένα καινούριο και ξεχωριστό ποιητικό πεδίο˙ «ο Καβάφης και η Ιστορία», «ο Ιστορικός Καβάφης», «Ιστορία και Ποίηση»: όλες αυτές οι θεματικές ενισχύθηκαν πρωτογενώς από άμεσες ή έμμεσες δηλώσεις του ποιητή ότι τα ποιήματά του διακρίνονται σε «ιστορικά, ηδονικά και φιλοσοφικά» και ότι «αν δε γινόταν ποιητής, θα γινόταν ιστορικός». Εξ αρχής και ενδογενώς, λοιπόν, η καβαφική ποίηση συνδέεται με την Ιστορία ως πρωταρχικό συστατικό της ποιητικής γραφής.
«Είν’ οι προσπάθειές μας, των συφοριασμένων·
είν’ η προσπάθειές μας σαν των Τρώων.
Κομμάτι κατορθώνουμε· κομμάτι
παίρνουμ’ επάνω μας· κι αρχίζουμε
νάχουμε θάρρος και καλές ελπίδες.
Μα πάντα κάτι βγαίνει και μας σταματά.
Ο Αχιλλεύς στην τάφρον εμπροστά μας
βγαίνει και με φωνές μεγάλες μας τρομάζει.–
Είν’ η προσπάθειές μας σαν των Τρώων.
Θαρρούμε πως με απόφασι και τόλμη
θ’ αλλάξουμε της τύχης την καταφορά,
κ’ έξω στεκόμεθα ν’ αγωνισθούμε.
Αλλ’ όταν η μεγάλη κρίσις έλθει,
η τόλμη κ’ η απόφασίς μας χάνονται·
ταράττεται η ψυχή μας, παραλύει·
κι ολόγυρα απ’ τα τείχη τρέχουμε
ζητώντας να γλυτώσουμε με την φυγή.
Όμως η πτώσις μας είναι βεβαία. Επάνω,
στα τείχη, άρχισεν ήδη ο θρήνος.
Των ημερών μας αναμνήσεις κλαιν κ’ αισθήματα.
Πικρά για μας ο Πρίαμος κ’ η Εκάβη κλαίνε».
(Τρώες, 1900)
Τα ιστορικά του ποιήματα, τα συνέθεσε βιώνοντας την ατμόσφαιρα μιας πόλης που έγινε κατά το ελληνιστικό της παρελθόν σταυροδρόμι πολιτισμών. Οι ήρωές του είναι γνωστά ιστορικά πρόσωπα ή γεννήματα της φαντασίας του και ο ποιητής αφηγείται στους χαρακτήρες που πλάθει ανθρώπινες συμπεριφορές σημαδεμένες από πρόσκαιρο της επιτυχίας και τη μοίρα που εξουδετερώνει την ανθρώπινη θέληση. Πόλεις της ανατολικής Μεσογείου και ιδιαίτερα η Αλεξάνδρεια, είναι οι τόποι όπου λαμβάνουν χώρα τα περιστατικά των ποιημάτων και με βάση το περιεχόμενό τους χαρακτηρίζονται από τους ερευνητές της καβαφικής ποιητικής ως ψευδοϊστορικά, ιστορικοφανή και ιστοριογενή.[............................................]
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου