«Συσχετίσεις – η Οπτική τέχνη συνομιλεί με τις Τέχνες, τις Επιστήμες και τα Γράμματα (Μέρος ΙI)»

«Ο κόσμος της τέχνης δεν είναι τίποτα άλλο παρά ένας άυλος κόσμος που γίνεται χειροπιαστός μέσα από τις εικόνες που παράγει και τα συναισθήματα που διεγείρει.»
Ιας / Από το Άγραφο βιβλίο

Στο προηγούμενο μέρος του άρθρου* είχα αναφερθεί στις διαφορετικές εκφάνσεις που μπορεί να έχει η ζωγραφική τέχνη σχετικά με τη μορφή ή τη δομή του έργου και στη συσχέτιση με άλλα είδη τεχνών – κυρίως τη συγγένειά της με την ποιητική πράξη. Αναφέρθηκαν οι δύο κεντρικοί άξονες σύνταξης της ζωγραφικής επιφάνειας: τα εσωτερικά στοιχεία (απεικόνιση) και τα εξωτερικά στοιχεία (δομικότητα/σύνταξη) για την άρθρωση του περιεχομένου της. Τα καλλιτεχνικά κινήματα γενικότερα λειτουργούν παράλληλα σε μια κοινή γραμμή, αφού η ζωγραφική δημιουργία αποτυπώνει κατά εποχή τον ίδιο χαρακτήρα με την ποιητική ή τις υπόλοιπες τέχνες. Η ποίηση για παράδειγμα του Νίκου Εγγονόπουλου εμφάνισε την ίδια πνευματική, φαντασιακή σκέψη με τη ζωγραφική του, μέσα στο πλαίσιο του κινήματος του Υπερρεαλισμού, ενώ ο Pablo Picasso ανέπτυξε την ίδια πολυεστιακή οπτική του Κυβισμού στις συγγραφικές του δημιουργίες, σπάζοντας την ποιητική ροή σε λέξεις, σε νοηματικά σύνολα που γίνονταν αντιληπτά περικυκλώνοντας τις έννοιες, αφομοιώνοντας τις πλευρές – ακριβώς όπως συμπυκνώνει η καθημερινότητα τον χρόνο ή η βιασύνη εξοβελίζει τον χώρο. Από την άλλη, πάλι, συμβαίνει οι τέχνες να αλληλοεπηρεάζονται κι ας ανήκουν πολλές φορές σε άλλα ρεύματα. Ο ποιητής Οδυσσέας Ελύτης πολλά χρόνια αργότερα γράφει τον «Ύπνο των Γενναίων» (1960) εμπνευσμένος από την Γκουέρνικα [Γκερνίκα] του Picasso (1937) ανακαλώντας σε δύο στροφές την εικόνα του έργου με ρεαλιστικό τρόπο, επιφορτίζοντάς τη λεκτικά με το δικό του βαθύ ανθρώπινο συναίσθημα:

[…]
4 (Το ’να χέρι μπρος, έλεγες πολεμούσε ν’ αρπαχτεί απ’ το
μέλλον, τ’ άλλο απ’ την έρμη κεφαλή, στραμμέ-
νη με το πλάι,
5 Σα να θωρεί στερνή φορά, μέσα στα μάτια ενός ξεκοι-
λιασμένου αλόγου, σωρό τα χαλάσματα καπνίζοντας)
[…]

Φαίνεται πως και η ποίηση και η ζωγραφική είναι μια διαδικασία λεκτικής, εικονογραφικής προσέγγισης στον εσωτερικό κόσμο της ανθρώπινης ψυχής. Εάν δεχθούμε την ύπαρξη της ψυχής, αυτή σίγουρα κατοικεί στα όνειρα που παράγουμε και αναδιατυπώνουμε με κάθε τρόπο στον εξωστρεφή μας κόσμο. Τι εκφράζουν όμως οι δύο αυτές διαφορετικές μορφές τέχνης; Ο Κινέζος τοπιογράφος Guo Xi (11ος αιώνας) διερεύνησε το ζήτημα της χρήσης των ποιημάτων ως θέματα στη ζωγραφική, το εάν και πότε η ζωγραφική εικόνα εκφράζει μια ποιητική ιδέα ή εάν διατηρεί την ίδια ευαισθησία. Ο ίδιος διατύπωσε τη σκέψη ότι: «το ποίημα είναι μια ζωγραφική χωρίς φόρμες και η ζωγραφική είναι ένα ποίημα με φόρμες». Κατά τον Ferdinand de Saussure επίσης η γραφή αναπαριστά τη γλώσσα, ενώ για τον Ευάγγελο Ζωίδη ο οπτικός αλφαβητισμός είναι η ικανότητα ανάγνωσης, ερμηνείας ή δημιουργίας νοήματος από μια πληροφορία που παρουσιάζεται με τη μορφή της εικόνας. Τα ιδεογραφήματα είναι ένα ιδανικό παράδειγμα για να δούμε τη γραφή ως την οπτικοποιημένη εκφορά μιας ιδέας. Η διαδικασία κατανόησης ενός ποιητικού έργου ξεκινά με την αποσαφήνιση των λέξεων και της σύνταξής τους σε κάποιο νόημα. Η αναπαράσταση μεταφέρει το νόημα. Είναι γεγονός πως στις κατά περιόδους εποχές της αναπαραστατικής ζωγραφικής τα μηνύματα περνούν μέσω της σαφήνειας των απεικονιστικών της στοιχείων – ακόμα κι αν σε αυτά υπάρχει μια υπερβατική ή ρεαλιστική διάθεση. Τι συμβαίνει όμως με τα πιο σύγχρονα έργα; Με την ελευθερία που επέφερε η ιμπρεσιονιστική οπτική (ως προς τη θέαση του πραγματικού κόσμου – αποσπασματική εικόνα, ατμοσφαιρική αποτύπωση κ.ά.) και την εμφάνιση επόμενων καλλιτεχνικών κινημάτων το εικονογραφικό σύστημα αποδομήθηκε, ακόμα και η δομικότητα της ίδιας της έννοιας του συστήματος αναθεωρήθηκε, συνεταιρίζοντας ενίοτε εικόνα και λόγο σε ασύντακτα σύνολα αντιφατικών στοιχείων. Για παράδειγμα, στο Τεχνικό Μανιφέστο της Φουτουριστικής Λογοτεχνίας (1912) το παιχνίδι από τη νοηματοδότηση στην ελεύθερη φαντασία ενεργοποίησε μια σειρά από λεκτικές αποδομήσεις: οι λέξεις αποδεσμευμένες από τον ορθολογικό έλεγχο των στίξεων –μέσω της αντικατάστασης από μουσικά ή μαθηματικά σύμβολα– έφεραν άλλες μορφές ποιητικής και εικονογραφικής μεταφοράς. Στο μανιφέστο επίσης του Ντανταϊσμού (1916), ο Τristan Tzara αναφέροντας ότι: «Dada δεν σημαίνει τίποτα» διέτεινε ότι αφού δεν υπάρχει μία και μόνη αλήθεια, ο ορθολογισμός στη σκέψη δεν βοηθά καθόλου. Στην ιδέα δε ότι ο καθένας κοιτά τα πράγματα από τη θέση του (η εμπειρία δεν είναι τίποτα άλλο παρά το αποτέλεσμα της τυχαιότητας και των ατομικών ιδιοτήτων), τα ποιητικά σύνολα των Νταντά, όπως και τα οπτικά τους κολάζ, ήταν λέξεις και εικόνες ανασυνταγμένες σε μια παράλογη τυχαία σειρά.

Η επιστήμη έρχεται με την τεχνολογία κι ενώνει πια τις ατραπούς των τεχνών, κι αυτό φέρνει μαζί μια μακριά συζήτηση για τις συσχετίσεις που επίκεινται στις τέχνες και τα γράμματα.

Υπάρχουν φορές που με μια ματιά στην οπτική ενός ζωγραφικού πίνακα και στο νόημα ενός ποιήματος οδηγούμαστε σε αμφίδρομες διασταυρώσεις, σε σημεία δηλαδή που εγγίζονται τόσο διακριτά οι δύο τέχνες ώστε να λειτουργούν ως εσωτερικά κλειδιά που ξεκλειδώνουν έναν ατέρμονο, κοινά ιδεατό κόσμο: τον κόσμο της μορφής. Η Αισθητική, ως φιλοσοφική μελέτη των τεχνών, ερμήνευσε τα καλλιτεχνικά έργα ως έναν συνδυασμό ύλης και μορφής που ο καλλιτέχνης επιτυγχάνει μορφοποιώντας τα προσωπικά, κάθε φορά, υλικά του: ο ζωγράφος τα χρώματα, ο μουσικός τις νότες, ο λογοτέχνης τα νοήματα. Ο Picasso έλεγε πως: «Η ζωγραφική δεν είναι ποτέ πεζός λόγος, είναι ποίηση, είναι γραμμένη με στίχους με πλαστικές ομοιοκαταληξίες». Πολύ αργότερα ο φιλόσοφος Marshall McLuhan θα διακηρύξει ότι στον ευρύτερο κόσμο των επικοινωνιών του 20ού αιώνα «το μέσον είναι το μήνυμα». Και ήταν η εποχή εκείνη όπου τα νέα μέσα έκαναν την εμφάνισή τους στην τέχνη και τα γράμματα, με την τηλεόραση να μετατρέπεται σε καλλιτεχνικό εργαλείο και την εννοιολογική τέχνη να οργανώνει το νόημα σε μια πλήρη εκδοχή εικόνας-λόγου. Επιπλέον, ο συγγραφέας/ερευνητής του πειραματικού κινηματογράφου Gene Youngblood στο βιβλίο του Expanded Cinema (1970) αναφέρει πως «το σύμβολο είναι το βασικό όργανο της σκέψης». Οι καλλιτέχνες, οι επιστήμονες, οι ποιητές και οι φιλόσοφοι, προκειμένου να διερευνήσουν τη σκέψη και τη λειτουργία της, αποκαλύπτουν με τα νέα μέσα καινούργια σύμβολα που εμπλουτίζουν τα σύγχρονα πεδία. Μέσα όμως από την επιρροή της φιλοσοφικής σκέψης στον λόγο και τα γράμματα, αυτή η ισχυρή θέση του μέσου στο κοινωνικό γίγνεσθαι έφερε και μια βαθιά τομή στη νοηματική υπόσταση του καλλιτεχνικού έργου. Η εννοιολογική τέχνη είναι ένα τέτοιο σαφές παράδειγμα. Ο Joseph Kosuth με το έργο του Μία και Τρεις Καρέκλες (1965) παρουσιάζει την έννοια μιας καρέκλας (λήμμα), την εικόνα της (φωτογραφία) και το αντικείμενο (καρέκλα) σε μια ενότητα όπου λέξεις, εικόνα και έννοια συμπίπτουν στο ίδιο συμπέρασμα: Να η καρέκλα στην ολότητά της! Κανένα διάνθισμα, καμία φιλολογική διάθεση, όμως η ποιητική χροιά του εν λόγω καλλιτεχνικού έργου βρίσκεται στην κυριολεξία, τη σαφήνεια και την απλή ιδέα. Είναι αλήθεια ότι κι ο ποιητικός λόγος σήμερα ξαναβρίσκει την καθαρότητά του μέσα από αφηγηματικές διαδρομές όπως είναι ο ελεύθερος στίχος κ.λπ., εντάσσοντας στην καθημερινότητα μια πολύπλευρη διαδρομή ανάμεσα στην ποιητικότητα της εικόνας και την ποιητική εικονοπλασία, μετατρέποντας κάθε μορφή λόγου σε πεδίο συγκίνησης. Σε ένα απόσπασμα του ποιήματος της Κατερίνας Γώγου «Θα ’ρθει ο καιρός» (1981), διαγράφεται αυτή η αφηγηματική καθαρότητα που υποδηλώνει περισσότερο την τάση προς έναν ευθύ κοινωνικοπολιτικό σχολιασμό, σε μια συγκίνηση που δεν υπονοεί αλλά εννοεί μια κοινώς αποδεκτή κι αναγνωρίσιμη πραγματικότητα:

Θα ’ρθει καιρός
που θ’ αλλάξουν τα πράγματα.
Να το θυμάσαι Μαρία.
Θυμάσαι Μαρία στα διαλείμματα
εκείνο το παιχνίδι που τρέχαμε
κρατώντας τη σκυτάλη;
Μη βλέπεις εμένα, μην κλαις.
Εσύ είσαι η ελπίδα.
[…]
Οι άνθρωποι, σκέψου,
θα μιλάνε με χρώματα
κι άλλοι με νότες
να φυλάξεις μοναχά
σε μια μεγάλη φιάλη με νερό
λέξεις κι έννοιες σαν κι αυτές:
απροσάρμοστοι, καταπίεση,
μοναξιά, τιμή, κέρδος, εξευτελισμός
για το μάθημα της Ιστορίας
[…]

Για τον φιλόσοφο Martin Heidegger «το ποιητικό κείμενο δεν είναι αποτέλεσμα ψύχραιμης εφαρμογής κάποιας τεχνικής ή θεωρίας, αλλά διέπεται από ένα κρυφό πάθος, γι’ αυτό επιζητά το αντίστοιχο πάθος του ερμηνευτή που θα το αναδείξει». Ο θεατής, ο ακροατής, ο αναγνώστης βρίσκονται πλέον στη βάση της καλλιτεχνικής δημιουργίας. Σήμερα έχουμε να κάνουμε με τρεις σημαντικούς παράγοντες που συμπράττουν ισόβαθμα στη δομή ενός έργου: τον πομπό (δημιουργός), τον δέκτη (θεατής κ.λπ.) και το μέσον (λέξεις, μορφές κ.λπ.). Στα διαδραστικά έργα των εικαστικών καλλιτεχνών π.χ. ο θεατής μετατρέπεται σε διαλεκτικό μέρος του έργου, ακουμπά δηλαδή στο σημείο εκκίνησης ως συνεργός μιας εκ βαθέων διαπολιτισμικής συνομιλίας εικόνας, λόγου και κοινωνικής ιδέας. Το μέσον γίνεται ο διαμεσολαβητής του μηνύματος, ενώ η εικόνα συχνά προσπερνά τη νοηματική, αφηγηματική της καταγραφή, για να φτάσει στην πολυσύνθετη γλώσσα μιας αισθητικής της τέχνης, όπου χώρος και χρόνος ενσωματώνονται σ’ ένα ενιαίο συνειδησιακό γεγονός. Η επιστήμη έρχεται με την τεχνολογία κι ενώνει πια τις ατραπούς των τεχνών, κι αυτό φέρνει μαζί μια μακριά συζήτηση για τις συσχετίσεις που επίκεινται στις τέχνες και τα γράμματα.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
De Saussure, F., Μαθήματα γενικής γλωσσολογίας (Αθήνα: εκδ. Παπαζήση, 1979).
Ζωίδης, Ε., Κριτική θεωρία και Οπτική επικοινωνία (Αθήνα: εκδ. Ίων, 2011).
Τζαρά, Τ., Μανιφέστο του Ντανταϊσμού (Αθήνα: εκδ. Αιγόκερως, 1980).
Τζαβάρας, Γ., Στοχασμός και ποίηση: Χάιντεγγερ και Χαίλντερλιν (Αθήνα: bookstars, 2017).
Γώγου, Κ., Σφέτσας Κ., Στο δρόμο, LP, Soundrack, Coloumbia, 1981.
Youngblood, G., Expanded Cinema (Canada: ed. Clarke, Irwin & Company Limited, N. York: ed. P. Dutton & Co., Inc., 1970).
Ασσάνη, Ι., Οπτικοακουστικές αναπαραστάσεις, προβολές και γραφικές εφαρμογές με εικαστικό χαρακτήρα. Η χρήση της τεχνολογίας του Projection Mapping στις Εικαστικές τέχνες, διπλωματική Ε.Α.Π., 2019.

ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΟΙ ΤΟΠΟΙ
– Cutlure book, Η εικόνα ως λυρικός τρόπος στην στοχαστική ποίηση του Μπαλασόπουλου – Κριτική από τον Δήμο Χλωπτσιούδη, στον διαδικτυακό τόπο:
https://www.culturebook.gr/kritiki-parousiasi/h-eikona-os-lyrikos-tropos-stin-stohastiki-poihsi-tou-balasopoulou-kritiki-apo-ton-dimo-chloptsioudi.html, ημ. ανάκτησης 20/10/2022.
– Fractal, Θανάσης Πάνου, Ποίηση – Εικονοποίηση – Οπτικοποίηση, στον διαδικτυακό τόπο:
https://www.fractalart.gr/eikonopoiisi/, ημ. ανάκτησης 20/10/2022.
– Marshall McLuhan, https://www.marshallmcluhan.com/, ημ. ανάκτησης 5/11/2022.
– MoMa, J. Kosuth, One and Three chairs, https://www.moma.org/collection/works/81435, ημ. ανάκτησης 5/11/2022.

Στο εικαστικό:
1. Ν. Εγγονόπουλος, Ποιητής και μούσα, 1938, πηγή: Εθνική Πινακοθήκη
2. Guo Xi, Early spring, 1072, πηγή: National Palace Museum, Taiwan
3. Hannah Hoch, Cut with the Dada kitchen knife through the last Weimar Beer, 1919, πηγή: National Gallerie, Berlin
4. J. Kosuth, One and Three chairs, 1965, πηγή: MoMa