Άλλος ένας Μενδώνειος άθλος: καρατόμησε τον Τσουκαλά για να βάλει τον κύριο Τίποτα!

Άγνωστε φίλε: δυο-τρία λόγια για τον Τσουκαλά και τον άλλο

Κώστας Δουζίνας

11-13 λεπτά

efsyn.gr

---

Διάβασα στην «Εφημερίδα των Συντακτών» ότι η κυβέρνηση αντικατέστησε τον πρόεδρο του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού (ΕΙΠ), Κωνσταντίνο Τσουκαλά, με τον Νίκο Κούκη, υπεύθυνο Λυκείου στα Εκπαιδευτήρια Δούκα, κάποιον που πρόσφατα απέκτησε μεταπτυχιακό στην «Εκπαιδευτική Ηγεσία» (;) από το ιδιωτικό Ευρωπαϊκό Πανεπιστήμιο Κύπρου.

Θα αντικατασταθούν επίσης ο αντιπρόεδρος Ηλίας Νικολακόπουλος και τα μέλη του Δ.Σ., μεταξύ των οποίων η Αθηνά Αθανασίου, ο Γιάννης Ψυχοπαίδης, ο Μιχάλης Σπουρδαλάκης. Δεν χρειάζεται να κάνουμε συγκρίσεις μεταξύ του πιο γνωστού διεθνώς Ελληνα κοινωνικού επιστήμονα και του νέου πρόεδρου. Θα μιλήσω, λοιπόν, για το μάθημα του Τσουκαλά που σήμερα είναι πιο επίκαιρο από ποτέ.

«Ω φίλε, δεν υπάρχουν φίλοι», έλεγε ο Montaigne επαναλαμβάνοντας τον Αριστοτέλη. «Ω αγαπητέ φίλε που δεν σε ξέρω» θα παραφράσω παραδοξολογώντας. Τον Τσουκαλά τον ξέρω ελάχιστα και πάρα πολύ. Εχουμε συναντηθεί, συνήθως βράδια, εδώ κι εκεί σε περίεργα μέρη στη Νέα Υόρκη, το Μάντσεστερ, το Λονδίνο, την Αθήνα. Αλλά τον ξέρω και πάρα πολύ - μια και η σκέψη του είναι η πιο κοντινή και φίλια για μένα. Μια σκέψη με την οποία διαλέγομαι για χρόνια, όπως με λίγες άλλες, λόγου χάριν αυτή της Αθανασίου.

Με τον Τσουκαλά η σχέση μου είναι σαν one night stand, παροδικά και γρήγορα και ταυτόχρονα βαθιά και life-changing όπως μόνο μεγάλες αγάπες και ιδέες δημιουργούν. Για τη χάρη του λόγου, άγνωστε φίλε. Ποια χάρη λόγου μάς καλεί να σκεφτούμε ο Τσουκαλάς;

Μπορεί η «θεωρία» ή η «φιλοσοφία» να βοηθήσει να κατανοήσουμε το νόημα του κόσμου και να διαμορφώσουμε μια πολιτική της αντίστασης; Ποια είναι η λειτουργία των σκεπτόμενων, ποιος είναι ο ρόλος της κριτικής σε ένα περιβάλλον όπου η θεωρητική ενασχόληση αντιμετωπίζεται με κριτήρια μάνατζμεντ, που ανταμείβουν ό,τι είναι ακίνδυνο, συμβατικό, κοινότοπο; Πώς μπορεί ο μοναχικός διανοούμενος, την απομόνωση του οποίου γενίκευσε η πανδημία, να σκεφτεί αυτό που υπερβαίνει τη μοναχικότητα και μοναδικότητα της σκέψης;

Δεν έχω να προτείνω απλές ή αδιάψευστες απαντήσεις αλλά έχω σίγουρο οδηγό τον άγνωστο φίλο. Οι κατεστημένοι διανοούμενοι έχουν πολύ συχνά επιλέξει μια ζωή συμβιβασμού, προσβλέποντας στην επόμενη προαγωγή, τηλεοπτική εμφάνιση ή ερευνητικό κονδύλι. Εχουν συχνά ακολουθήσει πιστά τις προσταγές του κράτους, του έθνους ή της ιδεολογίας. Είναι οι κοσμοπολίτες με την ταξική συνείδηση του jet set και την κάρτα frequent flyer.

Είναι αυτοί που μας λένε «τι χρειάζεται η κοινωνική δικαιοσύνη;», αφού έχουμε Συνήγορο του Πολίτη και ανθρώπινα δικαιώματα - όχι βέβαια για τους πρόσφυγες και τους ανέργους. Αυτοί που υποστήριξαν την κατάργηση του ακαδημαϊκού ασύλου και τη διατήρηση των προσφύγων σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Αυτοί που, έχοντας αντλήσει από το δημόσιο ταμείο για δεκαετίες, λένε τώρα στους απολυμένους και τους ανέργους ότι χρειάζονται ελάχιστη οικονομική βοήθεια πριν από τη νέα κρίση, γιατί οι θυσίες τους είναι για το καλό της πατρίδας.

Είναι οι οργανικοί διανοούμενοι ενός κοινωνικοπολιτικού συστήματος -και της συμβολικής του τάξης- που οδήγησε στην κρίση του 2010, εμφάνισε την αγορά σαν αντικαταστάτρια του δημόσιου συμφέροντος και του συστήματος υγείας.

Γύρισε βέβαια σ’ αυτά τα προσωρινά και επιφανειακά για να σώσει τον κόσμο και τον εαυτό της από την πανδημία και τώρα προσπαθεί να επιστρέψει στο status quo του αρπακτικού καπιταλισμού. Ηττημένοι θεωρητικά και ιδεολογικά, γίνονται υποκριτικά υπερασπιστές του Δημόσιου για να το εγκαταλείψουν αμέσως μετά στους λύκους της αγοράς. Προπαγανδιστές της ηθικής και του νόμου, μπερδεύουν την ιδιωτική τους εξουσία με τη δημόσια αρετή.

Κυρίαρχο είναι το μοντέλο του πολιτιστικού καθωσπρεπισμού και των αμόρφωτων με τα πολλά πτυχία - στην περίπτωση του κ. Κούκη, ενός προβληματικού άνευ αντικειμένου, αυτό που λένε στην Εσπερία micky mouce πτυχία. Η καθωσπρέπει διανόηση υπόσχεται μεγαλύτερη δόση νεοφιλελευθερισμού και celebrities culture σύμφωνα με την αρχή της Mae West «you can never get enough of a good thing».

«Λίγη προσπάθεια ακόμη, πατριώτες», μας λένε, «και θα γίνουμε τελικά πλήρως Ευρωπαίοι», θυμίζοντας τον θρυλικό Μαρκήσιο ντε Σαντ, όταν οι Ευρωπαίοι ταρακουνημένοι από την τεράστια κρίση επανεξετάζουν τις θεμελιακές τους αξίες. Οι Ευρωπαίοι μπορεί να το κάνουν, οι Ελληνες δεν ξεγελιούνται.

Εδώ έρχεται η σκέψη του Τσουκαλά να ταρακουνήσει τα δικά μας κυρίαρχα νοήματα. Από την εποχή του Σωκράτη, η γνώση και η αλήθεια είναι οι αχώριστοι σύντροφοι της δικαιοσύνης και της ομορφιάς. Υπόληψη και τιμή της σκέψης είναι να μιλάει στην εξουσία για την αλήθεια και τη δικαιοσύνη. Το μάθημα του Τσουκαλά πρέπει να γίνει αρχή της επανεκκίνησης για τους σκεπτόμενους και το Πανεπιστήμιο.

Η σκέψη πρέπει να λειτουργεί άνευ όρων, για την ακρίβεια, η σκέψη είναι η ίδια η εμπειρία του απροϋπόθετου, του να θέτουμε ερωτήματα για τα πάντα, ακόμα και για την ίδια την αξία τού να θέτουμε ερωτήματα ή για την αξία της αλήθειας στην εποχή της μετα-αλήθειας.

Σήμερα η αλήθεια έχει γίνει περιουσία των τεχνοκρατών, η ηθική επιδαψίλευση της εξουσίας, η πολιτική λογιστικές διαπραγματεύσεις των ελίτ. Και όπως αλήθεια, ηθική και πολιτική σιγά σιγά εξασθενούν και εξαφανίζονται, έτσι χάνεται και η αισθητική, το ωραίο, η αρχή που πάντα υπηρέτησε ο Τσουκαλάς και η μόνη κρίση, κατά Καντ, που φέρνει μαζί το γνωστικό και το πρακτικό.

Ας μιλήσω λοιπόν γρήγορα και συμπυκνωμένα για την ετερότητα και την ταυτότητα, τη νέα οντολογία που ο φίλος υποψιάζεται και ιχνηλατεί. Η φιλοσοφική μας παράδοση έχει υποστηρίξει πειστικά ότι η μεταφυσική της εποχής μας είναι η μεταφυσική της αποδόμησης της ουσίας και της ύπαρξης ως σημασίας.

Η θεωρία έχει αποδημήσει αποτελεσματικά, ίσως υπερβολικά αποτελεσματικά, το νόημα και την αξία. Σ’ αυτό το τελικό στάδιο της εκκοσμίκευσης, οι κυρίαρχες πολιτικές και πολιτισμικές δυνάμεις ανήγγειλαν το τέλος της Ιστορίας και ανέδειξαν τον μηδενισμό του Λεβιάθαν σε υπέρτατη αξία. Παγκοσμιοποιημένος μηδενισμός, η στρατηγική του κορονοϊού και της πολιτικής του εκμετάλλευσης.

Σ’ αυτόν τον μηδενισμό απαντάει η οντολογία αντίστασης του Τσουκαλά. Τη βλέπουμε καθημερινά στις πόλεις φιλοξενίας, αλληλεγγύης και αντίστασης, όπου υπόγειες και ταπεινές ομάδες στήνουν τα δίκτυα αλληλοβοήθειας για τους αδύναμους, τους πρόσφυγες, τους αρρώστους.

Καλοί Σαμαρείτες μιας εκκοσμικευμένης αγάπης, μιας φιλανθρωπίας μακριά από τον «ανθρωπισμό» που κάνει τον άνθρωπο εχθρό του πλανήτη, μακριά από έναν χριστιανισμό μιας Εκκλησίας-εξουσίας, μακριά από τον κοσμοπολιτισμό ενός παγκοσμιοποιημένου μηδενισμού. Μακριά από τον κουτοπόνηρο κοσμοπολιτισμό μιας επετειακής χριστουγεννιάτικης φαντασμαγορίας.

Από τους Στωικούς στη Ρώμη, από τον χριστιανισμό στις σταυροφορίες και τις κατακτήσεις, από τον εκσυγχρονισμό στην αποικιοκρατία, από τα ανθρώπινα δικαιώματα στο Ιράκ και στη Συρία κάθε οικουμενισμός κατέληξε σε παγκόσμια αυτοκρατορία, κάθε κανονιστικός κοσμοπολιτισμός σε μηδενιστική παγκοσμιότητα.

Τέτοια είναι σήμερα η παγκοσμιοποίηση της πανδημίας, δηλαδή το παγκόσμιο ως απουσία του κόσμου. Κάθε εξουσία, κάθε Λεβιάθαν αποζητά ηθική νομιμοποίηση και αυτός είναι σήμερα ο ρόλος των κατεστημένων διανοουμένων, αυτός είναι ο ρόλος που καταγγέλλει ο Τσουκαλάς με τη ζωή και το έργο του.

Στην οντολογία της αλληλεγγύης του Τσουκαλά που σήμερα ξετυλίγεται, κάθε άνθρωπος είναι ένας κόσμος, το σημείο όπου διαπλέκονται και συμπυκνώνονται γεγονότα και ιστορίες του παρελθόντος, άνθρωποι και συναντήσεις, φαντασιώσεις, επιθυμίες και όνειρα, ένα σύμπαν μοναδικών νοημάτων και αξιών.

Κάθε κόσμος είναι ένα σημείο έκστασης, ανοίγματος και απομάκρυνσης, ένα σημείο όπου βρισκόμαστε έξω από τον εαυτό μας, μέσα στην έκθεση και το μοίρασμα με τους άλλους, αθάνατοι στη θνητότητά μας, συμβολικά πεπερασμένοι αλλά φαντασιακά άπειροι. Η ύπαρξη, μόνη μας ουσία. Ο άλλος ως μοναδική, απαράμιλλη πεπερασμένη ύπαρξη με φέρνει σε επαφή με την άπειρη ετερότητα. Σε αυτή την οντολογία, κόσμος είναι η μεταξύ μας συνύπαρξη, ο εαυτός μας ως άλλος, το να γινόμαστε ο εαυτός μας μέσα από την ετερότητα.

Οπως μας μαθαίνει ο άγνωστος φίλος, βιολογική και πνευματική αλληλεγγύη σημαίνει ενσυναίσθηση, σχέση, απεύθυνση, μετάδοση, δωρεά, παρουσίαση κάθε οντότητας ή ύπαρξης προς τις άλλες. Σημαίνει -έχει νόημα δηλαδή ως- συνένωση πολλαπλών και μοναδικών κόσμων, που ο καθένας εκτίθεται στους άλλους καθώς μοιράζονται τον κόσμο, τις επιθυμίες, τις στεναχώριες, τις ελπίδες.

* Καθηγητής του Πανεπιστημίου του Λονδίνου και πρόεδρος του Ινστιτούτου «Νίκος Πουλαντζάς»