Κι όμως, μοιάζουμε πολύ περισσότερο απ' όσο νομίζουμε
Οι άνθρωποι, όσο και κάθε άλλη μορφή ζωής σ' αυτόν τον πλανήτη, έχουμε βγει από την ίδια διεργασία, είμαστε προϊόντα του ίδιου «εργοστασίου».
Η βασική μας διαφορά -και το βασικό πλεονέκτημά μας έναντι των άλλων- ο μεγάλος μας εγκέφαλος -μάς επέτρεψε να κυριαρχήσουμε πάνω στα υπόλοιπα έμβια όντα, αλλά και γέννησε υποχρεώσεις που πρέπει όλοι να αναλάβουμε απέναντι στο μέλλον του απειλούμενου πλανήτη.
Μ' αυτές τις διαπιστώσεις κλείνει η ομιλία του καθηγητή της Κτηνιατρικής Σχολής του ΑΠΘ Αθανασίου Ντινόπουλου, που δόθηκε πριν από λίγες μέρες στη Θεσσαλονίκη, στο πλαίσιο ενδιαφέρουσας ημερίδας για τη συμπεριφορά των ανθρώπων προς τα ζώα, με πρωτοβουλία της Πανελλαδικής Ζωοφιλικής - Περιβαλλοντικής Ομοσπονδίας.
Το πρώτο μέρος εκείνης της ομιλίας παρουσιάσαμε (με τη μορφή ευρείας περίληψης και με πολλά αυτούσια τμήματα) το περασμένο Σάββατο. Σήμερα, με την ίδια μορφή, παρουσιάζουμε το δεύτερο μέρος της.
Ο καθηγητής Λ. Ζούρος στο βιβλίο του «Ας συμφιλιωθούμε με τον Δαρβίνο»* περιγράφει ορισμένες πολιτισμικές πλάνες που τις ονομάζει ιδιοκεντρισμούς, οι οποίοι κατά τη γνώμη του έχουν ισχυρό βιολογικό υπόβαθρο.
Εγωκεντρισμός είναι η τάση μας να βάζουμε στο κέντρο ό,τι ταυτίζεται με εμάς ή είμαστε μέρος του -και να σπρώχνουμε μακριά μας το ξένο και το διαφορετικό. Στην ακραία του μορφή, εγωκεντρισμός σημαίνει να τοποθετεί κανείς τον εαυτό του στο κέντρο του σύμπαντος.
Ο εγωκεντρισμός περιλαμβάνει τον εγωισμό, αλλά είναι ευρύτερος· αποτελεί μια στάση ενατένισης του κόσμου.
Προέκταση του εγωκεντρισμού είναι ο ανθρωποκεντρισμός. Ο άνθρωπος γίνεται το σημείο αναφοράς του κόσμου.
Ο λοιπός κόσμος, άβιος και έμβιος, στερείται αυταξίας· αποκτά αξία μόνο μέσω της παρουσίας του ανθρώπου. Αυτά δεν χαρακτηρίζουν μόνο τους Ελληνες ή λίγους ακόμη λαούς· χαρακτηρίζουν σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό όλους τους λαούς του κόσμου.
Ενα χαρακτηριστικό τόσο διαχρονικό και με παγκόσμια εξάπλωση δεν μπορεί παρά να έχει ισχυρό βιολογικό υπόβαθρο.
Πράγματι, πρόκειται για προσαρμογή που κάποτε είχε τεράστια αξία για τη συνοχή της ομάδας και την επιβίωση του είδους μας, προσαρμογή που σήμερα έχει σοβαρές παρενέργειες, τόσο στις μεταξύ των ανθρώπων σχέσεις όσο και στη σχέση του ανθρώπου με τον φυσικό κόσμο.
Ολες οι βασικές ιδιότητες που μας κάνουν ανθρώπους προέρχονται, μέσω μιας διαρκούς εξελικτικής διεργασίας, από τραχύτερα γνωρίσματα που υπήρχαν σε μια προγονική ομάδα πρωτευόντων.
Τα πρωτεύοντα αυτά είχαν κληρονομήσει τα χαρακτηριστικά γνωρίσματά τους από λιγότερο προικισμένα ζώα, ως μέρος μιας προοδευτικής διεργασίας που ανάγεται στις πιο πρώιμες εκδηλώσεις της ζωής.
■ Ανατομία
Η ανθρώπινη ανατομία δεν είναι κατασκεύασμα της σημερινής εποχής, αλλά κουβαλά όλες τις προσαρμοστικές αλλαγές που συνέβησαν στη διάρκεια της εξέλιξης των σπονδυλωτών.
Θα παραθέσω μόνο ένα παράδειγμα. Ας πάρουμε τα οστά που σχηματίζουν τον σκελετό στο χέρι του ανθρώπου, στο πρόσθιο άκρο του σκύλου, στο «πτερύγιο» της φάλαινας και στη φτερούγα του πτηνού.
Παρατηρούμε ότι σε όλα αυτά τα διαφορετικά είδη, το πρόσθιο άκρο, αν και χρησιμεύει για διαφορετικό έργο (στον άνθρωπο για να συλλαμβάνει και να χειρίζεται αντικείμενα, στον σκύλο για να στηρίζει το σώμα, στη φάλαινα για να της επιτρέπει να κολυμπά και στο πτηνό για να του επιτρέπει να πετά), αποτελείται ακριβώς από τα ίδια οστά (το βραχιόνιο, τα οστά του αντιβραχίου, δηλαδή την κερκίδα και την ωλένη, τα οστά του καρπού, του μετακαρπίου και τις φάλαγγες των δακτύλων).
Οι ομοιότητες είναι εντυπωσιακές και αποτελούν τεκμήριο της κοινής καταγωγής, ενώ οι διαφορές είναι το αποτέλεσμα της εξελικτικής πίεσης για την επιτέλεση διαφορετικών λειτουργιών.
■ Συναισθήματα
Ας περάσουμε από την ανατομία στην ψυχολογία. Η θεμελιώδης υπόθεση της εξελικτικής ψυχολογίας είναι ότι πολλά κομμάτια της γνωστικής και συναισθηματικής λειτουργίας αποτελούν προϊόντα εξελικτικής προσαρμογής.
Τα συναισθήματα συνδέονταν αρχικά με συγκεκριμένες πράξεις, βασικές για τη διατήρηση της ζωής, όπως είναι η λήψη τροφής και νερού καθώς και το ζευγάρωμα.
Η φυσική επιλογή θα είχε ευνοήσει τέτοια συγκινησιακά συμπληρώματα, δεδομένου ότι ενίσχυαν συμπεριφορές χρήσιμες για την επιβίωση και την αναπαραγωγή.
■ Σύστημα ανταμοιβής
Πράγματι, δύο βασικά κίνητρα επηρεάζουν καθοριστικά τη συμπεριφορά του ανθρώπου: το κίνητρο το άτομο να επιζητά το κέρδος, την ανταμοιβή και την ηδονή και το κίνητρο να αποφεύγει τον πόνο, την οδύνη, την τιμωρία, τις ζημιές και άλλου είδους απώλειες.
Στον άνθρωπο, το σύστημα ανταμοιβής παρουσιάζει μεγάλη ανάπτυξη και είναι υπεύθυνο για τις αισθήσεις της ευχαρίστησης και της ηδονής που συνδέονται με το φαγητό, το ποτό, τον έρωτα (και τη συγγενική του γονική αγάπη), το σεξ, την ομορφιά και, δυστυχώς, τις ουσίες που προκαλούν εξάρτηση.
Επαναλαμβάνω ότι συστήματα ανταμοιβής υπάρχουν σε όλα τα ζώα και εξυπηρετούν τις ανωτέρω συμπεριφορές, ακόμη και την αντίληψη και την απόλαυση της ομορφιάς (τα αρσενικά πουλιά προκειμένου να βρουν το ταίρι τους και να ζευγαρώσουν επιδεικνύουν περίτεχνα στα θηλυκά το όμορφο πτέρωμά τους ή τα λαμπρά τους χρώματα ή, ως σπουδαίοι καλλιτέχνες, κατασκευάζουν την «ερωτική τους φωλιά», «το ερωτικό τους περίπτερο»).
■ Επικοινωνία - γλώσσα
Ορισμένοι ερευνητές υποστηρίζουν ότι η ανάπτυξη των γλωσσικών κέντρων του εγκεφάλου ίσως να οφείλεται απλώς και μόνο στο ότι ο λάρυγγας του ανθρώπου είναι τοποθετημένος μακρύτερα από το στόμα απ' ό,τι στα περισσότερα θηλαστικά, κάτι που είχε αποτέλεσμα την ανάπτυξη του υπερλαρυγγικού χώρου. Η ανατομική αυτή διαφορά επέτρεψε, στη συνέχεια, την ανάπτυξη των κέντρων του λόγου του εγκεφάλου.
Παρ' όλα αυτά, πέρα από τον άνθρωπο, και άλλα ζώα έχουν στοιχειώδεις, στερεότυπες μορφές επικοινωνίας.
Ενα παράδειγμα αποτελούν οι μέλισσες με τον σπαρταρισμό ή σεισοπυγικό χορό, με τον οποίο υποδεικνύουν στις άλλες μέλισσες μια καλή πηγή γύρης. Τα κελαηδήματα των πουλιών είναι πιο σύνθετοι κώδικες. Οι παπαγάλοι διεκδικούν κάποια γλωσσική ικανότητα.
Τα δελφίνια και οι φάλαινες διαθέτουν ακόμη πιο αναπτυγμένους τρόπους επικοινωνίας, οι οποίοι προϋποθέτουν μεγάλη εγκεφαλική ανάπτυξη. Μερικά πρωτεύοντα εμφανίζονται ικανά ακόμη και για συμβολική επικοινωνία.
Επίλογος
Η παραδοχή ότι είμαστε και εμείς προϊόν της ίδιας διεργασίας που έδωσε κάθε άλλη μορφή ζωής είναι καθοριστικής σημασίας για τη σχέση μας με τον λοιπό άβιο και έμβιο κόσμο, το μέλλον του απειλούμενου πλανήτη μας και, τελικά, την επιβίωσή μας ως είδος.Η βασική διαφορά μας από τα άλλα ζώα, ο μεγάλος εγκέφαλος, δεν αναπληρώνει μέχρι ένα βαθμό μόνο τις άλλες αδυναμίες μας, δεν μας δίνει μόνο τα πλεονεκτήματα εκείνα που μας επέτρεψαν να κυριαρχήσουμε έναντι των λοιπών έμβιων όντων, αλλά γεννά και υποχρεώσεις που πρέπει να αναλάβουμε όλοι μας.
Και ας κλείσω την ομιλία μου με μια ρήση του φιλοσόφου και μαθηματικού Μπλεζ Πασκάλ: «Ο άνθρωπος δεν είναι παρά ένας κάλαμος, ο πιο αδύναμος της φύσης, είναι όμως ένας κάλαμος σκεπτόμενος».
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου