Ο ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΙΚΟΣ ΓΚΡΑΧΑΜ ΓΚΡΗΝ

Αναζητώντας τον τρίτο άνθρωπο

Του Γιώργου Παναγιωτάκη.  (Ο κινηματογραφικός Γκράχαμ Γκρην )
ΠΗΓΗ: ο αναγνώστης στις 12 Οκτωβρίου, 2015

Ο όρος «κινηματογραφική αφήγηση» που επιστρατεύεται συχνά για να περιγράψει ένα λογοτεχνικό κείμενο, σηκώνει αρκετή συζήτηση – τις περισσότερες φορές υιοθετείται μάλλον καταχρηστικά. Παρ’ όλα αυτά, υπάρχουν κάποια βιβλία όπου όλα τα επιμέρους στοιχεία (το ύφος, οι διάλογοι, η οικονομία της αφήγησης, η σκιαγράφηση των χαρακτήρων κλπ) μοιάζουν να συνωμοτούν για να μας υποχρεώσουν να καταφύγουμε σ’ αυτόν. Μια τέτοια περίπτωση είναι τα μυθιστορήματα του Γκράχαμ Γκρην.
Δεν είναι τυχαίο ότι τα περισσότερα έχουν μεταφερθεί στην κινηματογραφική ή την τηλεοπτική οθόνη, συχνότατα σε σενάρια που έγραψε ο ίδιος. Το ενδιαφέρον μάλιστα είναι πως, σε ορισμένες περιπτώσεις, το βιβλίο γράφτηκε παράλληλα σχεδόν με το σενάριο μιας ταινίας ή και έπειτα από την πρεμιέρα του φιλμ, για να εκμεταλλευτεί την διαφαινόμενη επιτυχία του.
Κάποιοι συνδέουν το «κινηματογραφικό» ύφος των γραπτών του με το γεγονός ότι, λίγο πολύ, βίωσε όσα περιγράφει. Ήταν …συνεπής τυχοδιώκτης και έζησε περιπετειώδη ζωή. Στον πόλεμο υπηρέτησε στις βρετανικές μυστικές υπηρεσίες, αργότερα έκανε παρέα με κατασκόπους και παρανόμους και γενικά βούτηξε για τα καλά στα απόνερα των μεγάλων γεγονότων του 20^ου αιώνα. Ανάλογο παρελθόν έχουν και οι ήρωες του: Τυχοδιώκτες, μικροαπατεώνες, αυτοεξόριστοι σε εξωτικές και επικίνδυνες χώρες, άνθρωποι που ελίσσονται στη σκιά της επίσημης ιστορίας και που, ακόμα και όταν καταφέρνουν να την σκαπουλάρουν, βλέπουν τις επιθυμίες τους να συνθλίβονται.
Ο Γκρην υπήρξε και διαβόητος γυναικάς. Όπως έχει αποδειχτεί, το ρομαντικό δράμα «Το τέλος μιας σχέσης» αντανακλά έναν δικό του παράνομο δεσμό. Το μυθιστόρημα αυτό έχει μεταφερθεί δύο φορές στην οθόνη –και τις δύο με επιτυχία: από τον Έντουαρτ Ντμίτρικ το 1955 και από τον Νιλ Τζόρνταν το 1999.

Στη μακρά λίστα με τους σπουδαίους σκηνοθέτες που έχουν καταπιαστεί με βιβλία του βρίσκουμε ακόμη τους Φριτς Λανγκ («Το υπουργείο του φόβου»), Τζον Φορντ («The Fugitive» – βασισμένο στο βιβλίο «Η δύναμις και η δόξα»), Τζόζεφ Μάνκιεβιτς («Ο ήσυχος Αμερικανός»), Τζορτζ Κιούκορ («Ταξίδια με τη θεία μου»), Ότο Πρέμιγκερ («Ανθρώπινος Παράγων») κ.α. Κανείς όμως δεν απέδωσε καλύτερα το λεπτό χιούμορ και το ειρωνικό ύφος της γραφής του, από τον Κάρολ Ριντ. Ο Βρετανός σκηνοθέτης υπέγραψε τρεις ταινίες βασισμένες σε βιβλία (και σενάρια) του συμπατριώτη του.
Στο «Fallen Idol»  (1948) η ιστορία ξετυλίγεται μέσα απ’ τα μάτια ενός αγοριού που θαυμάζει απεριόριστα τον μπάτλερ  της οικογένειας. Ο τελευταίος είναι ένας απλός άνθρωπος, εγκλωβισμένος σ’ έναν αποτυχημένο γάμο. Για να απασχολεί όμως τον μικρό, έχει επινοήσει μια ηρωική περσόνα και αφηγείται διάφορες  ιστορίες από την δήθεν περιπετειώδη ζωή του. Αυτό θα αποδειχτεί καταστροφικό. Όταν η σύζυγός του έπειτα από μια κρίση ζήλιας χάνει τη ζωή της, το αγόρι, κρίνοντας από το τυχοδιωκτικό παρελθόν του ινδάλματός του, πιστεύει πως την έχει δολοφονήσει εκείνος. Για να τον προστατέψει λοιπόν από την σύλληψη, προσπαθεί να ξεγελάσει την αστυνομία, κάτι βέβαια που κινεί ακόμα περισσότερες υποψίες και ενοχοποιεί για τα καλά τον αθώο μπάτλερ.

Να σημειωθεί πως ο χαρακτήρας του μυθομανή τύπου που καταφέρνει να πείθει τους πάντες με τις ιστορίες του, επανέρχεται συχνά στο έργο του Γκρην. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα βρίσκουμε στο μυθιστόρημα «Oι Θεατρίνοι» (πρωτότυπος τίτλος: The Comedians) το οποίο διαδραματίζεται στην Αϊτή της σκοτεινής διακυβέρνησης του Πάπα Ντοκ. Το βιβλίο μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο το 1967 από τον Πίτερ Γκλένβιλ με τους Ρίτσαρντ Μπάρτον και Ελίζαμπεθ Τέιλορ σε βασικούς ρόλους. Στους κεντρικούς χαρακτήρες συγκαταλέγεται και ο λοχαγός Τζόουνς (στην οθόνη τον υποδύεται ο Άλεκ Γκίνες), ένας δήθεν ήρωας του πολέμου, που όμως δεν έχει πιάσει όπλο στη ζωή του -και θα πληρώσει αυτή του την απειρία με την ίδια του τη ζωή.
Ο Άλεκ Γκίνες ενσαρκώνει έναν ανάλογο ρόλο και στην ταινία του Κάρολ Ριντ «Ο άνθρωπός μας στην Αβάνα» (1959). Εδώ υποδύεται έναν ταπεινό έμπορο ηλεκτρικών σκουπών που ζει στην προεπαναστατική Κούβα, έχοντας σαν βασική του έγνοια να καλύπτει τις ανάγκες της μονάκριβης και ελαφρώς κακομαθημένης κόρης του. Αναζητώντας λοιπόν λύση στο οικονομικό του πρόβλημα, αποδέχεται μια παράξενη επαγγελματική πρόταση και γίνεται από τη μια μέρα στην άλλη πράκτορας της βρετανικής υπηρεσίας πληροφοριών. Για να δικαιολογήσει δε τα ποσά που ζητάει από την υπηρεσία στέλνει διάφορες εντυπωσιακές, αλλά παντελώς ψεύτικες πληροφορίες, καθώς και σκίτσα από μυστικά υπερόπλα που βρίσκονται κρυμμένα στα βουνά της Κούβας. Με τη διαφορά πως, στην πραγματικότητα, τα σκίτσα απεικονίζουν εκείνο που ο ήρωας μας γνωρίζει καλύτερα από τον καθένα: ηλεκτρικές σκούπες τελευταίας τεχνολογίας.

Ο Κάρολ Ριντ εκμεταλλεύεται τις αρετές της γραφής του Γκρην και στήνει ένα γοητευτικά παρακμιακό σκηνικό γεμάτο με εκκεντρικούς χαρακτήρες που πασχίζουν να επιβιώσουν απέναντι στην κρατική διαφθορά, την βρετανική στενομυαλιά, αλλά και τις δικές τους αδυναμίες. Πρόκειται για ένα άκρως απολαυστικό φιλμ, που όμως δεν είναι και το πιο διάσημο του διδύμου Ριντ και Γκρην, αφού αυτός ο τίτλος ανήκει –απολύτως δικαιολογημένα- στον «Τρίτο Άνθρωπο» (1949).
Εδώ βρίσκουμε όλα τα δομικά στοιχεία ενός τυπικού φιλμ νουάρ: κυνικούς χαρακτήρες, παρακμιακή ατμόσφαιρα, απροσδόκητες γωνίες λήψης, έντονα πάθη, ακόμα πιο έντονες φωτοσκιάσεις, κλπ. Εκείνο όμως που καθιστά την ταινία αριστούργημα είναι το, πανταχού παρόν στο έργο του Γκρην, μαύρο χιούμορ.
Βρισκόμαστε στη μεταπολεμική Βιέννη, όπου τα σημάδια των βομβαρδισμών είναι ακόμη ορατά. Το ίδιο και η οικονομική ανέχεια των Βιεννέζων, που κατοικούν στα επιβλητικά, παγωμένα κτήρια και επιτηρούνται από τα μικτά αστυνομικά σώματα των συμμάχων. Σ΄ αυτήν την ταλαιπωρημένη πόλη φτάνει ο Χόλι Μάρτινς, ένας απένταρος συγγραφέας φτηνών μυθιστορημάτων, για να συναντήσει τον παιδικό του φίλο Χάρι Λάιμ, ο οποίος τού έχει υποσχεθεί μια καλή δουλειά. Απ’ ό,τι φαίνεται, όμως, ο φίλος του έχει μόλις χάσει τη ζωή του σε ένα παράξενο τροχαίο ατύχημα. Και σαν να μην έφτανε αυτό, ένας αστυνομικός υποστηρίζει πως ο Χάρι Λάιμ ήταν στην πραγματικότητα ένας αδίστακτος εγκληματίας. Στην υπόθεση θα εμπλακεί η κοπέλα του «εκλιπόντος» και μαζί της ο Μάρτινς (που σαν τυπικός νουάρ χαρακτήρας είναι επιρρεπής στο αλκοόλ και τον έρωτα) θα προσπαθήσει να ανακαλύψει την αλήθεια.
Μεγάλη συμβολή στην επιτυχία της ταινίας είχε η εξαιρετική διανομή των ρόλων, με τους Τζόζεφ Κότεν και Αλίντα Βάλι να φτιάχνουν ένα αξέχαστο πρωταγωνιστικό ζευγάρι. Την παράσταση όμως κλέβει ένας άνθρωπος που, την εποχή εκείνη, αποτελούσε κόκκινο πανί για το αμερικανικό κινηματογραφικό κατεστημένο. Ο λόγος βέβαια για τον Όρσον Γουέλς ο οποίος παρότι εμφανίζεται για είκοσι μόλις λεπτά, αφήνει ανεξίτηλη τη σφραγίδα του.
Μάλιστα, όπως έχει παραδεχτεί ο ίδιος ο Γκράχαμ Γκρην, ο Γουέλς συνεισέφερε και με κάποιες ιδέες στο σενάριο (το οποίο σ’ αυτήν την περίπτωση γράφτηκε παράλληλα με το βιβλίο). Μία από αυτές είναι και η μνημειώδης ατάκα που ξεστομίζει ο Χάρι Λάιμ για να δικαιολογήσει τα εγκλήματά του και να τονίσει την …ηθική υπεροχή του «κακού» έναντι του «καλού»:
«Στην Ιταλία, τριάντα χρόνια διαφθοράς και αίματος γέννησαν τον Μιχαήλ Άγγελο, τον Λεονάρντο Ντα Βίντσι, την Αναγέννηση… Στην Ελβετία, μέσα σε πεντακόσια χρόνια ειρήνης και δημοκρατίας, το μόνο αξιόλογο επίτευγμα ήταν το ρολόι-κούκος».

Ο Γκράχαμ Γκρην στα ελληνικά
Τα τελευταία χρόνια, το έργο του Γκράχαμ Γκρην γνωρίζει στην Ελλάδα μια πραγματική εκδοτική άνοιξη. Ενδεικτικά, από το 2013 μέχρι σήμερα οι εκδόσεις Πόλις έχουν βγάλει τέσσερα μυθιστορήματα: «Ο Ήσυχος Αμερικανός» (μτφ. Γιώργος Τσακνιάς»), «Ο άνθρωπός μας στην Αβάνα» (μτφ. Μαριάννα Βαρκαρόλη), «Οι Θεατρίνοι» (μτφ. Κλαίρη Παπαμιχαήλ) και «Δύναμις και Δόξα» (μτφ. Μαργαρίτα Ζαχαριάδου). Λίγο παλαιότερα κυκλοφόρησαν το «Τέλος μιας σχέσης» και το «Ταξίδια με τη θεία μου» (και τα δύο από το Μεταίχμιο σε μετάφραση της Τρισεύγενης Παπαϊωάννου) καθώς και ο «Τρίτος Άνθρωπος» (από την Άγρα σε μετάφραση της Άννας Παπασταύρου).