Ρομβινσών Κρούσος: διαχρονικά γοητευτικός

 

Ο Ροβινσώνας και ο μύθος του

Αριστοτέλης Σαΐνης

efsyn.gr 

6–7 λεπτά

---

Με το Η ζωή και οι παράξενες περιπέτειες του ναύτη Ροβινσώνα Κρούσου από το Γιορκ (1719) βρισκόμαστε στις απαρχές του μυθιστορηματικού είδους.

Ακόμα και αν το θέμα του «ερημίτη σε νησί» δεν ήταν άγνωστο [από τον Φιλοκτήτη στη μυστικιστική μεσαιωνική φιλοσοφική μυθογραφία: Ο δρόμος του λόγου (Χάυυ Ιμπν Γιακζάν) (Εκκρεμές, 2008) του Ιμπν Τουφάιλ (περ. 1110-1185)], το κείμενο οφείλει πολλά σε μαρτυρίες ή αφηγήσεις του 16ου και του 17ου αιώνα και πολύ περισσότερα στον Αλεξάντερ Σέλκιρκ: η ιστορία (δημοσιευμένη το 1713) της τετράχρονης παραμονής του σκληροτράχηλου Σκοτσέζου ναύτη στα νησιά του Χουάν Φερνάντες, αποτελεί ένα από τα πρότυπα του Ντιφόου.

Ναυάγιο αντί για εγκατάλειψη, μεταφορά της δράσης από τα ανοιχτά της Χιλής στις εκβολές του Ορενόκου, επιμήκυνση της ιστορίας για πολλά χρόνια, η ανακάλυψη του Παρασκευά και όλα αυτά στη φόρμα μιας ψευδοαυτοβιογραφικής αφήγησης με σελίδες ημερολογίου είναι τα στοιχεία που συνεισφέρει ο Ντιφόου. Έτσι διαμορφώθηκε η ιστορία του έμπορου-ναυαγού που όχι μόνο επιβιώνει -χάρη στη Βίβλο και στη Θεία Πρόνοια- σ’ ένα ακατοίκητο νησί, αλλά ξαναχτίζει με τα εφόδια του ναυαγίου τον δυτικό πολιτισμό και μυεί σ’ αυτόν και έναν ιθαγενή.

Μεταφράσεις και διασκευές κάνουν αμέσως τον γύρο του κόσμου. Η έμφαση στο επεισόδιο του ναυαγίου από τον Ρουσό (Αιμίλιος, 1762), ακυρώνοντας την πουριτανική σωτηριολογία και την προτεσταντική ηθική του πρωτοτύπου, μετατοπίζει το κέντρο βάρους στην εμπειρία της απομόνωσης και ανάγει τον Ροβινσώνα σε πρότυπο της «ρομαντικής μοναξιάς».

«Πρωτότυπα» κείμενα δημιούργησαν προοδευτικά το είδος της ροβινσωνιάδας (Robinsonaden: ο γερμανικός όρος μαρτυρείται από το 1731). Ο Νέος Ροβινσών (1779-1780) του Κάμπε, η οικογενειακή ροβινσωνιάδα του Βυς Ο Ελβετός Ροβινσών (1812) και, αργότερα, βιβλία του Βερν, δίνοντας έμφαση στην κυριαρχία της φύσης, επέφεραν αλλαγές στην πρόσληψη, εισάγοντας τις ροβινσωνιάδες στην παιδική λογοτεχνία.

Οι πρώτες αντιδράσεις εμφανίζονται στο γύρισμα του 19ου αιώνα και οι βίαιες, συχνά αξιολογικές αντιστροφές (από τον Γκόλντινγκ και τη Σπαρκ ώς τον Μπάλαρντ και τον Κούτσι) μεταπολεμικά. Ανάμεσά τους ξεχωρίζει ο φιλοσοφικός μύθος Παρασκευάς ή Στις μονές του Ειρηνικού (1967, Εξάντας 1986) του Τουρνιέ και ο αναδιπλασιασμός του στην παιδική διασκευή: Παρασκευάς ή H πρωτόγονη ζωή (1971, Πατάκης, 1981).

Η ελληνική πρόσληψη είναι πολύ ενδιαφέρουσα. Είτε βασικός αγωγός της δεξίωσης ήταν η φημισμένη διασκευή του Κάμπε (1792, 1819) είτε αγγλικές επιτομές του έργου (1840, 1842) ο Ροβινσών γνωρίζει μεγάλη επιτυχία στον ευρύτερο ελληνικό χώρο. Ο συνδυασμός του «τερπνού» (: ο εξωτικός διάκοσμος) μετά του «ωφελίμου» (: η χρηστομάθεια), της «φυσικής απλότητας» με τη «βιωτική επιστήμη», έλκει τον ελληνικό 19ο αιώνα.

Απρόσβλητος από τις επιθέσεις στο μυθιστορηματικό είδος, ο Ροβινσών, που ξεκινά ως ανάγνωσμα για μεγάλους (κυρίως γυναίκες), βρίσκει γρήγορα τον δρόμο για την εκπαίδευση.

Η επίτομη διασκευή «μετά ηθικής εφαρμογής» του 1842 γίνεται αναγνωστικό, ενώ το 1882 η προκήρυξη διαγωνισμού για τη συγγραφή ελληνικού «αναγνωσματαρίου» («υπόδειγμα λαβόντος του Ροβινσώνος»), μια επίσημη πράξη μεταφραστικής προσοικείωσης, επέφερε πλούσια συγκομιδή από ελληνικές ροβινσωνιάδες, προσαρμοσμένες «στα ήθη και τα έθιμα, την ιστορίαν και την γεωγραφίαν της Ελλάδος» (π.χ. Αποστόλης ο Θαλασσινός του Μιλτιάδη Βρατσάνου) που συνεχίζουν να εκδίδονται μέχρι και τη δεκαετία του 1940 ως αναγνωστικά και εξωσχολικά βιβλία.

Θυμίζοντας την αναβίωση μιας «imitatio Robinsionis» στην ιδιότυπη περίπτωση του Φώτη Κόντογλου (Ο κουρσάρος Πέδρο Γκαζάς, 1920), τόσο η μήτρα όσο και οι παραλλαγές της, ξαναδιαβάστηκαν στις μέρες μας: από τους Ναυαγούς της Πασιφάης (1997) του Φαίδωνα Ταμβακάκη, μια συλλογική μεταμοντέρνα ροβινσωνιάδα με τους ήρωές της να παραδίδονται αμαχητί στις συνήθειες των ιθαγενών, μέχρι τον Ροβινσώνα-ιδρυτή της αποικίας των περιθωριοποιημένων συγγραφέων στο φανταστικό νησί της WRITERSLAND (2006) του Νίκου Βλαντή, και από τη φανταστική συνέντευξή του (Ευγενία Φακίνου, Φιλοδοξίες Κήπου, 2007) και τη γυναίκα-Ροβινσώνα που αφηγείται τις περιπέτειές της στον ζωγράφο Ζερικό στο Παρίσι του 1818 (Μιχάλης Μοδινός: Σχεδία, 2011) στην Ιστορία ενός σούπερ μάρκετ (2015) του Δημήτρη Σωτάκη, όπου ένα σύγχρονο ναυάγιο αλληγορεί τη συγγραφική δημιουργία.

Νομίζω, ωστόσο, ότι πιο ενδιαφέρουσα εις τα καθ’ ημάς είναι η περιπέτεια του Γιάννη (και αργότερα της Μυριέλλας) στο Ζωή και αγάπη στη μοναξιά (1904) του Γιάννη Ψυχάρη. Παρά τον φορτικά παρεμβατικό αφηγητή και τον πλεοναστικό λόγο που χαρακτηρίζει τα μυθιστορήματα με θέση, είναι εντυπωσιακός ο τρόπος με τον οποίο ο Ψυχάρης «πειραματίζεται» μυθοπλαστικά μ’ έναν «καινούργιο Ροβινσώνα», αντιπαρατιθέμενος διαρκώς στο πρωτότυπό του.

Κατά τον Ιαν Βατ (Μύθοι του μοντέρνου ατομικισμού: Φάουστ, Δον Κιχώτης, Δον Ζουάν, Ροβινσώνας Κρούσος, 1996) ο Ντιφόου παρέβλεψε δύο σημαντικά ζητήματα: την κοινωνική φύση της οικονομικής συμπεριφοράς [πρώιμα αντέδρασε ήδη ο Μαρξ στο Κεφάλαιο (1867)] και τις πραγματικές ψυχολογικές συνέπειες της μοναξιάς.

Η διαλυτική επίδραση της μοναξιάς ή, μάλλον, η μη ρεαλιστική απόδοσή της βρίσκεται στην αφετηρία και της ενορχηστρωμένης, κειμενικά και παρακειμενικά, ψυχαρικής επίθεσης στον «τεχνόπλαστο» Ροβινσώνα. Απέναντι στα «αφιλοσόφητα μοναξιώτικα» του Αγγλου συγγραφέα, ο γλωσσολόγος Ψυχάρης αντιτάσσει τον πρωτογονισμό σκέψης και αισθήματος εξαιτίας της παρατεταμένης έλλειψης κοινωνικής επαφής, αλλά και τις επιπτώσεις στην αντίληψη της πραγματικότητας εξαιτίας της έλλειψης περιβάλλοντος λόγου.

Μάλιστα, η γαλλική έκδοση του ψυχαρικού κειμένου, δεκαοκτώ χρόνια αργότερα, με τίτλο Le solitaire de Pacifique (1922) -στα ψυχαρικά, κάτι σαν «Ο μοναξιώτης του Ειρηνικού»- είναι πολύ ενδιαφέρουσα στα συμφραζόμενα της εποχής: Η Σουζάνα και ο Ειρηνικός (Suzanne et le Pacifique, 1921) του Ζιροντού, μια θηλυκή ανασκευή του Ροβινσώνα και το πρώτο κείμενο στο οποίο ανατρέχει ο Ζενέτ στα Παλίμψηστα αναζητώντας μοντέρνους μετασχηματισμούς του λογοτεχνικού μύθου.