«Ο αποφθεγματικός λόγος του Τίτου Πατρίκιου»
της Αγάθης Γεωργιάδου*
Diastixo.grΈνα χαρακτηριστικό που αναγνωρίζεται και θαυμάζεται στην ποίηση του Τίτου Πατρίκιου είναι ο αποφθεγματικός του λόγος. Είναι γνώρισμα που συναντούμε και σε παλαιότερους ποιητές, όπως τον Σολωμό, τον Κάλβο, τον Παλαμά, τον Καβάφη, αλλά και σε νεότερους, τον Ελύτη, τον Αναγνωστάκη, τη Δημουλά, τον Φωστιέρη και άλλους.
Στην ποίηση του Πατρίκιου αφθονούν οι στίχοι με γνωμολογικό περιεχόμενο, ιδίως στις ωριμότερες συλλογές του. Μερικές φορές ολόκληρο το ποίημα αποτελεί ένα απόφθεγμα, συνηθέστερα όμως οι αποφθεγματικοί στίχοι εντοπίζονται στην τελική κλιμάκωση του ποιήματος, αφήνοντας στον αναγνώστη ένα λεπτό μήνυμα. Ο αποφθεγματικός λόγος του Πατρίκιου είναι πυκνός, σύντομος, έχει νοηματική αυτοτέλεια, ρυθμικότητα, τόνο κουβεντιαστό και εκφραστική λιτότητα, χαρακτηριστικά που συμβάλλουν στο να εντυπώνεται εύκολα στη μνήμη και γρήγορα να ανακαλείται:
ΑΥΤΟ ΠΟΥ ΕΡΧΕΤΑΙ
Καμιά πρόβλεψη, καμιά προετοιμασία
δεν εμποδίζει αυτό που έρχεται
να σε τρυπάει ως την καρδιά
ψυχρό και σκέτο.
(Μαθητεία, 1956-1959, «Το δάσος και τα δέντρα»)
Η γνωμολογική αυτή τάση του Πατρίκιου στηρίζεται στη βαθιά αίσθηση των ανθρωπίνων που τον διακρίνει, την οποία μετουσιώνει σε συμπυκνωμένη σοφία. Ο ποιητής επενδύει το βίωμα με λέξεις, το επεξεργάζεται αφαιρώντας το ατομικό στοιχείο και το ενσωματώνει ως αποκρυσταλλωμένη εμπειρία. Τα θέματά του είναι πολύπλευρα: ζητήματα της καθημερινότητας, πολιτικά, κοινωνικά, υπαρξιακά, αισθητικά κ.ά. Έχοντας βιώσει όλα τα μεγάλα ιστορικά του 20ού αιώνα γεγονότα στην προσωπική του διαδρομή, ο Πατρίκιος απέκτησε μια βαθιά στοχαστικότητα που διατρέχει όλο του το έργο. Πόσες φορές, άραγε, δεν σκεφτήκαμε με τον τρόπο του πως:
ΤΟ ΔΥΣΚΟΛΟ
Όπως και αν έρθουν τα πράγματα
όσο αντίξοες κι αν είναι οι συνθήκες
πάντα μπορεί κανείς να ερωτεύεται.
Το δύσκολο είναι ν’ αγαπάς.
(Συγκατοίκηση με το παρόν, 2011)
ή
ΜΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΤΑΣΗ
Η αηδία δεν είναι στάση πολιτική
το ξέρω, το ’χω πει τόσες φορές σε τόσους
ποτέ δεν οδηγεί σε δράση.
Είναι όμως μια αίσθηση πραγμάτων
σου επιτρέπει με τη γεύση με τη μυρουδιά
να καταλάβεις σε ποιο σημείο βρέθηκες
πού σ’ έφεραν οι επιταγές των άλλων
κι οι αρχικές δικές σου συναινέσεις.
(Αντικριστοί καθρέφτες, 1988)
Η αποφθεγματική γραφή χαρακτηρίζει πλήθος ποιήματα σε όλες τις συλλογές του ποιητή, με αποκορύφωμα την τελευταία ως τώρα συλλογή Δρόμος και πάλι (Κίχλη, 2020), όπου, στα 11 ποιήματά της, ο ποιητής εκφράζει μια γενική αλήθεια ή έναν τρόπο συμπεριφοράς ή μια σοφή διαπίστωση με κατασταλαγμένη γνώση σχολιάζοντας θέματα και καταστάσεις της ζωής, όπως είναι η νοσταλγία του παρελθόντος, η ερωτική μνήμη και η απουσία, η πίστη στο μέλλον:
ΑΝΤΙΠΑΛΕΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ
Τόση δύναμη έχει η αλήθεια
που μπορεί τελείως να νικάει
ακόμα και το πιο καλοστημένο ψέμα.
Τόση δύναμη έχει το ψέμα
που μπορεί να επανέρχεται και να πείθει
παριστάνοντας μια νέα αλήθεια.
Ιδιαίτερα στοχαστικό και με έντονα αποφθεγματική γραφή είναι και το πεζό βιβλίο του Πατρίκιου Ο πειρασμός της νοσταλγίας. Σημειώσεις καθημερινότητας (Κίχλη, 2015), το οποίο αποτελείται από σημειώσεις, όπως λέει και ο τίτλος, και συμπυκνωμένες σκέψεις του ποιητή πάνω σε ποικίλες εκφάνσεις της ζωής. Όπως αναφέρει η Γιώτα Κριτσέλη στην περιγραφή του βιβλίου, οι σημειώσεις «χάρη στην καθολικότητα των παρατηρήσεων, αποκτούν χαρακτήρα αφορισμών· η αυτογνωσία καταλήγει να γίνει ανθρωπογνωσία. Οι αφορισμοί του Τίτου Πατρίκιου φέρουν έντονη τη σφραγίδα του διαλεκτικού τρόπου σκέψης. Δεν πρόκειται για ρήσεις γνωμολογικού περιεχομένου που αποσκοπούν στον ορθό προσανατολισμό της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Αντιθέτως, ο συγγραφέας προσεγγίζει τα θέματά του με αντικομφορμιστική ματιά, αντιπαραθέτοντας στη νωθρότητα του κοινού νου την αέναη κίνηση της σκέψης, που θέτει διαρκώς σε κριτικό έλεγχο τις κοινώς παραδεδεγμένες αλήθειες και τις υπονομεύει με όργανο τη διαλεκτική, αναποδογυρίζοντας το νόημά τους».
Ο ποιητής επενδύει το βίωμα με λέξεις, το επεξεργάζεται αφαιρώντας το ατομικό στοιχείο και το ενσωματώνει ως αποκρυσταλλωμένη εμπειρία.
Η αντικομφορμιστική διάθεση και η διαφορετική οπτική που στηρίζεται στην οξεία κριτική ματιά του ποιητή αφορά το σύνολο του έργου του και όχι μόνο τον Πειρασμό της νοσταλγίας. Οι αποφθεγματικές σκέψεις του απέχουν πολύ από την κοινοτοπία και τον κανονιστικό, ηθικό και δεοντολογικό χαρακτήρα. Αντίθετα, το κύριο γνώρισμά τους είναι ο η ανατρεπτικότητά τους, που αιφνιδιάζει τον αναγνώστη, γιατί έρχονται σε αντίθεση με τις στερεοτυπικές αντιλήψεις και ενίοτε με την κοινή λογική, όπως λ.χ.:
Μέσα σε τι ερημιά ζούνε αυτοί που πιστεύουν πως έχουν πάντα δίκιο. Και σε τι κατάθλιψη βυθίζονται εκείνοι που φοβούνται πως έχουν διαρκώς άδικο.
ή
Η δική μας αλήθεια για να επιβεβαιωθεί δεν φτάνει να αντιπαρατεθεί στο ψεύδος του άλλου. Πρέπει και να διασταυρωθεί με τη δική του αλήθεια.
ή
Αποφάσισα επιτέλους να ξεκαθαρίσω τις λέξεις που χρησιμοποιώ. Κυρίως να απαλλαγώ από λέξεις που τις είχα εμπιστευτεί κι εκείνες με παγίδεψαν. Πάνω στο ξεκαθάρισμα είδα πως κι αυτό το έκανα με λέξεις που τις εμπιστευόμουν.
Κι ακόμα:
Για να κρατήσει μια πίστη χρειάζεται να απειλείται συνεχώς από απιστίες.
Η ανατρεπτική αυτή διάθεση του Πατρίκιου δεν πηγάζει από μια τάση εντυπωσιασμού, αλλά από τη γνήσια διαλεκτική του φύση, που διαρκώς αναζητά την αληθινή υπόσταση των πραγμάτων και προσπαθεί να κατανοήσει την ανθρώπινη φύση χωρίς παρωπίδες ή προσχηματισμένες ιδέες. Ο ποιητής έχει βαθιά δημοκρατική συνείδηση και πλήρη επίγνωση της υποκειμενικότητας της ζωής. Ίσως αυτό να οφείλεται στις πολλαπλές διαψεύσεις που έχει βιώσει. «Στη ζωή μου κυριαρχεί η βαθμιαία απόρριψη των βεβαιοτήτων» έλεγε και ο ίδιος σε συνέντευξή του. Δεν είναι τυχαίο, λοιπόν, που στον Πειρασμό της νοσταλγίας πολλές σκέψεις του εισάγονται με το «μήπως» και καταλήγουν σε ερωτηματικό. Όπως γράφει και η Κατερίνα Σχινά, ο ποιητής συνεχώς «υποβάλλει σε κριτικό έλεγχο τις παραδεδεγμένες αλήθειες, βρίσκεται σε συνεχή διάλογο με τον εαυτό του, αποδέχεται τη ρευστότητα, τη σχετικότητα και την παροδικότητα των ανθρωπίνων».
Η ανατροπή, με την έννοια της αντιλογίας και της αντίθεσης, ως δομικό μοτίβο, αποτελεί εγγενές γνώρισμα της ποιητικής του Πατρίκιου, συνυφασμένο και με την αποφθεγματική διάθεση του ποιητή, και το οποίο αποτυπώνεται και σε πολλούς τίτλους ποιητικών συλλογών του, όπως: Αντιδικίες, Αντικριστοί καθρέφτες, Η αντίσταση των γεγονότων, Παραμορφώσεις. Την παραμόρφωση ειδικότερα ως ποιητική μέθοδο του Πατρίκιου την είχε εντοπίσει ήδη από τη δεκαετία του 1990 ο Δημήτρης Μαρωνίτης και στο συντακτικό σχήμα των ποιημάτων του, αφού συνήθως το τέλος τους εμφανίζεται απρόβλεπτο. Ερμηνεύει μάλιστα αυτή την ποιητική τακτική του Πατρίκιου ως ένα είδος «διαμαρτυρίας και δυσφορίας» του ποιητή για ό,τι τότε εθεωρείτο ως «ποιητική ορθοδοξία». Ευρύτερα, όμως, και στη μετέπειτα ποίησή του η ανατροπή αποτελεί συνθήκη ζωής, εκφράζοντας τη δραματική αντίσταση του ποιητή στη φαινομενική ροή και ευπρέπεια των πραγμάτων. Έτσι κι αλλιώς, «η τέχνη είναι πάντοτε απρόβλεπτη», σύμφωνα και με τα λόγια του. Γι’ αυτό και δεν κλείνει τα ποιήματά του με προβλέψιμο τρόπο, αφήνοντας πάντα στον αναγνώστη την αίσθηση μιας απρόοπτα σοφής ρήσης και την προοπτική μιας συνέχειας:
ΤΟ ΦΙΔΙ
Σαν φίδι που δαγκώνει την ουρά του
το ποίημα δαγκώνει την πραγματικότητα
απ’ την κομμένη ουρά ξαναγεννιέται σαν το φίδι
άλλη πραγματικότητα καταβροχθίζοντας το ποίημα.
(Η νέα χάραξη, 2007)
Γενικά, η αποφθεγματική γραφή του Πατρίκιου αναδεικνύει τη φιλοσοφική διάσταση της ποίησής του ακόμα κι όταν εκφράζεται με ειρωνική διάθεση. Σε όλο το έργο του ο ποιητής με αποστασιοποιημένη παρατήρηση, διεισδυτικό και στοχαστικό βλέμμα, απλή και καθαρή γλώσσα και πυκνή διατύπωση ανατέμνει χαρακτήρες, στάσεις και συμπεριφορές, υπονομεύει καταστάσεις και αυτοϋπονομεύεται με νηφαλιότητα, η οποία τελικά προσδίδει στην ποίησή του προστιθέμενη αξία.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου