gerontakos: Νικόλαος Φιλοσοφώφ: ο Ρώσος ναύαρχος που έγινε ... Έλληνας φαροφύλακας : μια ζωή σαν παραμύθι

Κυριακή, Ιουνίου 20, 2021

Νικόλαος Φιλοσοφώφ: ο Ρώσος ναύαρχος που έγινε ... Έλληνας φαροφύλακας : μια ζωή σαν παραμύθι

Η επανάσταση των Μπολσεβίκων το 1917 βρίσκει τον Φιλοσοφώφ να μάχεται στο πλευρό του τσάρου

Με αφορμή την έκθεση «Νικόλαος Νικολάγιεβιτς Φιλοσοφώφ (1867-1946): Ένας ναύαρχος φαροφύλακας» που παρουσιάζεται σε επιμέλεια του Γιάννη Σταθάτου, στη γκαλερί South, στα Χανιά, 5-25 Ιουνίου 2021, στο πλαίσιο των Φωτογραφικών ΣυναντήσεωνΗ Ρωσική επανάσταση σήμανε το οριστικό και αμετάκλητο τέλος μιας ολόκληρης κοινωνικής τάξης και τρόπου ζωής. Οι επιζώντες της άρχουσας τάξης της καταλυμένης αυτοκρατορίας, και προπάντων όσοι είχαν λάβει ενεργό μέρος στον εμφύλιο πόλεμο, έσπευσαν με κάθε τρόπο να διαφύγουν. Γνωστοί ως «λευκοί εμιγκρέδες», οι πρόσφυγες αρχικά κινήθηκαν σε δύο κατευθύνσεις: όσοι βρέθηκαν ή πολέμησαν στη Σιβηρία και την ανατολική Ρωσία διέφυγαν προς το Χαρμπίν της Κίνας, ενώ όσοι βρέθηκαν στα δυτικά μέτωπα της Ουκρανίας και της νότιας Ρωσίας κατευθύνθηκαν αρχικά προς την Τουρκία, για να σκορπίσουν γρήγορα προς τις ευρωπαϊκές χώρες και, εν καιρώ, προς τη Βόρεια και Νότια Αμερική. Ξένοι σε ξένους τόπους και ανάλογα με τις ικανότητες ή τις επαφές του καθενός, άσκησαν ποικίλα επαγγέλματα για να επιζήσουν· είναι γνωστές οι αληθινές ιστορίες αξιωματικών της αυτοκρατορικής φρουράς που βρέθηκαν θυροφύλακες σε νυχτερινά κέντρα του Μανχάταν, ή πριγκίπων που οδηγούσαν ταξί στο Παρίσι. Λίγες όμως αφηγήσεις είναι πιο συναρπαστικές από το μέλλον που επιφύλαξε η μοίρα στον Νικόλαο Νικολάγιεβιτς Φιλοσοφώφ.

Ο Νικόλαος Φιλοσοφώφ του Νικολάου και της Σοφίας γεννήθηκε στην Αγία Πετρούπολη στις 28 Απριλίου του 1867, γόνος πολυμελούς αριστοκρατικής οικογενείας με βαθιές ρίζες στη στρατιωτική και πολιτική διοίκηση της Ρωσίας. Ο πατέρας του, αξιωματικός του αυτοκρατορικού στόλου, υπηρέτησε ως γραμματέας της ρωσικής καταγωγής βασίλισσας Όλγας των Ελλήνων, ενώ ο παππούς του, Ν. Ιλαριόνοβιτς Φιλοσοφώφ, ήταν ήρωας του ρωσοτουρκικού πολέμου του 1828-29.

Φοίτησε στη Ρωσική Σχολή του Αυτοκρατορικού Ναυτικού, από την οποία αποφοίτησε το 1887 με βαθμό αρχικελευστού. Υπηρέτησε για πρώτη φορά στο νεότευκτο θωρηκτό Pamiat Azova («Μνήμη του Αζώβ»), που απέπλευσε από την Κροστάνδη για τη Μεσόγειο και τον Ειρηνικό τον Νοέμβριο του 1890, μεταφέροντας τον διάδοχο του ρωσικού θρόνου και μέλλοντα αυτοκράτορα, τσάρεβιτς Νικόλαο. Στον Πειραιά, ο τσάρεβιτς έγινε δεκτός από τους Έλληνες βασιλείς, και ο Φιλοσοφώφ παρουσιάσθηκε στη βασίλισσα Όλγα από τον πατέρα του. Στο υπόλοιπο, πολύμηνο ταξίδι συμμετείχε και ο Έλληνας πρίγκιπας Γεώργιος, θεμελιώνοντας έτσι τη γνωριμία του νεαρού αξιωματικού με τους δύο συνομηλίκους του πρίγκιπες. Το 1896, ο Φιλοσοφώφ διορίστηκε υποπλοίαρχος στην αυτοκρατορική θαλαμηγό Polyarnaya Zvezda («Αστέρι του Βορρά»). Την ίδια χρονιά παντρεύτηκε την πρώτη του γυναίκα, Ευγενία Πουκάλοβα, με την οποία απέκτησε δύο γιους.

Κατά παράξενο τρόπο, η ζωή και η καριέρα του Φιλοσοφώφ τον έφερναν συνέχεια σε σχέση με την Ελλάδα. Το 1900, η αδελφή του Όλγα ονομάσθηκε κυρία των τιμών της πριγκίπισσας Μαρίας, κόρης της βασίλισσας Όλγας, ενώ το 1902 ο ίδιος διορίστηκε διοικητής του ρωσικού στόλου στη Μεσόγειο, βρισκόμενος έτσι ξανά σε επαφή με τον πρίγκιπα Γεώργιο, ύπατο αρμοστή τότε της Κρήτης.

1 / 1

Ο Νικόλαος Φιλοσοφώφ στο κατάστρωμα πολεμικού σκάφους

Ένα από τα επακόλουθα των γνωριμιών και επαφών αυτών, τόσο με τη βασιλική οικογένεια όσο και με Έλληνες συναδέλφους, ήταν να μάθει καλά τα ελληνικά.

Η επανάσταση των Μπολσεβίκων το 1917 βρίσκει τον Φιλοσοφώφ να μάχεται στο πλευρό του τσάρου. Κατά τη διάρκεια του εμφυλίου υπηρέτησε με τον λευκό στόλο της Μαύρης Θάλασσας, διορισμένος υπεύθυνος Φάρων και της Πλοηγίας του Ευξείνου Πόντου και της Θάλασσας του Αζώβ. Υπηρέτησε μέχρις τέλους υπό τις διαταγές του βαρόνου Πιοτρ Βράνγκελ, τελευταίου στρατηγού των λευκών, εγκαταλείποντας την Κριμαία στις 15 Νοεμβρίου 1920 με τον περίφημο «Στόλο του Βράνγκελ», που κατευθύνθηκε στην Κωνσταντινούπολη με τα υπολείμματα του τσαρικού στρατού και περίπου 4.500 πρόσφυγες. Ο Φιλοσοφώφ έφευγε μόνος του, έχοντας χωρίσει με τη γυναίκα του πριν την επανάσταση. Από την Κωνσταντινούπολη κατεβαίνει στην Ελλάδα, προσκεκλημένος της βασίλισσας Όλγας. Στα ελάχιστα προσωπικά αντικείμενα που φέρνει μαζί του περιέχονται η Αγία Γραφή, ένα χάρτης με το φαρικό δίκτυο του Εύξεινου Πόντου, ένα βιβλίο με το γενεαλογικό δέντρο της οικογένειας Φιλοσοφώφ και μερικές φωτογραφίες.

Στην Αθήνα φιλοξενείται για διάστημα ενός έτους από τη βασιλική οικογένεια στο Τατόι. Αποφασισμένος όμως να φανεί χρήσιμος, το 1922 παρουσιάζεται στη Διεύθυνση Φάρων, στον τότε διευθυντή Στυλιανό Λυκούδη, και του ζητά να προσληφθεί σαν φαροφύλακας. Ο Λυκούδης τον ενημερώνει ότι προτίθεται να τον τοποθετήσει ηµεροµίσθιο επιστάτη, διότι δεν έχει ακόμα αποκτήσει την ελληνική υπηκοότητα, στον καινούργιο φάρο στο Ελαφονήσι της Κρήτης. Σύμφωνα µε τον Λυκούδη, όταν του έδειξε στον χάρτη την Ελαφόνησο, ο Φιλοσοφώφ θυμήθηκε πως το 1907, το αυστριακό υπερωκεάνιο Imperatrix είχε προσαράζει στους ύφαλους της νησίδας. Στη συνέχεια, η ρωσική κανονιοφόρος Khivinets κατάφερε να περισυλλέξει 108 από τους 182 ναυαγούς, σώζοντάς τους από βέβαιο θάνατο. Λέγεται πως ο Φιλοσοφώφ αναφώνησε τότε: «Αυτό το νησί όπου οι Ρώσοι έσωσαν τόσες ζωές, τώρα θα σώσει εμένα, της ζωής τον ναυαγό!» Σημειωτέον πως το γεγονός υπήρξε αφορμή για εσφαλμένη παράδοση, που έχει μάλιστα περάσει και στην επίσημη ιστορία των ελληνικών φάρων, σύμφωνα με την οποία ο Φιλοσοφώφ ήταν κυβερνήτης του Khivinets κατά την επιχείρηση διάσωσης του 1907 - στην πραγματικότητα, όμως, την εποχή εκείνη ήταν αποσπασμένος σε άλλη υπηρεσία.

Το 1923 παντρεύεται για δεύτερη φορά με τη Μαρία Ιβάνοβα, Ρωσίδα πρόσφυγα από την Οδησσό, η οποία όμως αποβιώνει από βαριά ασθένεια το 1925 στο Γαλλικό Νοσοκομείο Αθηνών. Στις 11 Οκτωβρίου του 1924 λαμβάνει την ελληνική υπηκοότητα και ορκίζεται μόνιμος Επιστάτης Α' τάξης. Το 1926 μετατίθεται στο φάρο Απολυτάρες Αντικυθήρων, όπου γνωρίζει και παντρεύεται µε την Ζαµπία (Πιπίνα) Χαρχαλάκη· θα αποκτήσουν έναν γιο, τον Νικήτα. Στις Απολυτάρες υπηρετεί με τον τότε 17χρονο Παναγιώτη Μεγαλοοικονόμο: «Εγώ ήμουν φοβισμένος, αγριεμένος. Υπέφερα από τη μοναξιά. Όμως ο Φιλοσοφώφ ήταν πάντα γαλήνιος. Μόνος, αγνάντευε το πέλαγος με τις ώρες, Δεν μίλαγε ποτέ για το παρελθόν. Διάβαζε και έπινε συνέχεια τσάι... Ήταν ψηλός, ομορφάντρας, με γυαλισμένες μπότες, κόκκινος - κόκκινος, ωραίος...».¹

Παραμένει στα Αντικύθηρα μέχρι να αποστρατευθεί, το 1933. Μετά την αποστρατεία, συνεχίζει για δύο ακόμα χρόνια στην Υπηρεσία Φάρων ως καθηγητής φαροφυλάκων. Τα τελευταία χρόνια της ζωής του τον βρίσκουν στα Κύθηρα, σε σπίτι που του παραχωρήθηκε από το ελληνικό κράτος, να ασκεί το επάγγελμα του καθηγητή των γαλλικών, του επιστάτη στο Γυμνάσιο Χώρας, καθώς και του πρακτικού ιατρού. Κάπου-κάπου, χωρίς να πει τίποτα στους συγχωριανούς του, θα βάλει το καλό του κοστούμι και θα πάρει το πλοίο της γραμμής και εν συνεχεία τον ηλεκτρικό σιδηρόδρομο (διαθέτει διαρκές εισιτήριο) για να επισκεφθεί τους φίλους του, πρίγκιπες Ανδρέα και Νικόλαο. Απεβίωσε το 1946.