Θυμόμαστε τον ποιητή Γιάννη Βαρβέρη (1955-2011)

 

Ο θάνατος το στρώνει – στην ποίηση του Γιάννη Βαρβέρη

του Βαγγέλη Χατζηβασιλείου

{20 λεπτά}

Περιοδικό :ΧΑΡΤΗΣ 12 {ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2019}Αφιέρωμα: Γιάννης Βαρβέρης

Έργο του Κώστα Τσόκλη, εξώφυλλο στο βιβλίο «Ο θάνατος το στρώνει», 1986

Εί­ναι, πι­στεύω, ολο­φά­νε­ρο πως το ποι­η­τι­κό έρ­γο του Γιάν­νη Βαρ­βέ­ρη (1955-2011), που κά­νει την εκ­κί­νη­σή του το 1975, με τη συλ­λο­γή Εν φα­ντα­σία και λό­γω, και ολο­κλη­ρώ­νε­ται με­τα­ξύ 2011 και 2013, με τις με­τα­θα­νά­τιες εκ­δό­σεις Βα­θέ­ος γή­ρα­τος(2011) και Ζώα στα σύν­νε­φα (2013), αλ­λά­ζει αξιο­ση­μεί­ω­τα από τη μέ­ση πε­ρί­που και με­τά της δια­δρο­μής του, όταν δη­μο­σιεύ­ε­ται, εν έτει 2001, το βι­βλίο του Στα ξέ­να. Κα­τά τη διάρ­κεια της δεύ­τε­ρης αυ­τής πε­ριό­δου, ο Βαρ­βέ­ρης θα πα­ραι­τη­θεί βαθ­μιαία από τον διαρ­κή και απη­νή σαρ­κα­σμό, τις πο­λύ­μορ­φες φα­σμα­τι­κές φι­γού­ρες και τα άπει­ρα λε­κτι­κά και ηχη­τι­κά παι­χνί­δια υπέρ της καυ­τής οδύ­νης ενός εξο­ντω­τι­κά πο­λύ­πα­θου ήρωα, ο οποί­ος μπο­ρεί εν συ­νε­χεία να μειώ­σει κά­πως τα πα­θή­μα­τά του, αλ­λά σπεύ­δει εκ πα­ραλ­λή­λου να αυ­ξή­σει την εσω­τε­ρι­κή του έντα­ση, πα­ρά­γο­ντας έναν λό­γο με άκρως δρα­μα­τι­κό και, ταυ­το­χρό­νως, βα­θιά ει­ρω­νι­κό χα­ρα­κτή­ρα.

Η ατο­μι­κό­τη­τα ως πο­λυ­με­λής θί­α­σος

Η πρώ­τη ποι­η­τι­κή φά­ση του Βαρ­βέ­ρη κα­λύ­πτει τη δου­λειά μιας ει­κο­σα­ε­τί­ας, εντάσ­σο­ντας στους κόλ­πους της έξι συλ­λο­γές: Εν φα­ντα­σία και λό­γω (1975), Το ράμ­φος (1978), Ανα­πή­ρων πο­λέ­μου (1982), Ο θά­να­τος το στρώ­νει (1986), Πιά­νο βυ­θού (1991), Ο κύ­ριος Φογκ (1983) και Άκυ­ρο Θαύ­μα (1996). Ο Βαρ­βέ­ρης ανή­κει στους νε­ό­τε­ρους κλώ­νους της γε­νιάς του 1970 και εμ­φα­νί­ζε­ται εξαρ­χής απαλ­λαγ­μέ­νος από τα ιδε­ο­λο­γι­κά δε­σμά που βά­ρυ­ναν στα δο­κι­μα­στι­κά τους βή­μα­τα ορι­σμέ­νους από τους πα­λαιό­τε­ρους. Ο χώ­ρος του εί­ναι από ιδρύ­σε­ώς του ο χώ­ρος μιας απε­ρί­φρα­στα ατο­μι­κής πε­ριο­χής, όπου η ζωή απο­κτά το κα­θο­λι­κό της νό­η­μα μό­νο μέ­σα από όσα τα­λα­νί­ζουν αδιά­κο­πα τη μο­να­διαία ύπαρ­ξη. Το δέ­ος του θα­νά­του, η δια­δι­κα­σία του πέν­θους (ένα από τα πιο επί­μο­να μο­τί­βα στους στί­χους του Βαρ­βέ­ρη), το άγ­χος και το άχθος του έρω­τα (κά­θε έρω­τας εί­ναι μια σκια­μα­χία – μια προ­α­πο­φα­σι­σμέ­νη μα­ταιο­πο­νία), η νυ­χτε­ρι­νή πε­ρι­πλά­νη­ση στην πό­λη (με την ψυ­χή και τη σάρ­κα να καί­γο­νται πά­ντα σε σι­γα­νή φω­τιά), η προ­σή­λω­ση στην τέ­χνη της ποί­η­σης και η λα­τρεία της γλώσ­σας (η μου­σι­κή ενός σπα­σμέ­νου και από τη ρί­ζα του απρό­θυ­μου να εκ­δη­λω­θεί αλ­λιώς λυ­ρι­σμού) – ιδού η φυ­σιο­γνω­μία ενός αυ­στη­ρά προ­σω­πι­κού ποι­η­τή, που εκ­κο­σμι­κεύ­ε­ται χά­ρη στον τρό­πο με τον οποίο με­τα­τρέ­πει την υπαρ­ξια­κή θε­μα­το­γρα­φία του σε αστι­κή μυ­θο­λο­γία - μια μυ­θο­λο­γία που παίρ­νει σχή­μα και μορ­φή εί­τε με το διαρ­κές τα­ξί­δι μέ­σα στην πό­λη εί­τε με την πα­ρα­τε­τα­μέ­νη πα­ρα­μο­νή στους κλει­στούς και μι­σο­φω­τι­σμέ­νους ή ονει­ρι­κά πα­ρα­μορ­φω­μέ­νους χώ­ρους της:

κι αν τρέμω τη φαλτσέτα του μπρούτζινου ντεληκανή
εκεί στη Φωκίωνος
μη μου σπαθίσει το βύζαγμα
είναι γιατί γαντζώνομαι
στ' ουρανού το μπιμπερό τη μέρα
και τη νύχτα στη ρώγα της λάμπας μου.
– Αλλά ρε μάνα πώς να καβαλήσω το λευκό φαρί
ρε παιδιά πώς ν' ανέβω στο γαϊδούρι της Επανάστασης
αφού είμαι χοντρός
και ζαλίζομαι.
Ενώ εγώ μετράω οσμές ανθρώπινες
κι ένα απ' τα δυο

άλλες σφυρίζουν μέσα μου το φλερτ
κι άλλες το μίσος.

Ό,τι έχει να πει ο Βαρ­βέ­ρης, θα το πει όχι με την πί­στη στις υψω­μέ­νες ση­μαί­ες, αλ­λά με την κα­θη­με­ρι­νή τρι­βή και δο­κι­μα­σία του σαρ­κί­ου του. Ατο­μι­κός, ωστό­σο, ποι­η­τής δεν ση­μαί­νει κα­τ' ανά­γκην και ένα εξο­μο­λο­γη­τι­κό ή αυ­το­α­πο­κα­λυ­πτι­κό πρό­σω­πο. Ο πρω­το­πρό­σω­πος κα­τά κα­νό­να αφη­γη­τής του Βαρ­βέ­ρη, που απο­τε­λεί συ­νή­θως και τον κε­ντρι­κό του ήρωα, υπο­δύ­ε­ται κά­θε φο­ρά κά­τι δια­φο­ρε­τι­κό: ψυ­χρός εκτε­λε­στής και ανυ­πε­ρά­σπι­στο θύ­μα, ηδυ­πα­θής νάρ­κισ­σος και δυ­σκί­νη­το, απορ­ριγ­μέ­νο κορ­μί, δον­ζουα­νι­κός κυ­νη­γός και αφο­σιω­μέ­νος ερα­στής, άκαρ­δος πα­τέ­ρας και εγκα­τα­λε­λειμ­μέ­νος γιος, κυ­νι­κός σύ­ντρο­φος και πι­στός φί­λος, νε­ά­ζων υπε­ρή­λιξ και υπε­ρώ­ρι­μος έφη­βος. Ένα εγώ που δια­με­λί­ζε­ται σε πο­λυ­με­λή θί­α­σο, για να πε­ρι­τρέ­ξει κομ­μά­τι κομ­μά­τι τους δρό­μους και τα στέ­κια του αθη­ναϊ­κού κέ­ντρου και να επι­στρέ­ψει δια­λε­κτι­κά στον εαυ­τό του, οχυ­ρω­μέ­νο ξα­νά πί­σω από το αδια­φα­νές του κέ­λυ­φος:

Τελικά θα μπορούσα να είμαι
η γυναίκα μου
λόγω συμφωνίας χαρακτήρων
να με είχα παντρευτεί
με ωραία φωνή την οποία
και ακούω ευκρινέστατα.
Ευγενέστατος δε
και μαζί ευσυγκίνητος.
Τι λουλούδια θα μου 'κοβα.
Με λουλούδια θα μ' έκοβα
και με λόγια που εγώ θα περίμενα.
Και θα ήξερα εγώ
μέχρι πότε να δίσταζα, με τι νάζια
ώστε ποτέ να μη με χάσω.

Η πο­λυ­διά­σπα­ση του ποι­η­τι­κού εγώ οδη­γεί εκ των πραγ­μά­των και στην πο­λυ­μορ­φία του ύφους: ο χλευα­σμός ή ο αυ­το­χλευα­σμός, η αλ­λη­λου­χία των νοη­μά­των, αλ­λά και η συ­νειρ­μι­κή δια­σπο­ρά τους, το ασύν­δε­το των ει­κό­νων, αλ­λά και ο πε­ρι­γρα­φι­κός ρε­α­λι­σμός των πα­ρα­στά­σε­ων.

Μια δρα­μα­τι­κή βιο­γρα­φία

Με τη συλ­λο­γή του Στα ξέ­να, ο Βαρ­βέ­ρης δο­κι­μά­ζει μια καί­ρια με­τα­τό­πι­ση, θέ­το­ντας σε κί­νη­ση την εκτύ­λι­ξη μιας τραυ­μα­τι­κής και εν κα­τα­κλεί­δι δρα­μα­τι­κής βιο­γρα­φί­ας – μιας βιο­γρα­φί­ας με ση­μα­δε­μέ­να παι­δι­κά και νε­α­νι­κά χρό­νια, επί­πο­νη και βα­σα­νι­στι­κή πα­ρα­μο­νή στην ξε­νι­τιά και λυ­τρω­τι­κή (αν και πο­λύ βα­ριά πλη­ρω­μέ­νη) επι­στρο­φή στην πα­τρί­δα. Ο βιο­γρα­φού­με­νος νιώ­θει ευ­θύς εξαρ­χής απο­συ­νά­γω­γος: προ­ση­λω­μέ­νος από­λυ­τα στη μνή­μη των νε­κρών (Στην υγειά σας πε­θα­μέ­νοι εί­ναι το ει­σα­γω­γι­κό μό­το του βι­βλί­ου), χύ­νει ακού­ρα­στος (και σχε­δόν εν θριάμ­βω) τα δά­κρυά του για την απώ­λειά τους ενό­σω ξέ­ρει πως ο ίδιος σύ­ρε­ται μο­νί­μως πά­νω από ένα βά­ρα­θρο απέ­ρα­ντης εκ­μη­δέ­νι­σης:

Ήμουν μικράκι
κι όλο έκανα σκοινάκι.
Πηδούσα χαρωπά από τον ένα
στον άλλο και στον άλλο ήχο
ψηλά με το σκοινάκι είχα το νου
αλλά το άφησα
μου έπεσε
στη μέση τ' ουρανού.
Τώρα ήχο, ήχο
στη στρατόσφαιρα
στα αζήτητα
το σκοινάκι
πήρε μαζί του
και τη βαρύτητα.

Κι απ' αυ­τή την προ­α­ναγ­γε­λία ενός ού­τως ή άλ­λως χα­μέ­νου στοι­χή­μα­τος, ο ποι­η­τι­κός ήρω­ας του Βαρ­βέ­ρη θα βρε­θεί ξαφ­νι­κά, όπως τό­λε­γα και πρω­τύ­τε­ρα, στην εξο­ρία: μα­κριά από τη γε­νέ­θλια γη, χω­ρίς γνω­στούς και φί­λους, πα­ντε­λώς αβο­ή­θη­τος και, το χει­ρό­τε­ρο, υπο­χρε­ω­μέ­νος να βλέ­πει ό,τι έζη­σε και ό,τι πό­θη­σε ή ονει­ρεύ­τη­κε από την αντί­πε­ρα όχθη σαν ένας ξέ­νος: ξέ­νος στην ξέ­νη χώ­ρα μα και ξέ­νος στον δι­κό του, τό­σο οι­κείο τό­πο, όπου οι πιο πολ­λοί τον έχουν κιό­λας λη­σμο­νή­σει. Κι όταν ο ίδιος άν­θρω­πος θα επα­να­κάμ­ψει επι­τέ­λους στα πα­τρώα εδά­φη και θα απαλ­λα­γεί από την τό­σο τυ­ραν­νι­κή συν­θή­κη της εξο­ρί­ας και της απο­μό­νω­σης, δεν θα κα­τα­φέ­ρει, βε­βαί­ως, να ξε­χά­σει ού­τε την εμπει­ρία της υπε­ρο­ρί­ας ού­τε τις τό­σο πι­κρές (άσβη­στες στον ψυ­χι­σμό του) συ­νέ­πειές της. Και θα συ­μπυ­κνώ­σει σε μια γνω­μι­κή ποι­η­τι­κή φρά­ση (επι­μύ­θιο και ταυ­τό­χρο­να και­νούρ­για αφε­τη­ρία) το ποι­κι­λο­τρό­πως δο­κι­μα­σμέ­νο πνεύ­μα του:

Είμαστε άνθρωποι πικραμένοι.
Μεγαλώσαμε και είμαστε πολύ πικραμένοι.
Αυτό μονάχα μας παρηγορεί.

Η έντο­νη ει­ρω­νεία και η πε­ρι­πλά­νη­ση στην πό­λη, που συ­νο­δεύ­ουν τον λό­γο του Βαρ­βέ­ρη κα­τά τη διάρ­κεια της πρώ­της του πε­ριό­δου, εί­ναι διά γυ­μνού οφθαλ­μού ορα­τές και Στα ξέ­να. Η έκτα­σή τους, ωστό­σο, τεί­νει να πε­ριο­ρι­στεί δρα­στι­κά ενώ εμ­φα­νώς δια­φο­ρο­ποιεί­ται και η λει­τουρ­γία τους. Το παι­χνί­δι δεν γί­νε­ται τώ­ρα πο­τέ για το παι­χνί­δι: η ει­ρω­νεία του ποι­η­τι­κού αφη­γη­τή δεν εί­ναι η ει­ρω­νεία ενός αυ­ξη­μέ­νης ευαι­σθη­σί­ας πα­ρα­τη­ρη­τή, που πα­ρα­κο­λου­θεί υπό γω­νί­αν την πραγ­μα­τι­κό­τη­τα, χρη­σι­μο­ποιώ­ντας τις γλωσ­σι­κές του δε­ξιό­τη­τες και τις νυ­χτε­ρι­νές πε­ρι­η­γή­σεις για να ενι­σχύ­σει τη σκί­α­ση ή τον φω­τι­σμό της ει­κο­νο­γρα­φί­ας του και να κά­νει απο­τε­λε­σμα­τι­κό­τε­ρο τον εκ­φρα­στι­κό του μη­χα­νι­σμό. Όλα αυ­τά τα στοι­χεία επι­στρα­τεύ­ο­νται πλέ­ον για να στη­ρί­ξουν το ολο­ζώ­ντα­νο δρά­μα ενός πολ­λα­πλά πλη­γέ­ντος υπο­κει­μέ­νου, απο­τρέ­πο­ντας τυ­χόν αι­σθη­μα­το­λο­γι­κές ή με­λο­δρα­μα­τι­κές εκτρο­πές, που συ­νι­στούν και τον με­γα­λύ­τε­ρο κίν­δυ­νο σε τέ­τοια συμ­φρα­ζό­με­να.

Η μο­να­ξιά του σώ­μα­τος

Με τα Πε­τα­μέ­να λε­φτά (2005), ο ποι­η­τής δεί­χνει να στα­θε­ρο­ποιεί τη νέα του τρο­χιά. Δύο θα έλε­γα πως εί­ναι εδώ τα κε­ντρι­κά μο­τί­βα: η μο­να­ξιά του σώ­μα­τος, οδη­γη­μέ­νη στα όριά της, και η πλή­ξη ή η κα­θη­με­ρι­νή κα­τά­πτω­ση και απο­πλη­ξία ως κα­τα­στά­σεις που κρύ­βουν κυ­ριο­λε­κτι­κώς τον θά­να­το. Το σώ­μα αντι­προ­σω­πεύ­ει για τον Βαρ­βέ­ρη στα Πε­τα­μέ­να λε­φτά έναν απο­λύ­τως στε­γα­νό ορ­γα­νι­σμό, χω­ρίς κα­μιά δυ­να­τό­τη­τα υπο­δο­χής και φι­λο­ξε­νί­ας του άλ­λου. Το σώ­μα μπο­ρεί να επι­κοι­νω­νή­σει με τρί­τους μό­νο κα­τά την ερω­τι­κή συ­νεύ­ρε­ση και τού­το πά­λι υπό την προ­ϋ­πό­θε­ση ότι δεν θα απο­σπά­σει κά­τι εξω­τε­ρι­κό την προ­σο­χή του, ότι δεν θα δο­θεί κά­ποια αφορ­μή που να το κά­νει να συ­νει­δη­το­ποι­ή­σει ακό­μα και τη μα­γι­κή ώρα του έρω­τα τον εγκλω­βι­σμό του σε ένα σύ­μπαν το οποίο ανα­ζη­τεί επί μα­ταίω την ισορ­ρο­πία του. Τι να 'ν' το σώ­μα; ανα­ρω­τιέ­ται ο ποι­η­τής και βιά­ζε­ται να απα­ντή­σει:

Μην είν' οι κάμποι, τα ψηλά βουνά;
Κάτι από δύση θα 'ναι πάντως σε κραιπάλη
κι έχει στολίδια του μαντείες
να μη σαστίζει σ' αλλαξοκαιριές.
Πάλι μπορεί και να 'ναι πέρασμα ενός τραίνου
κι όχι το πέρασμα ενός τραίνου επακριβώς
αλλά η ησυχία της διάβασης: – δυο ησυχίες:
εκείνη που προηγείται κι αυτή που έπεται.
'Η το πιο απίθανο, μες στον κοιτώνα
καθώς επικρατεί το σκόρπισμα του ελέους
κι οι αψήφιστες ραγισματιές στο ημίφως
να 'ναι μια σάρκα που φτεροκοπά
ενώπιον των οστών της.

Δεν εί­ναι δύ­σκο­λο, φα­ντά­ζο­μαι, να κα­τα­λά­βου­με πως υπό τέ­τοιους όρους η κα­τα­βύ­θι­ση της κα­θη­με­ρι­νό­τη­τας θα στή­σει τρε­λό χο­ρό γύ­ρω από τη σπα­ραγ­μέ­νη γε­ω­γρα­φία του σώ­μα­τος και θα εγκα­τα­στή­σει στη ζωή του ποι­η­τι­κού πρω­τα­γω­νι­στή βα­ρί­δια ολ­κής. Βουί­ζει γύ­ρω η πλή­ξη / και γλε­ντά, γρά­φει ο Βαρ­βέ­ρης, για να συ­μπλη­ρώ­σει γρή­γο­ρα και απο­στο­μω­τι­κά: Γλε­ντάω κι εγώ, ο ίσκιος της. Η πλή­ξη οδεύ­ει εν προ­κει­μέ­νω προς ένα απο­λύ­τως ανα­πό­φευ­κτο κα­θε­στώς και το πιο ανυ­πό­φο­ρο μα­ζί της εί­ναι πως ενώ από τη μια πλευ­ρά ρί­χνει τα θύ­μα­τά της σ' ένα εί­δος θα­νά­σι­μης ακι­νη­σί­ας και κα­θή­λω­σης, από την άλ­λη τα απο­κοι­μί­ζει απέ­να­ντι στον κίν­δυ­νο του θα­νά­του: σαν να τρα­βά­ει μα­κριά το βλέμ­μα τους από την αγω­νία και το μαύ­ρο σκο­τά­δι του τέ­λους, σαν να κά­νει ό,τι περ­νά από το χέ­ρι της για να φτά­σου­με ώς εκεί χω­ρίς την ελά­χι­στη, την πα­ρα­μι­κρή προ­ε­τοι­μα­σία. Και δεν εί­ναι σί­γου­ρα τυ­χαίο πως τα πά­ντα στα Πε­τα­μέ­να λε­φτά εξαρ­τώ­νται από το ύψος της εσω­τε­ρι­κής θερ­μο­κρα­σί­ας των δρω­μέ­νων (μια άσβε­στη πυρ­κα­γιά πε­ρι­κυ­κλω­μέ­νη από κα­τε­ψυγ­μέ­νο νε­ρό) ενό­σω η δρα­μα­τι­κή από και­ρό ει­ρω­νεία του Βαρ­βέ­ρη πε­ρι­βάλ­λε­ται με μιαν αρι­στο­τε­χνι­κή γλωσ­σι­κή ξη­ρό­τη­τα - μια ξη­ρό­τη­τα που φέρ­νει στην επι­φά­νεια μια χα­μη­λό­φω­νη, αλ­λά πέ­ρα για πέ­ρα δια­πε­ρα­στι­κή ποι­η­τι­κή λα­λιά.

Θε­ο­φα­γία

Η δρα­μα­τι­κή ει­ρω­νεία επα­να­κάμ­πτει στο προ­τε­λευ­ταίο βι­βλίο του Βαρ­βέ­ρη, που τι­τλο­φο­ρεί­ται Ο άν­θρω­πος μό­νος (2009) και αντλεί τα πρό­σω­πα, τη σκη­νο­γρα­φία και το λε­κτι­κό του από το το­πίο της Αγί­ας Γρα­φής, με σα­φή προ­τί­μη­ση στα επει­σό­δια της Και­νής Δια­θή­κης και στα πά­θη του Ιη­σού. Ο ποι­η­τής μπαί­νει στην πε­ριο­χή της χρι­στια­νι­κής μυ­θο­λο­γί­ας όχι για ανα­ζη­τή­σει ανα­κου­φι­στι­κό κα­τα­φύ­γιο στα ονό­μα­τά της, αλ­λά, αντι­θέ­τως, για να υπο­δεί­ξει το κε­νό το οποίο συσ­σω­ρεύ­ε­ται και μό­νον διά της εκ­φο­ράς τους. Σκο­πός, ωστό­σο, του Βαρ­βέ­ρη δεν εί­ναι να κα­τα­λή­ξει σε ένα κή­ρυγ­μα αθε­ΐ­ας, το οποίο φι­λο­σο­φι­κά ελά­χι­στα δια­φέ­ρει από την οποια­δή­πο­τε δή­λω­ση θρη­σκευ­τι­κής πί­στης, αλ­λά να ανα­ρω­τη­θεί γύ­ρω από την αστά­θεια και τη ρευ­στό­τη­τα που επι­φέ­ρει η αν­θρώ­πι­νη αδυ­να­μία. Μα­κριά από τον θρί­αμ­βο του Θε­ού, έξω από το άκαμ­πτο μαρ­τύ­ριο του θε­αν­θρώ­που, πέ­ρα από την ελ­πί­δα της σω­τη­ρί­ας, το γυ­μνό, φυ­σι­κό πλέ­ον εγώ οφεί­λει να πα­λέ­ψει με όλα τα αδιέ­ξο­δά του μέ­χρι να εξα­σφα­λί­σει, έστω και βα­ριά τραυ­μα­τι­σμέ­νο, την αυ­το­νο­μία του. Κρα­τώ­ντας από το ιε­ρό ύφος της Αγί­ας Γρα­φής τον σε­βα­στι­κό και εσχα­το­λο­γι­κό της τό­νο και υπο­νο­μεύ­ο­ντας με ελα­φρές νοη­μα­τι­κές με­τα­στρο­φές τα συμ­βο­λι­κά της στε­ρε­ό­τυ­πα, ο Βαρ­βέ­ρης δί­νει στην ει­ρω­νεία του τη μορ­φή όχι μιας επα­να­στα­τι­κής απο­κα­θή­λω­σης, αλ­λά ενός συ­γκρα­τη­μέ­νου οδυρ­μού για τη σκλη­ρή αυ­το­γνω­σία του εξαν­δρα­πο­δι­σμού της ύπαρ­ξης, που προ­σλαμ­βά­νει έτσι ένα σα­φώς ηρω­ι­κό (αν και στα­θε­ρά έκ­πτω­το) πε­ριε­χό­με­νο.

Ο θρή­νος για τη μη­τέ­ρα

Με το με­τα­θα­να­τί­ως δη­μο­σιευ­μέ­νο Βα­θέ­ος γή­ρα­τος (2011), ο Βαρ­βέ­ρης γρά­φει έναν θρή­νο για τη μη­τέ­ρα. Πρό­κει­ται για έναν προ­θα­νά­τιο θρή­νο, που πεν­θεί ζω­ντα­νή τη μη­τέ­ρα, δια­σώ­ζο­ντας τις κα­θη­με­ρι­νές κι­νή­σεις της υπέρ­γη­ρης μορ­φής της λί­γο πριν από το τέρ­μα: ένα τέρ­μα που γε­μί­ζει πα­νι­κό τον αφη­γη­τή της συλ­λο­γής με τον ανυ­πέρ­βλη­το χα­μό τον οποίο θα φέ­ρει. Ο ποι­η­τής ακο­νί­ζει τη μνή­μη του για τη μη­τέ­ρα η οποία θα σβή­σει, ξέ­ρο­ντας πως ο χρό­νος που απο­μέ­νει εί­ναι ελά­χι­στος και πως ό,τι κι αν γί­νει όλες οι πα­ρα­τά­σεις έχουν εξα­ντλη­θεί. Η πά­λη με τον χρό­νο, ωστό­σο, δεν δί­νε­ται μό­νο για να μην εν­σκή­ψει η λή­θη, αλ­λά και για να απα­θα­να­τι­στεί (κι ας μοιά­ζει με σχή­μα οξύ­μω­ρο) η φθο­ρά. Ένα από τα πιο επί­μο­να μο­τί­βα του κύ­κνειου άσμα­τος του Βαρ­βέ­ρη εί­ναι η ανέκ­κλη­τη δύ­να­μη και η απεί­ρως δια­βρω­τι­κή ικα­νό­τη­τα της φθο­ράς: η μη­τέ­ρα όταν σέρ­νει τα πό­δια της ανή­μπο­ρη μέ­σα στο δω­μά­τιο, η μη­τέ­ρα όταν βγαί­νει στον δρό­μο και δεν μπο­ρεί να ανα­γνω­ρι­στεί λό­γω ηλι­κί­ας από κα­νέ­ναν, η μη­τέ­ρα όταν μπερ­δεύ­ει τα ονό­μα­τα των αγα­πη­μέ­νων της, για να συ­μπλέ­ξει απροσ­δό­κη­τα ζώ­ντες και τε­θνε­ώ­τες. Μια ζω­ντα­νή-νε­κρή μη­τέ­ρα, που πά­ντως επι­μέ­νει να ζει και να αυ­ξά­νει την κα­τα­λυ­τι­κή επί­δρα­ση της φθο­ράς. Ο θά­να­τος απο­μα­κρύ­νε­ται από την πε­ριο­χή του ποι­η­τι­κού εγώ για να με­τα­το­πι­στεί σ’ ένα πρό­σω­πο το οποίο μο­λο­νό­τι έχει κα­τα­γά­γει θρί­αμ­βο επά­νω του με την αιω­νό­βια πα­ρου­σία του, τον βά­ζει αθέ­λη­τα στο παι­χνί­δι από την πί­σω πόρ­τα, το­πο­θε­τώ­ντας τον και πά­λι απέ­να­ντι στο εγώ:

Έπρεπε χρόνια πριν
να είχες φύγει.
Όμως φοβάμαι μήπως τώρα
το εκλάβω σαν συνέπεια φυσική
μήπως τα δάκρυα
σου τα ΄χω προπληρώσει
ή ακόμα μήπως, ποιος το ξέρει
πρέπει εσύ να ετοιμάζεσαι
για μια, χωρίς εμένα
αβάσταχτη επιβίωση.

Ο λό­γος του Βαρ­βέ­ρη οδη­γεί­ται τώ­ρα στην τέ­λεια απο­γύ­μνω­ση: εί­ναι σαν ένα λε­πί­δι που χα­ρά­ζει ένα κομ­μά­τι γυα­λί ή έναν όγκο πά­γου. Το ποι­η­τι­κό βί­ω­μα εί­ναι πλέ­ον τό­σο ισχυ­ρό ώστε χρειά­ζε­ται ελά­χι­στα μέ­σα για να λει­τουρ­γή­σει. Εί­ναι ένα βί­ω­μα που πη­γά­ζει αβί­α­στα από πα­ντού, σχη­μα­τί­ζο­ντας μα­ζί με την ανα­τρι­χια­στι­κή ει­ρω­νεία του ένα το­πίο δυ­να­μι­τι­σμέ­νων κρυ­στάλ­λων, όπου το εγώ θα ζή­σει για άλ­λη μια φο­ρά (έστω και απω­θη­μέ­νο) το δρά­μα του.

Προς την ορι­στι­κή έξο­δο

Κοι­τά­ζω την επί­σης με­τα­θα­νά­τια συλ­λο­γή Ζώα στα σύν­νε­φα (2013) και σκέ­φτο­μαι πως εί­ναι πι­θα­νόν ο Βαρ­βέ­ρης να θέ­λη­σε να δο­κι­μά­σει λί­γο πριν από το τέ­λος του βί­ου του μιαν ανά­παυ­λα: μιαν έξο­δο προς ένα δια­φο­ρε­τι­κό σύ­μπαν στο οποίο θα μπο­ρού­σε να διεκ­δι­κή­σουν εκ νέ­ου με­ρί­διο τα ποι­η­τι­κά τε­χνά­σμα­τα της νιό­της του, ακο­νι­σμέ­να βε­βαί­ως στον τρο­χό της ποι­κι­λο­τρό­πως δο­κι­μα­σμέ­νης του ωρι­μό­τη­τας. Το σύ­μπαν για το οποίο μι­λώ εί­ναι ένα ζω­ο­λο­γι­κό σύ­μπαν: ένας τό­πος από τον οποίο η αν­θρώ­πι­νη μορ­φή απου­σιά­ζει από την πρώ­τη μέ­χρι την τε­λευ­ταία στιγ­μή ή εμ­φα­νί­ζε­ται μό­νο σαν ένας κα­θα­ρώς εξω­τε­ρι­κός πα­ρά­γο­ντας που θα λει­τουρ­γή­σει απλώς ως σκη­νι­κό βά­θος για όσα θα συμ­βούν στα ζώα. Και αυ­τά που τους συμ­βαί­νουν δεν εί­ναι λί­γα. Οι ύαι­νες θα προ­σευ­χη­θούν όλες μα­ζί το βρά­δυ για να πιά­σουν ξα­νά το πρωί το θα­νά­σι­μο κυ­νή­γι τους, ο κόν­δο­ρας θα κά­νει το αη­δό­νι να κλά­ψει μέ­χρι την τε­λειω­τι­κή πνοή του, η χε­λώ­να θα χά­σει εκ των προ­τέ­ρων τον αγώ­να με τον λα­γό, οι ια­γουά­ροι θα δα­κρύ­σουν από την πεί­να, οι λύ­κοι θα φά­νε εξά­πα­ντος τα πρό­βα­τα, τα λιο­ντά­ρια θα αφή­σουν απεί­ρα­χτα τα θη­ρά­μα­τά τους, οι ου­ρα­κο­τά­γκοι δεν θα τρο­μά­ξουν κα­νέ­ναν, η τί­γρη θα πα­ρα­χω­ρή­σει την ηγε­σία τής ζού­γκλας στο μυρ­μή­γκι, τα πο­ντί­κια θα πια­στούν ηθε­λη­μέ­να στη φά­κα τους κι οι ιπ­πο­πό­τα­μοι θα ανα­κα­λύ­ψουν με τρο­μα­κτι­κή με­λαγ­χο­λία πως δεν εί­χαν παι­δι­κά χρό­νια. Να, λοι­πόν, που ο Βαρ­βέ­ρης θα πιά­σει να παί­ζει όπως και άλ­λο­τε με το απροσ­δό­κη­το και το πα­ρά­δο­ξο, κι­νη­το­ποιώ­ντας έναν δι­φυή (άλ­λο­τε λυ­πη­μέ­νο κι άλ­λο­τε ελα­φρώς ιλα­ρό) πλη­θυ­σμό. Μια τέ­τοια ζω­ο­λο­γία, ωστό­σο, δεν έχει την πα­ρα­μι­κρή σχέ­ση με τις αι­σώ­πειες αλ­λη­γο­ρί­ες. Τα ζώα του Βαρ­βέ­ρη εί­ναι ελά­χι­στα αν­θρω­πο­μορ­φι­κά. Σκο­πός τους δεν εί­ναι να εν­σαρ­κώ­σουν το αν­θρώ­πι­νο ήθος στην κα­κία ή στην αρε­τή του αλ­λά να προ­κα­λέ­σουν με τη διά­ψευ­ση των πα­ρα­δε­δο­μέ­νων ιδιο­τή­των και συμ­βο­λι­σμών τους έναν ποι­η­τι­κό σπιν­θή­ρα - έναν σπιν­θή­ρα βα­σι­σμέ­νο στην αντι­νο­μία και το πα­ρά­λο­γο, που θα βά­λει στη θέ­ση της μο­χθη­ρί­ας τον σπα­ραγ­μό και την αλ­λη­λεγ­γύη, θα υπο­κα­τα­στή­σει την εξου­σία με την αδυ­να­μία ή την απα­ντο­χή, αλ­λά και θα με­τα­μορ­φώ­σει το πνεύ­μα του αγα­θού σε δαί­μο­να δή­ω­σης και διαρ­πα­γής:

Δεν είμαι λέων εγώ.
Μέσα στη ζούγκλα
Κανείς ποτέ δε χειροκρότησε ένα λέοντα
Εγώ ένσημα κολλάω
Για το κρεατάκι μου
Μέσα στο τσίρκο.
Δεν είμαι λέων εγώ
Λέων πού ακούστηκε
Με το τεράστιο στόμα του ανοιχτό
Και μέσα του κεφάλι σώο ανθρώπου

Δεν πρό­κει­ται, όπως το ση­μεί­ω­να και πρω­τύ­τε­ρα, για επι­στρο­φή στις νε­α­νι­κές ρί­ζες αλ­λά για μιαν ανα­κί­νη­ση του νε­α­νι­κού πα­ρελ­θό­ντος εντός των τει­χών της ωρι­μό­τη­τας. Ο θά­να­τος εξα­κο­λου­θεί να κα­ρα­δο­κεί πί­σω απ’ όλα αλ­λά η ύστε­ρη ζω­ο­λο­γία του Βαρ­βέ­ρη θα του αντι­τεί­νει ένα ξόρ­κι: την ικα­νό­τη­τα του ποι­η­τή να πά­ρει στο κα­τό­πι ακό­μα και τα πιο απο­κρου­στι­κά του φα­ντά­σμα­τα. Κι αν η ποί­η­ση βγει εντέ­λει χα­μέ­νη από την ανα­μέ­τρη­ση με τη ζωή, κι αν τα φα­ντά­σμα­τα επι­στρέ­ψουν, το κέρ­δος μπο­ρεί να προ­κύ­ψει από αλ­λού: από τη μά­χη με τον χρό­νο της τέ­χνης.      

Συ­νο­ψί­ζω, ολο­κλη­ρώ­νο­ντας, σε δυο αρά­δες. Το ανε­κλά­λη­το δρά­μα του εγώ, το οποίο με­τα­μορ­φώ­νει τις πα­λαιό­τε­ρες οχλή­σεις και δια­ψεύ­σεις της ατο­μι­κής πε­ρι­πέ­τειας σε ένα συ­νε­χές ρέκ­βιεμ για τον τε­λι­κό μας προ­ο­ρι­σμό, απο­τε­λεί και τη σπου­δαιό­τε­ρη κα­τά­κτη­ση του Βαρ­βέ­ρη στο σύ­νο­λο της δια­δρο­μής του: δια­δρο­μή η οποία θα τον ανα­δεί­ξει σε έναν από τους ση­μα­ντι­κό­τε­ρους ποι­η­τές της τε­λευ­ταί­ας πε­ντη­κο­ντα­ε­τί­ας – και όχι μό­νον αυ­τής.

Γιάννης Βαρβέρης - Βικιπαίδεια