Eπάγγελμα δάσκαλος
Συντάκτης: 

Φοίβος Γκικόπουλος*

Εφημερίδα των Συντακτών

Ένας ορισμός του δάσκαλου και της διδασκαλίας είναι, ακόμη και σήμερα, πολύ δύσκολος, επειδή ο δάσκαλος εκπληρώνει διάφορες και ποικίλες λειτουργίες, όπως τη διαμόρφωση του μαθητή, τη μεσολάβηση ανάμεσα στον μαθητή και την κουλτούρα, τον διδασκόμενο και την κοινωνία, τον διδακτικό προγραμματισμό κ.λπ.
Σύμφωνα με μια αντίληψη, η διδασκαλία είναι αυτό που κάνουν οι δάσκαλοι, και κάνουν πολλά: προσφέρουν γνώσεις, κατευθύνουν, οργανώνουν το υλικό, βάζουν στόχους, έχουν ανησυχίες, φόβους, απογοητεύσεις και ικανοποιήσεις που συνδέονται με τη δουλειά τους, αντιδρούν μπροστά στους μαθητές και τους συναδέλφους, αξιολογούν.
Με άλλα λόγια, εκφράζουν χαρακτηριστικές δραστηριότητες αυτού που ονομάζουμε εκπαίδευση.
Στην πραγματικότητα μπορούμε να δούμε τη διδασκαλία από διαφορετικές οπτικές γωνίες: την παιδαγωγική, στη βάση των δραστηριοτήτων και των προοπτικών που αναπτύσσει, την ψυχολογική, στη βάση της συμπεριφοράς του δάσκαλου και του μαθητή και την αμοιβαία τους σχέση, την κοινωνιολογική, στη βάση των πολυσύνθετων σκοπών, αξιών, θεσμών και κανόνων συμπεριφοράς μιας συγκεκριμένης κουλτούρας, τη φιλοσοφική, στη βάση των διαφορετικών συστημάτων ανάλυσης και αντίληψης.
Ο δάσκαλος, λοιπόν, είναι εκείνος που προωθεί την αυτομόρφωση του μαθητή μέσα από τη διαπαιδαγώγηση, που προγραμματίζει, οργανώνει, καθοδηγεί, αξιολογεί και προσανατολίζει. Η εκπαίδευση είναι μια ανθρώπινη ανακάλυψη και την οδηγεί αυτός που την κατανοεί, πέρα από την απλή διαδικασία της κατανόησης.
Πράγματι, ο άνθρωπος γεννιέται μέσα σε μια κουλτούρα που έχει ως κύρια λειτουργία της να διαφυλάξει και να μεταδώσει τα διδάγματα του παρελθόντος. Αυτό σημαίνει ότι ο άνθρωπος δεν μπορεί να βασίζεται στην «τυχαία» εκμάθηση, αλλά πρέπει να «δεχτεί» μια εκπαίδευση.
Πρέπει να αποφεύγει αυτό που βρίσκει ξεκάθαρα διακεκριμένο και χειροπιαστό, προς όφελος πραγμάτων που υπάρχουν σε μορφή δυσδιάκριτη και συχνά ακατανόητη κι αυτό πρέπει να το κάνει σε έναν συγκεκριμένο χώρο: στις αίθουσες διδασκαλίας και στα θρανία.
Η διδασκαλία, λοιπόν, δικαιολογείται από μια τριπλή συνθήκη: γενετική, γιατί είναι αποτέλεσμα της ίδιας της ανθρώπινης ανάπτυξης, ψυχοκοινωνική, γιατί είναι αναγκαία στη μετάδοση των κατακτήσεων του παρελθόντος, παιδαγωγική, γιατί συμβάλλει στη διαμόρφωση της προσωπικότητας μέσα από τις κοινωνικές λειτουργίες της.
Ο ρόλος του δάσκαλου γεννήθηκε όταν –με την εξέλιξη της κοινωνίας– η κουλτούρα του ανθρώπινου είδους ξεπέρασε κατά πολύ εκείνη των μεμονωμένων ατόμων κι όταν, αμέσως μετά, η μάθηση, που είναι μια φυσική και σχεδόν μη εθελοντική δραστηριότητα του ανθρώπου, μετατράπηκε σε εκπαίδευση και άρα σε μάθηση όχι τυχαία αλλά εξαρτώμενη από εξωτερικές συνθήκες.
Η λειτουργία της διδασκαλίας, λοιπόν, είναι πολύ παλιά. Αντίθετα, η μετατροπή της σε επάγγελμα είναι σχετικά σύγχρονη. Από τη στιγμή που η διδασκαλία έγινε ένα συγκεκριμένο επάγγελμα, βασισμένο σ’ ένα επίπεδο προετοιμασίας και με την υποχρέωση να εκπληρώσει ορισμένους όρους, μπήκε το πρόβλημα της ίδιας της φύσης αυτού του επαγγέλματος.
Η παραδοσιακή κατηγοριοποίηση κάνει διάκριση ανάμεσα σε ασχολίες πνευματικές ή ελεύθερες, υπαλληλικές, βιοτεχνικές ή τεχνικές και αποδίδει τον χαρακτηρισμό του επαγγέλματος μόνον στις πρώτες, γιατί βασίζονται σε σύνθετες πνευματικές διαδικασίες που δεν αποκλείουν τις φυσικές ή χειρωνακτικές εργασίες (π.χ. ο χειρουργός), που αποκτήθηκαν έπειτα από μακρά προετοιμασία, προϋποθέτουν μια πλατιά αυτονομία και μια προσωπική ευθύνη όσον αφορά την κρίση και τη συμπεριφορά, ρυθμίζονται από ένα σταθερό σύστημα ηθικών κανόνων, αντλούν την οντότητά τους από την προσωπική κατάρτιση και όχι από μια γραφειοκρατική οργάνωση.

*ομότιμος καθηγητής ΑΠΘ