Ο Διαφωτισμός που ακόμα περιμένουμε

efsyn.gr, 19.11.2016

Συντάκτης: 

Γιώργος Γιαννουλόπουλος

Ενα από τα θέματα που έχει ανοίξει η κυβέρνηση είναι και η αναθεώρηση του Συντάγματος. Το αν αυτό ανταποκρίνεται σε πραγματικές ανάγκες ή απλώς εκτρέπει την προσοχή από κάποια άλλα δυσάρεστα είναι ερώτημα ανοιχτό, και ως τέτοιο παραπέμπεται στο καθημερινό μαλλιοτράβηγμα που ακούει στο όνομα «επικοινωνιακή πολιτική» των μεν και των δε.
Πάντως, γνήσια ή προσχηματική η αναθεώρηση, μερικές σκέψεις για το τι θα περιλαμβάνει έχουν ήδη γίνει. Και μολονότι ενδέχεται πολλά να αλλάξουν στην πορεία, μια απ’ αυτές μού κίνησε την προσοχή, επειδή αναφέρεται στην αντιδικία κυβέρνησης - Εκκλησίας.
Σύμφωνα λοιπόν με δημοσιεύματα, στο αναθεωρημένο Σύνταγμα θα υπάρχουν διατάξεις οι οποίες κατοχυρώνουν τους διακριτούς ρόλους τους και την ουδετερότητα της Πολιτείας σε ζητήματα που άπτονται της θρησκευτικής συνείδησης. Με διατήρηση, όμως, «για ιστορικούς και πρακτικούς λόγους, της αναγνώρισης της Ορθοδοξίας ως κρατούσας θρησκείας».
Ας γυρίσουμε τώρα εκατόν ενενήντα χρόνια πίσω. Στον «Διάλογο περί των ελληνικών συμφερόντων» που έγραψε ο Κοραής το 1826 για να σχολιάσει, μεταξύ άλλων, και το προσωρινό πολίτευμα, επικεντρώνει την κριτική του στη διάταξη που χαρακτηρίζει την ορθόδοξη πίστη «Επικρατούσα θρησκεία».
Του δίνουμε τον λόγο: «Να κρατύνη [ενισχύσει] η θρησκεία την πολιτείαν, όχι να επικρατή και να εξουσιάζη αυτή. Το κράτος αυτής είναι όλον πνευματικόν, και περιωρισμένον εις την συνείδησιν και ομολογίαν των πιστευόντων. Επειτα δεν βλέπεις ότι αντιφάσκει η Επικρατούσα θρησκεία με τα λοιπά;»
«Δεν καταλαβαίνω ποίαν αντίφασιν λέγεις», παρεμβαίνει ο συνομιλητής του.
«Αντιφάσκει με τα ακολούθως λεγόμενα, ότι “Οσοι αυτόχθονες κάτοικοι της Ελλάδος πιστεύουν εις Χριστόν, απολαμβάνουν άνευ τινός διαφοράς όλα τα πολιτικά δίκαια και είναι όμοιοι ενώπιον των νόμων άνευ τινός εξαιρέσεως”. Ούτε ίσοι, ούτε όμοιοι χωρίς εξαίρεσιν εμπορούν να ήναι χριστιανοί των άλλων αιρέσεων, όταν εξαιρήται ως επικρατούσα η Ανατολική».
Προφανώς ο Κοραής αναφέρεται στους καθολικούς και τους προτεστάντες, ενώ σήμερα το πρόβλημα είναι οι μουσουλμάνοι και κυρίως οι άθρησκοι. Νομίζω όμως ότι τους καλύπτει το επόμενο σχόλιό του: «τοιαύτη θρησκευτικής υπεροχής ομολογία δεν έχει χώραν εις Πολιτικόν σύνταγμα· ο τόπος της είναι εις του καθενός τη συνείδησιν, και η κήρυξις αυτής εις τους ιερούς ναούς, ή εις τα αντιρρητικά των θεολόγων συγγράμματα.
»Το Πολιτικόν σύνταγμα, ως σύνδεσμος πολιτών, χρεωστεί να πνέη απαρχής εις τέλος ομόνοιαν, ισονομίαν, ειρήνην, και ν’ αποφεύγη ό,τι ερεθίζει τα πάθη, ό,τι δίδει υποψίαν υπεροχής ενός μέρους πολιτών υπέρ τους άλλους».
Αυτά πριν από δύο αιώνες σχεδόν. Δεν βλέπω μεγάλη πρόοδο έκτοτε. Μάλλον οπισθοχώρηση. Τα αυτονόητα δικαιώματα του πολίτη που επικαλείται ο Κοραής (τον οποίο με σημερινά κριτήρια αριστεριστή δεν θα τον λέγαμε) μπορεί να έχουν καθιερωθεί ανά τον κόσμο –με εξαίρεση κάποιες θεοκρατίες που εμείς οι εφευρέτες της δημοκρατίας χλευάζουμε αφ’ υψηλού– αλλά στη χώρα μας η πρότασή του σκοντάφτει αφενός σε παγιωμένες εθνοκολακευτικές εμμονές και αφετέρου σε μικροπολιτικές σκοπιμότητες.
Δηλαδή, επειδή πιστεύουμε ότι η Ορθοδοξία αποτελεί αναπόσπαστο μέρος μιας κατ’ ουσίαν ελληνικότητας (ένα είδος αναλλοίωτου εθνικού DNA), είτε γιατί κρίνουμε ότι στη δεδομένη συγκυρία δεν πρέπει να ανοίγουμε νέα μέτωπα, όταν το πρόβλημά μας είναι το Μνημόνιο και η διαπλοκή.
Αυτό το τελευταίο θα μπορούσε κάποιος να το καταδικάσει ως κοντόφθαλμο ή κυνικό. Υπάρχει όμως πρόβλημα με τον λαό, αν το καλοσκεφτούμε. Διότι ο λαός που έφερε την Αριστερά πρώτη φορά στην εξουσία και βροντοφώναξε το υπερήφανο «Οχι» στο δημοψήφισμα, ήταν εκείνος που προσήλθε στις λαοσυνάξεις του Χριστόδουλου για τις ταυτότητες. Μήπως το ξανακάνει; Και τότε θα έχει δίκιο ή άδικο;
Εκτός Ελλάδος, η άνοδος του ΣΥΡΙΖΑ χαιρετίστηκε από τους αριστερούς ως άρνηση του νεοφιλελευθερισμού που επιβάλλει τη λιτότητα. Η ανάγνωση είναι σωστή.
Εντός Ελλάδος, όμως, ανακαλύπτουμε μια διαφορά: οι ξένοι θαυμαστές του έχουν από καιρό λύσει κάποια προβλήματα που εμείς οι πρωτοπόροι τα παρακάμπτουμε. Αναφέρομαι σε ορισμένες αξίες του Διαφωτισμού –όπως π.χ. την απόλυτη εκκοσμίκευση του κράτους, ασύμβατη με την έννοια της επικρατούσας θρησκείας– οι οποίες, μολονότι αποτελούν προϋπόθεση για να πάμε μπροστά, υποχωρούν υπό την πίεση ακλόνητων ιδεοληψιών που περιφέρονται από τον αντιστεκόμενο λαό ως κιβωτός του «ελληνισμού».
Για να πάμε λοιπόν μπροστά, για να γίνουμε επιτέλους μια δίκαιη και κανονική πολιτεία, πρέπει να ακολουθήσουμε μια πορεία η οποία περνάει μέσα από τον Διαφωτισμό, με την έννοια ότι τον έχει εσωτερικεύσει.
Κι αυτό που δυσκολεύει τα πράγματα δεν είναι μόνο η στάση των δανειστών· είναι και οι αντιστάσεις στα κεκτημένα του δημοκρατικού φιλελευθερισμού, οι οποίες διατηρούνται εν ζωή από τα ιδεολογικά απομεινάρια μιας προνεωτερικότητας που έχει βρικολακιάσει.
Κρατάω μικρό καλάθι. Δεν θα αναφερθώ στον κατά τα άλλα κομμουνιστή Γ. Κατρούγκαλο που μιλούσε για το ασφαλιστικό στημένος μπροστά σε εικονοστάσι, ούτε στη δήλωση του Κ. Μητσοτάκη –την πιο πρόσφατη ενσάρκωση του μεταρρυθμιστικού πνεύματος– που απορρίπτει τον διαχωρισμό Εκκλησίας - κράτους.
Αλλά όταν ο ίδιος ο αρχιεπίσκοπος δηλώνει ότι ο Αμβρόσιος Καλαβρύτων λέει σωστά πράγματα, αλλά με λάθος τρόπο, όταν εισηγείται να αναβληθεί η ανέγερση τζαμιού, όταν κρούει τον κώδωνα του κινδύνου για αφελληνισμό και αποχριστιανισμό της χώρας, και κυρίως όταν μας πληροφορεί ότι έχει τη δυνατότητα να ρίξει την εκλεγμένη κυβέρνηση με ένα τηλεφώνημα στον Πάνο Καμμένο, κάτι δεν πάει καθόλου καλά.
Φαίνεται ότι η πρωτοβουλία τού κατά δική του ομολογία άθεου Α. Τσίπρα να περάσει δέκα λεπτά μόνος του με τη θαυματουργή εικόνα της Παναγίας στο Αγιο Ορος δεν απέδωσε τα προσδοκώμενα.