Ταξίδι στην Πολωνία

της Μαρίζας Ντεκάστρο*

ο αναγνώστης στις 9 Ιανουαρίου, 2016

Βαρσοβία. Την 1η Σεπτεμβρίου του 1939, η πρωτεύουσα της Πολωνίας σαρώθηκε από τη Λουφτβάφε και το γερμανικό πυροβολικό: 80% των κτιρίων καταστράφηκαν σχεδόν ολοσχερώς και 20% ισοπεδώθηκαν. Η πόλη ξαναχτίστηκε μετά τον πόλεμο με σοβιετικό μοντέλο. Σήμερα, τις φαρδιές λεωφόρους, τα πάρκα, τους κήπους που κρύβουν αρχοντικά, τις εκκλησίες γεμάτες πιστούς που προσεύχονται με κατάνυξη, το ιστορικό ξενοδοχείο Πολώνια, περικυκλώνουν βαριά τσιμεντένια παραλληλεπίπεδα πέντε, έξι, εφτά ορόφων, τα γκρίζα δημόσια κτίρια του σοσιαλιστικού ρεαλισμού καθώς και πολυκατοικίες κι αυτές γκρίζες, άχαρες.
Αν η φυσιογνωμία αυτών των κτιρίων επεδίωκε να δείξει δύναμη και κύρος, θετικό πνεύμα και οργάνωση, στερεότητα και επιβολή της συλλογικότητας πάνω στο άτομο, το Παλάτι της Κουλτούρας, του 1952, δώρο του Στάλιν στους Πολωνούς, εκτινάσσεται σαν πύραυλος προς τον ουρανό θέλοντας να εδραιώσει τις κατακτήσεις του σοσιαλισμού σ’ ολόκληρο το σύμπαν.
Για να διασκεδαστεί η εντύπωση, οι Πολωνοί έπαιξαν με το φως κι έβαλαν χρώμα.
Τη νύχτα, το σταλινικό δώρο φωτίζεται βιολετί.

Καταλαβαίνεις καλύτερα τη μεταπολεμική ανοικοδόμηση όταν ψάχνεις τα ίχνη του εβραϊκού παρελθόντος της Βαρσοβίας. Με τον ταξιδιωτικό οδηγό, διανύεις χιλιόμετρα άδειων λεωφόρων με τα τραμ να κινούνται αργά στις ράγες τους, ελάχιστους διαβάτες, ψάχνεις γειτονιές και δεν τις βρίσκεις. Θυμάσαι φωτογραφίες που έχεις δει από τις πυκνοκατοικημένες εβραϊκές συνοικίες και το γκέτο, αλλά δεν υπάρχει τίποτα. Ο πολεοδομικός ιστός της τόσο παλιάς πόλης έχει εξαφανιστεί και μαζί του οι πολύτιμες μαρτυρίες για ένα παρελθόν που καταστράφηκε. Αναζητάς αυτό το κομμάτι Ιστορίας και δεν το συναντάς στο δρόμο σου, δεν σκοντάφτεις πάνω του. Το διαβάζεις, αλλά δεν το βλέπεις.

Λοτζ
Σάββατο απόγευμα στην επαρχιακή πόλη, όλος ο κόσμος στους δρόμους. Κι εδώ γκριζάδα που σβήνει στην κεντρική οδό Πιοτρκόφσκα με τα χρωματιστά και στολισμένα μέγαρα να θυμίζουν την οικονομική άνθιση του Λοτζ, που παρήκμασε στον 20ο αιώνα. Πέντε χιλιόμετρα μήκος η Πιοτρκόφσκα, σφύζει από περιπατητές που κατευθύνονται στην πολύχρωμη Manufactura, το τεράστιο εργοστάσιο υφαντουργίας του 19ου αιώνα. Συντηρημένο είναι η καρδιά της πόλης: μουσεία, design, μουσικά σιντριβάνια, μαγαζιά και εστιατόρια, γκαλερί, παιχνίδια και bangy jumping, μουσικές.

Οι απόκληροι, η μυθιστορία του Στιβ Σεμ-Σαντμπεργκ (εκδ. Πατάκη, 2009), μας έστειλαν στο σιδηροδρομικό σταθμό Radagast, μνημείο στη μέση του πουθενά, στις παρυφές του Λοτζ, στο δάσος.

Κυριακάτικο καλοκαιρινό πρωινό. Οικογένειες με παιδιά πηγαίνουν για πικνίκ πηδώντας τις σιδηροτροχιές. Πουλιά. Την πράσινη ηρεμία διακόπτει ένα φουγάρο από κόκκινα τούβλα. Είναι το μνημείο των ανθρώπων που έφυγαν από αυτό το σταθμό για τα στρατόπεδα εξόντωσης.
Ο περίβολος, ένας τσιμεντένιος τοίχος καμιά 100η μέτρα, με σημειωμένα τα έτη 1945 μέχρι και 1939.

Μπαίνεις στο σταθμό, ένα ξύλινο κτίσμα όπως παραδοσιακά τα έφτιαχναν στην Πολωνία. Στην πλατφόρμα οι γραμμές του τρένου σε οδηγούν σε ένα τούνελ. Δεξιά και αριστερά τα έτη και οι λίστες με τα ονόματα των ανθρώπων που ανέβηκαν στα τρένα. Με τις σφραγίδες και τις υπογραφές των γερμανικών αρχών. Όπου έχουν χαθεί οι λίστες, σπαράγματα αντικειμένων, ψαλίδια, κουμπιά, κύπελλα, πιάτα, ό,τι έμεινε από αυτά που πήραν μαζί τους.

Το φως ανάβει και σβήνει πίσω σου καθώς προχωράς. Από το φως στο σκοτάδι και τελικά σε ένα μικρό υποφωτισμένο δωμάτιο με μια εστία και το φουγάρο από πάνω της.
Λιτή κατασκευή που βοηθά το βλέμμα και το μυαλό να εστιάσει στο ουσιώδες, στο είδος του ταξιδιού.
Κρακοβία
Οι πόλεις με ποτάμια είναι πάντα όμορφες. Στις όχθες του ποταμού Βιστούλα, λάμπει στη διαυγή ατμόσφαιρα η περιτειχισμένη παλιά Κρακοβία, μνημείο της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς. Η Κρακοβία έχει πολλές χάρες και μια από αυτές αποτυπώνεται με εικαστικές συνθέσεις κάθε μεγέθους στους τοίχους της νέας πόλης, τον παράδεισο της τέχνης του δρόμου. Μας έρχεται στο νου η μεγάλη παράδοση των Πολωνών εικονογράφων.
Συγκρότημα Άουσβιτς- Μπίρκεναου
Λογική η σκέψη των ναζί να οργανωθεί το μεγαλύτερο στρατόπεδο εξόντωσης στο Όσβιετσιμ κοντά στην Κρακοβία, στο κέντρο της Ευρώπης, στον κόμβο των εμπορικών δρόμων από το μεσαίωνα και έπειτα.
Τέσσερα χωριά σαρώθηκαν για να εγκατασταθεί το Μπίρκεναου, 3-4 χιλιόμετρα από το Άουσβιτς που παλιότερα ήταν στρατώνας του πολωνικού στρατού.
Τα πλήθη των επισκεπτών, το στριμωξίδι, οι φωνές δεν σ’ αφήνουν να στοχαστείς πού ακριβώς βρίσκεσαι. Κάθε εθνική ομάδα γύρω από τον ξεναγό στη γλώσσα της και η ξενάγηση τεχνική: η πολεοδομία του στρατοπέδου, οι εθνικότητες, η λογιστική των αριθμών, οι καταγραφές, η επιλογή, οι διαδικασίες.
Μέσα σε πελώριες προθήκες, τα προσωπικά αντικείμενα των χαμένων- παπούτσια, βαλίτσες με ονόματα, ημερομηνίες και περιοχές προέλευσης, ματογυάλια, μαλλιά, ξυράφια, τεχνητά μέλη, μωρουδιακά- τόνοι πραγμάτων που δείχνουν την αποτελεσματική οργάνωση εκείνης της διεστραμμένης επιχείρησης.
Βλέπεις και δεν έχεις τι να πεις. Άλλωστε οι ξεναγοί δεν λένε ιστορίες των ανθρώπων. Καθένας μόνος του ίσως προσπαθεί να τις ανασυστήσει από τα αντικείμενα. Πινέλο για το ξύρισμα: ένας αστός; Γυναικείες γόβες: νέα και όμορφη; Παιδικά παπουτσάκια: πόσων ετών; Στραβοπατημένες μπότες: αγρότης; Ένα βιβλίο: ποιος, ποιοι το διάβασαν;
Ένα μουσείο με θέμα τη φρίκη.
Ειπώθηκε
… Τίποτα απ’ όσα γράφτηκαν γι’ αυτό το μέρος δεν είναι σωστό και όλα είναι. Γιατί καθένας που τα έζησε είχε μια ελάχιστη, μηδαμινή άποψη των πραγμάτων.
… οι Έλληνες υπέφεραν γιατί ήταν ξένοι, σεφαραδίτες που μιλούσαν λαδίνο και όχι γίντις.
… 200 Πολωνοί δραπέτευσαν γιατί ήταν ντόπιοι και ήξεραν τα κατατόπια.
… η επιβίωση εξαρτιόταν από τις ανταλλαγές- ένα κομμάτι ψωμί, μια κουβέρτα.
… υπήρχε διαφθορά και γινόταν πλιάτσικο και μαύρη αγορά εντός του στρατοπέδου.
Αγώνας για ζωή με κάθε τρόπο. Δεν τον κρίνεις παρά τον ακούς σαν επιβεβαίωση συνηθισμένων κοινωνικών συμπεριφορών, που τις σκέφτεσαι φυσιολογικές και αναμενόμενες ακόμα και στο Μπίρκεναου, το στρατόπεδο- κωμόπολη των περίπου 90.000 κατοίκων.
Πατάς στη ράμπα του τρένου πλάι στο βομβαρδισμένο κρεματόριο στο απέραντο ξέφωτο του δάσους με τα θεμέλια των παραπηγμάτων, εκεί όπου συνέβαινε το ανείπωτο: τέλος ταξιδιού, επιλογή, θάλαμος αερίων.
Διαβάζεις την επιγραφή στο μνημείο σε όσες γλώσσες ξέρεις. Ολόκληρη η Ευρώπη είναι εκεί.
Ακούστηκε
… Τα στρατόπεδα είναι η Ιστορία μας
*****
Φωτογραφίες
Όλα τα ναζιστικά στρατόπεδα, στην Πολωνία και αλλού, είναι πλέον μουσεία. Χιλιάδες επισκέπτες, χιλιάδες φωτογραφίες, χιλιάδες προσωπικές ματιές. Αναρωτιέμαι αν και πώς φωτογραφίζεις τόπους όπου μαρτύρησαν άνθρωποι. Τι είδους προσωπική ματιά μπορείς να αποτυπώσεις και πόσες σκέψεις να κλείσεις σε κάθε λήψη;

*

Η Marisa De Castro (Μαρίζα Ντεκάστρο) γεννήθηκε στην Αθήνα. Την περίοδο 1973-1982 έζησε στο Παρίσι και σπούδασε στη Σορβόνη Παιδαγωγικά και Λογοτεχνία για παιδιά και νέους. Σήμερα διδάσκει Ιστορία και Λογοτεχνία σε παιδιά του Δημοτικού στην ιδιωτική εκπαίδευση. Έχει γράψει παιδικά βιβλία για την Ιστορία και την Τέχνη. Γράφει κριτική παιδικού και εφηβικού βιβλίου στην εφημερίδα ΤΑ ΝΕΑ, καθώς και στο περιοδικό ΔΙΑΒΑΖΩ. Το 2006 τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο Βιβλίου Γνώσεων για το βιβλίο της Μικρές ιστορίες του μουσείου, που έγραψε μαζί με τον Πάνο Βαλαβάνη.