Βιβλία-σταθμοί στην ιστορία της παγκόσμιας λογοτεχνίας

Ο θάνατος στη Βενετία Τόμας Μαν μετάφραση: Μαρία Αγγελίδου Αναστασιάδη, 1997 123 σελ. ISBN 960-7198-45-Χ, ISBN-13 978-960-7198-45-7, [Κυκλοφορεί] Τιμή € 8,16

Γερμανική πεζογραφία - Μυθιστόρημα [DDC: 833]

"Ο θάνατος στη Βενετία" είναι ένα μικρό αριστούργημα. Γράφτηκε το 1912 κι είναι ένα εκπληκτικής δεξιοτεχνίας χρονικό της παρακμής, της κάθε είδους παρακμής. Ο Τόμας Μαν αναλύει και καταγράφει με ακρίβεια τις τάσεις της εποχής του, τις αγωνίες της ωριμότητας, την άβυσσο του θανάτου, που περισσότερο από καθένα βιώνει και αισθάνεται ο καλλιτέχνης, ο δημιουργός. Ο Γκουστάφ φον Άσενμπαχ δεν θυμίζει απλά τον Τόμας Μαν. Είναι μια μορφή πλασμένη κατ' εικόνα και ομοίωσή του. Είναι το είδωλο του συγγραφέα. Ο ίδιος μιλούσε γι' αυτόν, "σαν να 'τανε κάποιος παλιός φίλος, που έχει πια πεθάνει". Ο Άσενμπαχ δεν διστάζει να βαδίσει προς την άβυσσο, προς το θάνατο, προκειμένου να ανιχνέυσει την αλήθεια και το ψέμα στη ζωή του. Κι ο καταλύτης, που θα τον οδηγήσει ν' αντιστρέψει τις έννοιες του ψεύτικου και του αληθινού, έτσι όπως τις έχει γνωρίσει ως τότε, δεν είναι άλλος απ' τον έρωτα. Το κάνει έξω απ' το σκηνικό της καθημερινότητας του, μπροστά στην απέραντη θάλασσα. "Γιατί η θάλασσα δεν είναι ένα τοπίο σαν όλα τα άλλα" έγραψε ο ίδιος ο συγγραφέας λίγα χρόνια αργότερα. "Είναι το βίωμα της αιωνιότητας, του τίποτα και του θανάτου. Ένα μεταφυσικό όνειρο". Λίγα χρόνια μετά τη συγγραφή της νουβέλας, ο ίδιος ο Τόμας Μαν έλεγε: "Γράφοντας το "Θάνατο στη Βενετία", ήθελα να αποτυπώσω, να εκφράσω το πρόβλημα της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Μια ιστορία όμορφη κι επικίνδυνη μαζί, συγκλονιστική, απειλητική, φοβερή, που δεν θα ωραιοποιεί τίποτα, δεν θα αποκρύπτει τίποτα." **************************************

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΣΥΜΒΟΛΟΥ ΣΤΗ ΝΟΥΒΕΛΑ ΤΟΥ ΤΟΜΑΣ ΜΑΝ  "ΘΑΝΑΤΟΣ ΣΤΗ ΒΕΝΕΤΙΑ"

Η κλειστή μορφή της νουβέλας βοηθά τον Μαν  να εξυψώσει το μεμονωμένο αυτό επεισόδιο σε ένα παραδειγματικό και συμβολικό γεγονός της αγωνίας μιας γενιάς και μιας εποχής. Κατορθώνει να συνθέσει αριστοτεχνικά την ακρίβεια της περιγραφής με την προσθετική αφήγηση λεπτομερειών με τη βοήθεια των συμβολισμών και σε συνδυασμό με την ειρωνεία να κρατήσει την απαραίτητη απόσταση, που δίνει στη νουβέλα έναν τόνο δισήμαντο, πειραματικό και μυστικιστικό. Ξεφεύγει κατά αυτό τον τρόπο από τον κίνδυνο, η αφήγησή του αυτή να μετατραπεί σε μία απλή παράθεση ενός ψυχογραφήματος του 50χρονου πρωταγωνιστή.

Τα σύμβολα αποτελούν λοιπόν στο θάνατο στη Βενετία το αντικείμενο εσωτερικής καλλιτεχνικής αντανάκλασης. Ο Μαν ‘παίζει’ με τα σύμβολα προκειμένου να αναγνωρίσει ο αναγνώστης τον κλειστό κόσμο του συγγραφέα και να τον ερμηνεύσει με τη δική του ερμηνεία της αλήθειας. Τα σύμβολα δε δυσχεραίνουν την κατανόηση, αλλά στην προκειμένη περίπτωση επεκτείνουν και επεξηγούν. Βοηθούν τον αναγνώστη να κατανοήσει περισσότερα από τον ίδιο τον πρωταγωνιστή. Εκτός αυτού βοηθούν στην ποιητική οικονομία. Προϊδεάζουν ώστε να μπορεί να εξελιχθεί η αφήγηση και τελικά να γίνει κατανοητό το σύνολο.

Στο θάνατο στη Βενετία ο Μαν χρησιμοποιεί τρεις τύπους συμβολισμών: τα αντικείμενα, τα πρόσωπα και τα νοήματα. Ήδη ο τίτλος παραπέμπει σε ένα κρυμμένο αντικείμενο σύμβολο. Η ίδια η πόλη της Βενετίας (όπως έχει αναφερθεί και από τον ίδιο το Νίτσε και τον κριτικό Μάιερ) κρύβει έναν δισήμαντο συμβολισμό. Η ομορφιά της, η ζωντάνιά της ελκύουν και απωθούν ταυτόχρονα τον επισκέπτη. Είναι η πόλη βουλιάζει μέσα στο νερό που μυρίζει θάνατο. Πάνω από το νερό φτερουγίζει ένα μαύρο πανί, που σε αυτή την πόλη θα πνίξει τη ζωή. Η απεραντοσύνη της θάλασσας που την περιβάλλει της προσδίδει μια αισθησιακή, πνευματική, ονειρική, φανταστική ατμόσφαιρα και παράλληλα τη δυνατότητα της φυγής στην άβυσσο του σκότους της   Η γλυκύτητα, ο απαγορευμένος αισθησιασμός, το αδύνατο, η πόλη που παρασύρει με την τελειότητά της υποδηλώνουν και έναν κίνδυνο, μία ένταση που φθάνει μέχρι την οργιαστική λύτρωση και κατ’ επέκταση το θάνατο και την ερωτική παρακμή. Το ταξίδι στη Βενετία μετατρέπεται λοιπόν σε ταξίδι προς το θάνατο. Αυτά σύμβολα παραπέμπουν λοιπόν στο πάθος και τη μοίρα του Γκούσταβ φον Άσενμπαχ (το πρώτο συνθετικό του ονόματός του σημαίνει στα γερμανικά στάχτη). Η γόνδολα που μοιάζει με φέρετρο, θα τον οδηγήσει στην πόλη και τελικά μέχρι το θάνατο. Αγωνίζεται μέχρι το τέλος να ξεφύγει από την προκαθορισμένη του μοίρα, όμως τελικά θα υποκύψει στον έρωτά του, πίνοντας χυμό ροδιού, που και σε άλλους συγγραφείς σημαίνει την τροφή των νεκρών. Επίσης ο χυμός ροδιού παραπέμπει και στο Θεό Διόνυσο, που από το αίμα του μεγάλωσε μία ροδιά. Κατά αυτό τον τρόπο συνδέεται η διονυσιακή έκσταση που θα αισθανθεί ο πρωταγωνιστής με την επισφράγιση του επικείμενου θανάτου του.

Φιγούρες-σύμβολα εμφανίζονται επίσης με μεγάλη συχνότητα στην νουβέλα. Ο περιηγητής στο νεκροταφείο, ο ντυμένος γυναίκα άντρας, ο εισπράκτορας στο καράβι, ο γονδολιέρης, ο μουσικός και ο ίδιος ο νεαρός Τάτζιο, τον οποίο ερωτεύεται ο Άσενμπαχ. Τα σύμβολα αυτά διαφωτίζουν ψυχολογικά το ασυνείδητο του ίδιου του πρωταγωνιστή και βοηθούν στην εξέλιξη της νουβέλας. Ο περιηγητής δημιουργεί στον πρωταγωνιστή την όρεξη να κάνει ένα ταξίδι. Αφυπνίζει την συνείδησή του και του ξυπνά ένα περίεργο και πρωτόγνωρο πάθος. Τα μαλλιά του έχουν το χρώμα του πάθους, το μούσι του μοιάζει με τράγου (Θεός Πάν) και στέκεται σχεδόν δεσποτικά (όπως ο θάνατος) μπροστά του. Ο ντυμένος γυναίκα άντρας ανατριχιάζει τον Άσενμπαχ και του δημιουργεί το συναίσθημα της αποστροφής, παρόλο που στο τέλος και ο ίδιος θα φαίνεται όπως αυτός. Ο γονδολιέρης θα τον οδηγήσει στο θάνατο και δεν του ζητάει καν χρήματα (μήπως επειδή θα πληρώσει με την ίδια του τη ζωή;). Ο μουσικός που μοιάζει με φάντασμα θυμίζει ‘ξεπεσμένο’ καλλιτέχνη και υποδηλώνει την παρακμή του ίδιου του Άσενμπαχ. Τέλος ο Τάντζιο, που θυμίζει μυθική μορφή με την ελληνική του ομορφιά, θυμίζει παράλληλα τον ψυχοπομπό Ερμή, αλλά και τον απεσταλμένο του θανάτου, αφού είναι χλωμός και το χαμόγελό του μοιάζει με το χαμόγελο νεκρού. Εκτός όμως αυτού συμβολίζει και το ναρκισσισμό, που ταυτίζεται με την αναζήτηση για την ομορφιά, αλλά και την λύτρωση που προσφέρει το όμορφο.

Η τελευταία κατηγορία συμβόλων αναφέρεται στην νοηματική σφαίρα της νουβέλας και αποκαλύπτεται, εφ’ όσον αναλυθεί το απολλωνιακό-διονυσιακό μοτίβο (Νϊτσε). Το απολλωνιακό συμβολίζει το  πνευματικό, το φως, το μέτρο, την τάξη, την ομορφιά της ζωής ενώ το διονυσιακό την παραζάλη, την έκσταση, την παρόρμηση, το ατομικό, το ασχημάτιστο, που οδηγεί μέχρι την μανία. Ο Άσενμπαχ είναι ένας συγγραφέας, που ζει μέσα στα πλαίσια του καθωσπρεπισμού, της τάξης και με βάση το πνεύμα υπηρεσίας και της εγκράτειας. Η Βενετία, ο έρωτας και τα οράματά του είναι που θα του αφυπνίσουν το ασυνείδητο και θα τον κάνει να αισθανθεί πάθος, αδυναμία που τελικά (παρά το δίλημμά του) θα τον οδηγήσει μέχρι την καταστροφή.

Ιωάννα Κασίμηhttp://logotexnia.gr/