Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης και το ελληνικό σχολείο στα χρόνια του

3 Ιανουαρίου 1911
ΕΠΕΤΕΙΟΣ ΘΑΝΑΤΟΥ
ΤΟΥ
ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ
[Στο απόσπασμα που αποσπούμε
από το διήγημά του " Η Δασκαλομάννα"
βλέπουμε μία ξεκάθαρη όσο και ξεκαρδιστική
εικόνα για την αντίληψη
που είχαν οι παλαιότεροι Έλληνες
για το ρόλο του σχολείου.]

"[...] (Ο διδάσκαλος) είχεν υποβάλει συντόνους αναφοράς εις τον δήμαρχον,
όστις, πείσας και το συμβούλιον να ψηφίσει τα έξοδα, απεφάσισε τέλος να
διατάξει την επισκευήν της διαρρεούσης στέγης, των φαγωμένων παραθυροφύλλων,
της σαπράς δασκαλοκαθέδρας και του πατώματος. Ολίγα τινά χωλά θρανία τα εκάρφωσε με τας χείρας του ο διδάσκαλος, άλλα πέντε ή εξ αντικατέστησαν οι ξυλουργοί. Είχε διατάξει να καθαρίσωσι το υπό την δασκαλοκαθέδραν σωφρονιστήριον, εκεί όπου έβοσκαν εν πάση ανέσει πολυάριθμοι ψαλίδες, βλατούδες (= έντομα) και ποντικοί. Είχε κάμει νέαν και πλουσίαν προμήθειαν από δεσμίδας βεργών, και είχεν αρχίσει "να τες βρέχει" πάλιν γερά, καθώς άλλοτε. Είχεν απαιτήσει από την Εφορευτικήν Επιτροπήν την αποβολήν ως "ανεπιδέκτου μαθήσεως" του Γιαννιού του Βρυκολακάκη, του Στρατή Χατζηδημήτρη και δύο ή τριών άλλων, αλλ' εις τούτο εύρε την επιτροπήν αντιπράττουσαν.
" Το σκολειό (κατά την θεωρίαν την οποίαν ανέπτυσσε μεν έν των μελών της επιτροπής, ησπάζοντο δε οι πλείστοι των γονέων), το σκολειό, ας υποθέσουμε , δεν έγινε για να μαθαίνουν τα παιδιά γράμματα, δηλαδή.Έγινε για να μαζώνουνται οι κλήρες (= κακά παιδιά) , τα παλιόπαιδα, τα διαβολόπουλα. Πώς μπορεί, το λοιπόν, ένας γονιός να τα έχει μπελά απ' το πρωί ως το βράδυ; Και πού συφτάνεται (=προλαβαίνει) ένας φτωχός να τα θρέψει; Μπορεί να τα χορταίνει κομμάτια; Μήπως χορταίνουν, οι διαόλοι, ποτέ; Και είναι ικανή μία χήρα γυναίκα να τρέχει από γιαλό σε γιαλό, από βράχο σε βράχο, για να τα μαζώνει; Γιατί πληρώνεται ο δάσκαλος; Για να έχει το βάρος αυτό, να είναι οι γονιοί ήσυχοι. Όταν είναι συμμαζωμένα εκεί-δα, μες στο σκολειό, γλυτώνει ο γονιός και καμπόσα κομμάτια, παραδείγματος χάριν. Ας τρώνε τα θρανία, που είναι ξύλινα, ας τρώνε τους πίνακας και τα χαρτιά τους, τους τοίχους και το πάτωμα, για να είναι οι νοικοκυραίοι ησυχότεροι για τες αχλαδιές των, τες βερυκκοκιές των, τες συκιές και τ' αμπέλια των. Η καθεμιά πανδρεμένη, το λοιπόν, πρέπει να έχει μέρος για να ξεφορτώνεται την κλήρα της, που οι πλιότεροι άνδρες λείπουν χρόνο-χρονικής, η καθεμιά χήρα πρέπει να έχει μέρος για να ρίχνει το στρίγλικό της , τ' αρφανό της. Η καθεμιά αρχόντισσα να έχει μέρος για να βάζει τον πάπο ( μτφ. = παιδί) της, τον χήνο της, κι η καθεμιά φτωχή, το θάρρος της και την απαντοχή της. Αυτά, δάσκαλε.".