Μια Ελληνίδα ειδήμων της αρχαίας ζωγραφικής μάς αποκαλύπτει έναν πολύχρωμο, συναρπαστικό κόσμο

Η αρχαία ζωγραφική είχε έργα υψηλής τέχνης με τεχνικές τόσο εξελιγμένες που πάνω τους βασίστηκε η ζωγραφική των επόμενων αιώνων. Η Χαρίκλεια Μπρεκουλάκη, ειδική στην ιστορία της αρχαίας ζωγραφικής, αποκαλύπτει έναν πολύχρωμο, συναρπαστικό, άγνωστο κόσμο.

M. Hulot

30.7.2023 | lifo.gr

34–43 λεπτά Το χρώμα στην αρχαιότητα

Περιοχή Άγιος Αθανάσιος, έξω από τη Θεσσαλονίκη. Μακεδονικός Τάφος ΙΙΙ, τέλη 4ου- αρχές 3ου αι. π.Χ. Ανδρική μορφή που αποκαλύπτεται στην πρόσοψη του τάφου κατά τη διάρκεια της ανασκαφής από την Μ. Τσιμπίδου-Αυλωνίτη, το 1994 © ΥΠΠΟ.

Μπορεί οι περισσότεροι άνθρωποι να έχουν την εντύπωση ότι ο αρχαίος ελληνικός κόσμος ήταν ένας κόσμος άχρωμος, με το «λευκό ιδεώδες» να κυριαρχεί και τα κτίρια και τα αγάλματα να δημιουργούν ένα σκηνικό πάλλευκο με πρωταγωνιστή το γυμνό μάρμαρο, αλλά δεν ήταν καθόλου έτσι. Ο αρχαίος κόσμος ήταν εντυπωσιακά πολύχρωμος, ακόμα και για τα σημερινά δεδομένα, ένας κόσμος γεμάτος ζωγραφική – και όταν λέμε ζωγραφική δεν εννοούμε μόνο την αγγειογραφία.

Η ζωγραφική της αρχαιότητας είναι μια σχεδόν άγνωστη πτυχή της ελληνικής τέχνης: είναι ελάχιστα γνωστό ότι η ζωή των αρχαίων ήταν γεμάτη πίνακες, από τους δημόσιους χώρους μέχρι τα σπίτια των ανθρώπων, έργα φτιαγμένα με υλικά ευαίσθητα που δεν άντεξαν στον χρόνο, κυρίως πάνω σε ξύλο, γι’ αυτό και δεν μπορεί κανείς να τα δει σε μουσεία. Ήταν ωστόσο έργα υψηλής τέχνης, φτιαγμένα με τεχνικές τόσο εξελιγμένες που «πάτησε» πάνω τους όλη η ζωγραφική των επόμενων αιώνων, ακόμα και η αναγεννησιακή και η πιο σύγχρονη ‒ ο τρόπος που ζωγράφιζαν τα πορτρέτα, που κατασκεύαζαν τα χρώματα, τα υποστρώματα που δημιουργούσαν πριν απλώσουν το χρώμα.

Θα πρέπει να φανταστούμε ότι τα δημόσια κτίρια της Αθήνας και άλλων μεγάλων πόλεων είχαν τέτοιους πίνακες. Στην Αθήνα ανέβαινες στα Προπύλαια και υπήρχε πινακοθήκη αριστερά, που ήταν γεμάτη πίνακες.

Οι μεγάλοι ζωγράφοι του 4ου αιώνα π.Χ., του χρυσού αιώνα της ελληνικής ζωγραφικής, είναι celebrities, περιζήτητοι και φτιάχνουν αριστουργήματα – θα μπορούσαν να σταθούν ακόμα και ως αφηρημένα έργα σε σημερινό μουσείο σύγχρονης τέχνης.

Η Χαρίκλεια Μπρεκουλάκη έχει κάνει έργο ζωής τη μελέτη της αρχαίας ζωγραφικής και του χρώματος στην αρχαία Ελλάδα και είναι η επικεφαλής στην έρευνα της τοιχογραφίας στον τάφο του Φιλίππου, όπου με νέα τεχνολογία και τη συμμετοχή πολλών ελληνικών φορέων και ευρωπαϊκών εργαστηρίων που ήρθαν στη Βεργίνα μελετούν την τοιχογραφία και προσπαθούν κάνουν μια όσο το δυνατό πιο πιστή αναπαράσταση της αρχικής σύνθεσης. H Χαρίκλεια Μπρεκουλάκη είναι Κύρια Ερευνήτρια στο Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών, στο Τμήμα Ελληνικής και Ρωμαϊκής Αρχαιότητας, του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών. Ασχολείται με την ιστορία της αρχαίας ελληνικής ζωγραφικής και της πολυχρωμίας, με τα χρώματα, την τεχνολογία και τη σημασία τους. Το βιβλίο της Archaeology of Colour. Technical Art History Studies in Ancient Greek and Roman Painting and Polychromy, Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών (2023) κυκλοφορεί τον Σεπτέμβριο.

— Ήθελες να γίνεις αρχαιολόγος από μικρή;
Καθόλου. Από μικρή μού άρεσαν τα χρώματα, τα πινέλα, η ζωγραφική. Οι παλιές εικόνες και τα πολύχρωμα νησιώτικα υφαντά στο σπίτι της γιαγιάς μου στη Χώρα της Πάτμου. Στον Θεολόγο, τις αρχαίες Αλές όπου έσκαβαν τότε Αμερικανοί αρχαιολόγοι, όπου πέρναγα επίσης τα καλοκαίρια μου, με θυμάμαι να παίζω στην παραλία με τα πορτοκαλοκόκκινα σπαράγματα αρχαίων κεραμικών και να τα τρίβω πάνω στις πέτρες για να τις βάψω. Με τράβαγαν το χρώμα και η ζωγραφική, προς τα εκεί ήθελα να πάω, αλλά στο σπίτι υπήρχε ένα άλλο κλίμα. Ήθελαν να πάω στη Νομική, να κάνω Ναυτικό Δίκαιο.

Κάποια στιγμή έπαιξε καταλυτικό ρόλο ένας καθηγητής μου, ο Άρης Μαραγκόπουλος, ο συγγραφέας. Πήγαινα φροντιστήριο στο Μεθοδικό στην πλατεία Κάνιγγος, όπου ο Άρης δούλευε τότε ως καθηγητής Ιστορίας. Όταν γνωριστήκαμε παρακολουθούσα μαθήματα Ιστορίας της Τέχνης στο Γαλλικό Ινστιτούτο και του μίλαγα γι’ αυτά με μεγάλο ενθουσιασμό. Κάποια στιγμή με ρώτησε τι σχέση είχα εγώ με τη Νομική, αφού άλλα πράγματα μου άρεσαν» και μου πρότεινε να πάω στη Γαλλία όπου είχε σπουδάσει κι αυτός, στη Σορβόνη, για να κάνω Ιστορία της Τέχνης ‒ δεν υπήρχε τότε τέτοιο τμήμα στην Ελλάδα. Έτσι πήγα για σπουδές στο Παρίσι, αλλά στο πανεπιστήμιο Sorbonne-Paris I όπου φοίτησα, τα δύο πρώτα χρόνια διδάσκονται μαθήματα Ιστορίας της Τέχνης και Αρχαιολογίας μαζί. Κι ενώ έχω πάρει κατεύθυνση Σύγχρονη Τέχνη, τον τρίτο χρόνο αποφασίζω να ξεκινήσω παράλληλα και τη σχολή συντήρησης έργων τέχνης του ίδιου πανεπιστημίου. Εντελώς τυχαία, εκείνο το καλοκαίρι γνωρίζω τον τότε διευθυντή συντήρησης του δικού μας υπουργείου Πολιτισμού, τον Νίκο Μίνω, και μου λέει «έλα στη Βεργίνα το καλοκαίρι να κάνεις πρακτική στις τοιχογραφίες».

Αυτή η επίσκεψη στη Βεργίνα ήταν καθοριστική για μένα. Εκεί γνώρισα την Αγγελική Κοτταρίδη, τη χρονιά που πέθανε ο Μανόλης Ανδρόνικος και εκείνη ήταν υπεύθυνη του αρχαιολογικού χώρου των Αιγών. Είδα από κοντά, «άγγιξα» την αρχαία ζωγραφική, και αντί για σύγχρονη τέχνη τελικά άλλαξα κατεύθυνση και αποφάσισα να κάνω τη διπλωματική μου στην ταφική ζωγραφική της αρχαίας Μακεδονίας. Στην ασχολία μου με την αρχαία ζωγραφική με βοήθησε πάρα πολύ το background που είχα από τη Γαλλία, τόσο η γνώση της Ιστορίας της Τέχνης όσο και της υλικότητας του χρώματος, της φυσικής και της χημείας του που έμαθα στη σχολή συντήρησης. Δεν ξέρω αν μπορείς να προσεγγίσεις βαθιά την αρχαία ζωγραφική αν δεν ξέρεις Ιστορία της Τέχνης και δεν συνδυάζεις αυτήν τη θεωρητική γνώση με την πιο πρακτική, τεχνολογική γνώση των υλικών που προσφέρει σήμερα η αρχαιομετρία, όσο καλός αρχαιολόγος και να ’σαι.

— Τι κάνει κάποιον αρχαιολόγο καλό;
Νομίζω η αγάπη για τα μνημεία και η ευρεία γνώση του αρχαίου κόσμου από τη μια, η εμπειρία και η άμεση επαφή με το αρχαιολογικό υλικό από την άλλη. Είναι πολύ δύσκολο να είσαι καλός αρχαιολόγος πεδίου, να σκάβεις προσεκτικά, να μπορείς να ξεχωρίσεις τα στρώματα, να χρονολογήσεις. Και, φυσικά, μετά, ανάλογα με το αντικείμενο της ειδίκευσής σου, να μπορείς να εκτιμήσεις τα ευρήματά σου, να ερμηνεύσεις τα δεδομένα σου και να προσεγγίσεις τον αρχαίο κόσμο μέσα από την εποχή σου. Πιστεύω ότι όσο πιο διευρυμένες γνώσεις έχεις τόσο περισσότερο ανοίγουν οι ορίζοντές σου και η δυνατότητα κατανόησης των καταλοίπων άλλων πολιτισμών. Περιορίζεσαι πολύ όταν μελετάς, για παράδειγμα, μόνο την ελληνιστική ζωγραφική ή τη ρωμαϊκή, πρέπει να ξέρεις τι έχει προηγηθεί και τι ακολούθησε.

Όταν έγραφα τη διατριβή μου για το χρώμα στη μακεδονική ζωγραφική ήμουν υπότροφος της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα. Τότε μου ζήτησε ο διευθυντής της, James Muhly, να τον συνοδεύσω στην Πύλο για να δω τις προϊστορικές τοιχογραφίες του μυκηναϊκού ανακτόρου που έπρεπε να μελετηθούν στο πλαίσιο ενός μεγάλου προγράμματος δημοσίευσης όλου του υλικού που είχε ανασκάψει ο Carl Blegen από το Πανεπιστήμιο του Σινσινάτι. Η πρώτη μου αντίδραση ήταν να πω ότι δεν ασχολούμαι με αυτή την περίοδο, αλλά ευτυχώς, όταν ήρθα σε επαφή με αυτό το υλικό, αποφάσισα ότι άξιζε τον κόπο να κολυμπήσω και σε άγνωστα νερά. Είναι απίστευτο πόσο πολύ διεύρυνε την αντίληψή μου η μελέτη της ζωγραφικής του 12ου αιώνα π.Χ. και πόσο βοήθησε στην ευρύτερη κατανόηση της ζωγραφικής του 4ου και του 3ου αι. π.Χ. που ως τότε μελετούσα, και το αντίστροφο βέβαια.

— Όταν λέμε αρχαία ελληνική ζωγραφική, τι εννοούμε;
Εκτός από την ευρέως γνωστή αγγειογραφία, τη ζωγραφική επάνω σε μελανόμορφα και ερυθρόμορφα αγγεία όπου τα βασικά χρώματα προκύπτουν μέσω ψησίματος σε ψηλές θερμοκρασίες· μας είναι πολύ οικεία και η προϊστορική ζωγραφική, οι εντυπωσιακές τοιχογραφίες των μινωικών ανακτόρων της Κρήτης και της μυκηναϊκής ενδοχώρας, οι κατάγραφες οικίες από το Ακρωτήρι της Θήρας που διατηρούνται τόσο καλά, ώστε να μπορεί ακόμα κι ένας μη ειδικός να εκτιμήσει εύκολα τη σπουδαία αυτή τέχνη και την τεχνοτροπία της.

Λαμπερά χρώματα, έντονες αποχρώσεις, καθαρές αρμονίες και σχέδιο. Όταν μιλάμε όμως για τη μεγάλη ζωγραφική των ιστορικών χρόνων, κυρίως του ύστερου 5ου και του 4ου αιώνα π.Χ., εννοούμε την ελεύθερη ζωγραφική επάνω σε ξύλινους φορητούς πίνακες, παραστατική ζωγραφική που καταπιάνεται με την απόδοση της τρίτης διάστασης μέσω πολύ πιο σύνθετων τεχνικών εφαρμογής του χρώματος και της φωτοσκίασης, για την οποία δυστυχώς οι γνώσεις μας περιορίζονται σε μεγάλο βαθμό στις περιγραφές των αρχαίων πηγών, σε πληροφορίες που βρίσκουμε σε κείμενα της αρχαίας ελληνικής και ρωμαϊκής γραμματείας.

Κι εδώ έρχονται οι ανακαλύψεις της μνημειακής ζωγραφικής της αρχαίας Μακεδονίας να μας φέρουν στο φως σπουδαία έργα εκείνης της εποχής, όχι ξύλινους πίνακες βέβαια, αλλά τη «μεταφορά» τους στις προσόψεις και το εσωτερικό των μνημειακών τάφων. Και αυτή η ζωγραφική διατηρείται στα υπόγεια αυτά μνημεία ακριβώς γιατί το υπόστρωμά της είναι πολύ πιο ανθεκτικό από το ευαίσθητο ξύλο. Η εντυπωσιακή «Αρπαγή της Περσεφόνης» και η «Τοιχογραφία με το κυνήγι» στους βασιλικούς τάφους της Βεργίνας είναι δείγματα υψηλής τέχνης και απτά τεκμήρια της μεγάλης χαμένης ελληνικής ζωγραφικής.