Τα λογοτεχνικά προεόρτια του ’21

Γ. Ν. Περαντωνάκης

8-10 λεπτά

efsyn.gr

---

Η επέτειος των 200 χρόνων, τα οποία μας συνδέουν και μας χωρίζουν από την επίσημη έναρξη της Επανάστασης του 1821, έχει ήδη θεωρηθεί ορόσημο στο οποίο η σύγχρονη Ελλάδα επιθυμεί να ξαναδεί τον εαυτό της.

Οι κυβερνητικές εξαγγελίες, οι λοιπές πρωτοβουλίες, η απήχηση του ’21 στο θυμικό και φαντασιακό ενός ολόκληρου λαού έχουν ήδη κινητοποιήσει τις πνευματικές δυνάμεις, οι οποίες συ-στρατεύονται για να μας οδηγήσουν στο να ξαναδιαβάσουμε, δηλαδή να ερμηνεύσουμε ξανά, την απελευθέρωση από τους Οθωμανούς, αλλά κυρίως να δούμε τι πετύχαμε και τι χτίσαμε πάνω σ’ αυτήν την εθνεγερτική κοσμογονία.

Τα προεόρτια έχουν ήδη αρχίσει, και ειδικά στη λογοτεχνία εκδίδονται ήδη πεζογραφήματα που αναστοχάζονται πάνω σε περιστατικά και μορφές της Επανάστασης. Συμπτωματικά ή μη, τρία βιβλία που κυκλοφόρησαν το 2019 είναι μυθιστορηματικές βιογραφίες για προσωπικότητες του ’21, δύο για τον Ιωάννη Καποδίστρια (Καρολίνα Μέρμηγκα, «Κάτι κρυφό μυστήριο», Μελάνι, και Αρης Σφακιανάκης, «Η σκιά του κυβερνήτη», Κέδρος) και μία για τον Οδυσσέα Ανδρούτσο (Θωμάς Κοροβίνης, «Ολίγη μπέσα, ωρέ μπράτιμε», Αγρα).

Γραμμένα κατά την τελευταία τετραετία, δείχνουν μια ενασχόληση με την εποχή, που ξεκίνησε πολύ πριν έρθει η επετειακή χρονιά, ενασχόληση η οποία όσο πλησιάζουμε στο 2021 θα εντείνεται.

Ετσι, παράλληλα με την Ιστορία, στην επίσημη ακαδημαϊκή της μορφή ή στην ανεπίσημη ερευνητική ή τοπική, δίπλα στις βιογραφίες ή σε άλλες προσεγγίσεις, η λογοτεχνία έρχεται να καταθέσει τη δική της ματιά. Είτε (θα) μιλάμε για ιστορικό μυθιστόρημα ή για σάγκα, μυθιστόρημα εποχής, μυθιστορηματική βιογραφία ή ιστοριογραφική μεταμυθοπλασία, τι είναι τελικά η νέα ματιά που μπορεί να φέρει στο υπερσυζητημένο 1821;

Πρώτ’ απ’ όλα, η επιλογή ενός πολιτικού, όπως είναι ο Ι. Καποδίστριας, συμπορεύεται με την εποχή μας, που είναι αντιπολεμική, αντιηρωική και ενάντια στις εθνικιστικές κορώνες, ακόμα και στις εθνικές εξάρσεις. Επομένως, αποφεύγεται ένας κάποιος στρατιωτικός που θα συμβόλιζε το πολεμικό ιδεώδες και το εθνικοτραφές αιματοκύλισμα.

Ιδιαίτερα ο Κερκυραίος κυβερνήτης, ίσως μαζί με τον Ελευθέριο Βενιζέλο, θεωρείται ο σημαντικότερος πολιτικός του μετεπαναστατικού μας κράτους, και συμβολίζει εύγλωττα την προσπάθεια της Ελλάδας να ορθοποδήσει, βασισμένη στον δυτικό Διαφωτισμό, στην οργάνωση και στη σκληρή δουλειά. Σε αυτό το πλαίσιο, ο Καποδίστριας παρουσιάζεται ανιδιοτελής, λιτός, ταπεινός, εστιασμένος στην εθνική υπόθεση, με επιλογές που εκκινούν από τις ανάγκες της εποχής, όσο κι αν κατηγορήθηκε για ολοκληρωτικές πρακτικές και απουσία δημοκρατικότητας. Στο πρόσωπό του ενσαρκώνεται η πολιτική αναγέννηση, που στηρίζεται στα αγνά κίνητρα και στη δυτική πολιτική σκέψη, ενώ πιο συγκεκριμένα με τη δολοφονία του ο Κερκυραίος κόμης αναδεικνύεται σε υψηλό σύμβολο πολιτικής καθαρότητας και αυτοθυσίας.

Η διαμάχη του με τους αρματολούς και τους κοτζαμπάσηδες, κυρίως τους Μανιάτες Μαυρομιχάληδες, οι οποίοι και τον σκότωσαν, κι η δολοφονία του κάνουν τη μορφή του επίκαιρη, καθώς θυμίζουν για άλλη μια φορά τον διχασμό που δεν μας αφήνει να προοδεύσουμε.

Από τους εμφύλιους πολέμους μέσα στην επανάσταση, τη σύγκρουση, φανερή και υπόγεια, του κυβερνήτη με το παλιό κατεστημένο, τον εθνικό διχασμό μεταξύ του βασιλιά και του Ελ. Βενιζέλου ώς τον εμφύλιο μεταξύ κομμουνιστών και δεξιών μετά τη γερμανική Κατοχή και τη σημερινή πόλωση, κανείς δεν αγνοεί ότι τέτοιες αδελφοκτόνες αντιδικίες στιγμάτισαν την Ελλάδα και ανέκαθεν την κρατούσαν δέσμια μικροσυμφερόντων και μικροπολιτικών. Ο θάνατος, λοιπόν, του Καποδίστρια συμπυκνώνει το βαρύ τίμημα των εθνικών εμφυλίων που διαχρονικά μας στιγματίζουν ως λαό.

Το ίδιο τονίζεται και στο έργο του Θ. Κοροβίνη, όπου παρουσιάζονται οι τελευταίες ώρες του Οδυσσέα Ανδρούτσου, ο οποίος φυλακίστηκε το 1825 στην Ακρόπολη των Αθηνών και δολοφονήθηκε πριν καν δικαστεί, στις 5 Ιουνίου. Μέσα από τον μονόλογό του, απ’ όπου δεν λείπουν οι αναφορές στην ανδρεία του, κατηγορεί τους άπληστους δημογέροντες και τους απόλεμους Φαναριώτες αλλά και τον πρώην έμπιστό του Ιωάννη Γκούρα, που τον πρόδωσε.

Πάλι τονίζεται η εμφύλια διαμάχη, η σύγκρουση συμφερόντων, ο οικονομικός παράγοντας και η φιλαρχία που τίθενται πάνω από την ίδια την εθνική υπόθεση, η πολιτική αντιπαλότητα των μορφωμένων αλλά άκαπνων Φαναριωτών με τους αγράμματους αλλά μπαρουτοκαπνισμένους αγωνιστές κ.λπ. Το 1821 αντανακλά το 2021, με τις εσωτερικές αντιπαλότητες, με τις φατρίες και τους μικρόνοους τακτικισμούς.

Γενικά το ιστορικό μυθιστόρημα ως είδος, με όλα τα παρακλάδια του και τις μεταλλαγές του, βλέπει την εποχή για την οποία μιλάει με το πρίσμα της εποχής στην οποία γράφεται. Συνεπώς, βλέποντας το ’21 με το βλέμμα του 21ου αιώνα, αναζητούμε τις απαρχές του νέου ελληνικού κράτους, τις παθογένειες που στρέβλωσαν την πορεία του έως σήμερα, αλλά και τη δική μας ιδεολογική στάση απέναντι στην Ιστορία μας και τις καταβολές μας.

Η λογοτεχνία, τόσο αυτή που έχει ήδη αναφερθεί στην Επανάσταση, όσο κι αυτή που αναμένεται να ξεπηδήσει από την επέτειο, θα αναδείξει πτυχές και οπτικές, τις οποίες αξίζει να περιμένουμε, γιατί πιθανόν να είναι πιο νηφάλιες, πιο λοξές αλλά και πιο διαλλακτικές από την επίσημη ιστοριογραφία.